لە دوای چاخی بەردینەوە تا هەنووكە ئافرەت بە شێوازی جۆراوجۆر دەكرێتە قو‌ربانی، پێش هاتنی ئیسلام كچان لەلایەن پیاوانی عەرەبەوە زیندەبەچاڵ دەكران، تا ئێستاش لە وڵاتی تایوان هۆزێك هەیە ساڵانە جوانترین كیژی خۆیان لە تەمەنی 14 ساڵی دەستنیشان دەكەن و دوای ئەوەی دەیكوژن و خوێنەكەی دەخۆنەوە،‌ چاوەڕوانی ئەوە دەكەن، خواوەندەكانیان لە بەڵا بیانپارێزێ.. لە كوردستانیش كەم نین ئەو ئافرەتانەی كە بە شێوەی جیاواز قوربانی دەكرێن، هێشتا‌ ئافرەت، ژن بە ژنێ و گەورە بە گچكەی پێدەكرێ و بنەماڵەی بكوژ لە بری خوێن بە خێزانی كوژراوی دەدات، رۆژانەش گوێبیستی كوشتن و خۆكوشتنی ئافرەت دەبین، بۆیە پرسیار ئەوەیە تاكەی كێشە كۆمەڵایەتییەكان بە قوربانیكردنی ئافرەت چارەسەر بكرێ و چۆن بەسەر نەریتە سوواوەكاندا زاڵ بین؟
گوڵان: كۆمەڵایەتی

یاساكان ناتوانن لە كۆمەڵگەیەكی نەریتپارێزدا باڵادەست بن
ئافرەتان لە زۆربەی كۆمەڵگەكانی جیهان بە هەرێمی كوردستانیشەوە لەهەموو كێشە كۆمەڵایەتییەكاندا پشكی شێریان لە قوربانیبوون بەردەكەوێت، یەكێك لە هۆكارەكانیشی بۆ ئەوە دەگێڕنەوە كە یاساكان ناتوانن لە كۆمەڵگەیەكی نەریتیدا باڵادەست بن.
پارێزەر ڕازاو عەبدول وەك چالاكوانێكی بواری ئافرەتان ڕایوایە «دەسەڵاتی سیاسی و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی رێگەخۆشكەری سەرەكین بۆ ئەوەی ئافرەتان ببنە قوربانی كێشە كۆمەڵایەتییەكان، هەرلەوبارەیەوە دەڵێت «بێگومان هەر كەباسی كێشەو گیرگرفتەكانی ئافرەت دێتەپێشەوە، كۆمەڵگە و خێزان تاوانبار دەكرێت، بەڵام بە بڕوای من هۆكاری سەرەكی نەبوونی دەسەڵاتێكی سیاسی خاوەن ئیرادەیە كە وەك پێویست كار بۆ پاراستنی مافەكانی ئافرەتان بكات و بیەوێت ئافرەت وەك مرۆڤ پێناسە بكات، ڕێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنیش بەهیچ شێوەیەك خزمەتی دۆسیەی ئافرەتانیان نەكردووەو زیاتر هۆكارێك بوون بۆ ئەوەی ئافرەت ببێتە قوربانی». بەبڕوای ڕازاو «ڕێكخراوەكان هەمیشە سیمینار دەكەن و دەڵێن ئافرەت بۆتە قوربانی، بەڵام كار بۆ ئەوە ناكەن كە چۆن ئافرەت لەكێشەكان بپارێزن». ئەو پارێزەرە نموونەی ئەوەی هێناوە كە «ئافرەتێكی فەرمانبەر منداڵێكی هەشت ساڵانی هەیەو منداڵەكەی كاتژمێر 12 لەدەوامی قوتابخانە دێتەوە، بەڵام دایكەكەی سێ كاتژمێر دوای ئەوە دێتەوە، منداڵی ئەو تەمەنەش جگە لەوەی لەوانەیە لە تەنیایی بترسێت، ئەگەری ئەوەشی هەیە لەماڵەوە دەست بۆ ئاگر و شتی مەترسیدار بەرێت، ئایا رێكخراوەكانی ژنان و ئافرەتان تائێستا بیریان لەوە كردۆتەوە كە كێشەكانی ئەو دایكانە چارەسەر بكەن؟ با ڕێكخراوەكان بێن هەوڵی چارەسەری ئەو كێشانە بدەن، نەك ئافرەت بكەن بە دوژمنی كۆمەڵگە».
نەبوونی سیستەمێكی باش گرفتی زۆری دروستكردووە
ڕازاو عەبدول لەبەشێكی دیكەی قسەكانیدا باس لەكەموكوڕی یاساكان دەكات و دەڵێت «یاساكان ناتوانن لە كۆمەڵگەیەكی نەرتیدا باڵادەست بن، یاساكانی هەرێمیش ڕۆڵی ئافرەتیان سڕیوەتەوە، ئەگەر تەماشا بكەین، دەبینین ئەو خیزانانەی كە لە ئەورپا هاتوونەتەوە، تێڕوانیان بۆ ئافرەتان زۆر جیاوازە، چونكە ئەوان لە یاسای ئەوروپی شارەزا بوون، كە بەرگری لە ئافرەت دەكات و ئافرەت و پیاو وەك هاوڵاتی سەیرەدەكات». بەبڕوای ڕازاو نەبوونی سیستەمێكی باش گرفتی زۆری دروستكردووەو ