دیموكراتیزەكردنی كۆمەڵگە و هەنگاونان بەرەو بونیادنانی كۆمەڵگەیەكی مرۆسالار و نەهێشتنی جیاوازیی ڕەگەزی، دروشمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بووە، بەڵام ئایا تا چەند حكومەت بە هەموو پێكهاتەو دامودەزگەكانیەوە خۆی لە نەریتی پیاوسالاری دەرباز كردووەو بەرەو كۆمەڵگەیەكی مرۆسالار و چەسپاندنی دیموكراسی هەنگاوی هەڵگرتووە؟ بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گوڵان وەڵامی ئەو پرسیارە دەدەنەوە.
گوڵان: كۆمەڵایەتی

یاساش لە بەرامبەر نەریتی پیاوسالاری دەسەڵاتی نییە
سەرۆكی لیژنەی‌ كاروباری‌ كۆمەڵایەتی‌ و منداڵ و خێزان لە پەرلەمانی كوردستان (عەبدولسەلام بەرواری)، سەرەتا بە پێویستی دەزانێت چەمكی پیاوسالاری و مرۆڤسالاری لەڕووی زانستی كۆمەڵایەتییەوە شی بكرێتەوە، نەك تەنیا بەشێوەیەكی سادەو سانا باسی بكرێ، ئەو پەرلەمانتارە ڕایوایە «نەریتی پیاوسالاری لە زۆربەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی بە كوردستانیشەوە نەریتێكی بەهێزەو شتێك نییە پەیوەست بێت بە حكومەت، یان حزبێك، یاساش دەسەڵاتی لەسەری نییە بتوانێ كەمی بكاتەوە، یان زۆری بكات، چونكە لەوەتی موڵكییەت لەكۆمەڵگەی مرۆڤایەتیدا پەیدابووە، پیاوسالاری سەری هەڵداوەو ڕەنگە مێژووی ئەمە بۆ دەهەزار ساڵ لەمەوبەر بگەڕێتەوە، تا ئێستاش كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی گیرۆدەی سیستەمی پیاوسالارییەو دەشزانێت پێش ئەو ماوەیەش سیستەمی دایكسالاری بووە، بەڵام وردەوردە توانای ئافرەت بچووك كرایەوە، هەتا گەیشتە ئەو قۆناغەی كە پیاو كۆنترۆڵی هەموو كایەكانی ژیانی كرد».
لەهەندێك وڵاتی پێشكەوتوو بەیاسا هەوڵی چەسپاندنی مرۆسالاری دەدەن
بەرواری هێما بۆ ئەوە دەكات كە كۆمەڵگەی پیاوسالاریش پێوەری خۆی هەیە و بە شوێن و وڵات دەگۆڕێ، وتیشی «لە هەموو دنیا كۆمەڵگەیەكی مرۆسالار بوونی نییە، چونكە كۆمەڵگەی مرۆسالار بە كۆمەڵگەیەك دەوترێ كە هیچ جیاوازییەكی ڕەگەزی لە ماف و كار و پیشە و تەنانەت بەڕێوەبردنی وڵاتیش نەبێت، بەڵام هەندێك وڵات خۆیان لە پێوەرەكانی مرۆسالاری نزیك كردووەتەوە و بە یاسا هەوڵی چەسپاندنی دەدەن».
ئەو پەرلەمانتارە سەبارەت بە هەنگاوەكانی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان لەو بوراەدا وتی «پەرلەمان هەوڵی داوە بە یاسا مافەكانی ئافرەتان بپارێزێ و یاسای بەرەنگاربوونەوەوی توندوتیژی خێزانیش یەكێكە لەو كارانەی، حكومەتیش هەنگاوی زۆری ناوە لەو بوارەداو پشتیوانی خانمانی كردووە، ئەنجومەنی باڵایشی بۆ داناون، بەڵام كۆمەڵگە تا ئێستاش گیرۆدەی خەسڵەتەكانی عەشایەرییە، هێشتا لە شارە گەورەكانیش گەڕەك هەیە بەناوی عەشیرەتە، واتا هێشتا نەریت و كەلتووری عەشایەری زاڵە بەسەر هەموو شتەكاندا، هەرەچەندە خەڵكەكە لەشار دەژی، كۆمەڵگەی ئێمە هێشتا كۆمەڵگەیەكی پیشەسازی نییە و كەلتوور و دابونەریت بەهێزترین دەزگای ڕێكخستنی كۆمەڵایەتییە كەخۆی بە دین چەكدار كردووە، كەواتە ئەمە دەبێتە ڕێگر لەوەی گۆڕانكاری بەو ئاڕاستەیە بێت كە جیاوازی ڕەگەزی نەمێنێ، بۆیە گۆڕانكارییەكان زۆر لەسەرخۆ و هێواشن» .
دەسەڵات هەوڵی نەداوە مرۆڤسالاری بكاتە بنەمای بیركردنەوەو كاری حوكمڕانی
عەلی كەریم سەرۆكی ئەنستیوتی كوردستان بۆ مافەكانی مرۆڤـ، ڕایوایە «دەسەڵاتی كوردی نەك هەوڵی نەداوە بەو ئاڕاستەیە كە مرۆڤسالاری بكاتە بنەمای بیركردنەوەو كار و حوكمڕانی، بەڵكو خۆی كێشەی تێگەیشتنی هەیە لەمرۆڤسالاری و بەشێكی زۆری كاربەدەستانی كوردستان بەتەواوی لەمافی مرۆڤ تێنەگەیشتوون، زۆربەی ئەوانەشی تێگەیشتوون، بڕوایان پێی نییە و لانیكەم بڕوایان تا ئەو شوێنە پێیەتی كە لەبەرژەوەندی ئەوان نەدا، چ ئابووری، یان سیاسی یان كۆمەڵایەتی، ئەو كەمینەیەش كە بڕوایان پێیەتی دیسان نەبۆتە ئەخلاق لایان و لە سلوك و پڕۆژە و ڕەفتارەكانیان رەنگی نەداوەتەوە».
سەرۆكی ئەنستیوتی كوردستان بۆ مافەكانی مرۆڤـ نكۆڵی لەوە نەكرد كە هەندێك زەمینەسازی یاسایی كراوە بۆ رێزگرتن لەمافەكانی ئافرەت و نەهێشتنی چەوساندنەوەی لەكوردستان، بەڵام وتیشی «هاوكات نێرسالارییەك لەحزب و حكومەتدا خۆی پەرەپێدەدات، نموونەی بەرچاوی ئەوەیە لە دوو كابینەی شەش و حەوتەمی حكومەت تەنیا یەك وەزیری ئافرەت هەبووە و هەیە. ئەم رەگەزسالاری رێگەنادا نە سەرۆكی حكومەت و جێگرەكەی نە سەرۆكی هەرێم و جێگرەكەی نە سەرۆكی پەرلەمان و جێگرەكەی یان سكرتێری پەرلەمان، نە سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەری و نە داوەرێكی دادگا باڵاكانی كوردستان ئافرەت بن، ئەمە جگە لەهەموو بوارەكانی ژیاندا ئەو نێرسالاریە ئامادەییەكی فراوانی هەیە . ئەم حاڵەتە نادروستەش سەرچاوەی چەندەها كێشە و قەیرانی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوورییە بۆ كۆمەڵگە و مرۆڤایەتی بەرامبەر سفر دەكاتەوە، كاتێك نێر تەنیا لەبەر رەگەزەكەی هەموو شتێكە و رەگەزی مێ تەنها لەبەر رەگەزەكەی هیچ شتێك نییە، من دەڵێم نە پیاوسالاری و نە ژنسالاری بەڵكو مرۆڤسالاری هەوێنی بەختەوەری و سەركەوتن و بیناكردنی ژیار و شارستانییەتە».
هەوڵەكان بۆ نەهێشتنی پیاوسالاری كرچ و كاڵن
چۆمان هیوا، رۆژنامەنووسەو ئەویش سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت «بەشێوەیەكی گشتی ئەگەر وردبینانە لە سیاسەتی حوكمەت بڕوانین، دەبینین تا ڕادەیەكی زۆر سەركەوتوو نەبووە لە بونیاتنانی كۆمەڵگەی مرۆسالار، كە ئەمەش فەراغێكی گەورەی دروست كردووە لە بەدەرخستنی تواناكانی رەگەزی مێ لە كوردستان» .
چۆمان ڕەخنە لەوەش دەگرێت كەتابووەكانی كەلتووری نەشكاون، سەبارەت بە ڕۆڵی دەسەڵاتی كوردیش لەو بوارەدا دەڵێت «ئەوەی بە كەموكوڕییەكی گەورە دادەنرێت ئەوەیە كە حوكمەت نەیتوانیوە ئەو رێچكە كەلتورییە بشكێنێت كە پاشخانێكی زۆر خراپی هەیە و وەك میراتێكی نەخوازراو بۆمان ماوەتەوە، بۆیە لەبری ئەوەی بەیەكجاری ئەم رەوشە بەكۆتا بێت، دەبینین حوكمەت جیاوازی دەكات، لە دوو كابینەی حكومەت یەك وەزیری ئافرەتمان هەیە ئیتر چۆن باسی مرۆسالاری بكەین؟ پیاوان هەموو پۆستە ئیداری و سیاسییەكانیان قۆرخ كردووە بۆیە هەوڵەكان بۆ نەهێشتنی پیاوسالاری كرچ و كاڵن و لە دۆخیك نییە كە جێگەی دڵخۆشی و دەستخۆشی بێت».
ئامارەكانی توندوتیژی دەیسەلمێنن كە پیاوسالاری و جیاوازی ڕەگەزی چۆن كارەسات دروست دەكات
شلێر باپیری، رۆژنامەنووس و چالاكی بواری مافەكانی ئافرەت، پێیوایە وەڵامی پرسیارەكەی ئەم راپۆرتەی گوڵان، لە وەڵامێكی كورتدا شرۆڤە ناكرێت، چونكە «زۆر لێكدانەوەی جیاوازی دەوێت و دەبێ هەرلەسەرەتای دەسەڵاتەوە بەدواداچوون بۆ كارەكانی بكرێ و فەزاكە هەڵبسەنگێندرێ. بەڵام بەگشتی دەسەڵات هەوڵی بونیاتنانی كۆمەڵگەیەكی مرۆسالاری داوە و پڕۆژەشی بۆی هەبووە، بەڵام وەكو پێویست نەبووە و ڕێگریشی زۆر بووە، ڕێگرەكانیش زیاتر نەریتی و كەلتوورین، ئامارەكانی توندوتیژی ئەوەمان پێ دەڵێن كە تا ئێستاش پیاوسالاری و جیاوازی ڕەگەزی كارەسات دروست دەكات، بۆیە پێویستە حكومەت و هەموو دەزگە ناحكوومییەكانیش هەوڵەكانیان زیاتر بكەن بۆ ئەوەی جیاوازی ڕەگەزی نەهێڵن و بە یەكسانی ژن و پیاو سەرلەبەری پێكهاتەی كۆمەڵگە بەرەو مرۆسالاری ببەن و دەسەڵاتیش دەبێت باوەڕی بە دروشمەكانی هەبێت، لە ئاستی بەڕێوەبردنی وڵاتدا دەرفەتی زیاتر بە ئافرەت بدات».
باپیری وتیشی «بەشێكی ئەو كەسانەی كە لە دەسەڵاتدان، تا ئێستا بەو باوەڕە نەگەیشتوون كە ژن مافی یەكسانی لەگەڵ پیاو هەیە و تەنیا بۆ خزمەتی پیاوی دەبینن. بۆیە دەبێ دەسەڵات لەڕێگەی كەناڵە راگەیاندنەكانی و ئامڕازەكانی دیكەوە كار لەسەر گۆڕینی ئەم كۆمەڵگە پیاوسالارە بكەن، ئەوەش پلانی درێژخایەنی دەوێت و هاوكات هەنگاوەكان نابێت سست بن».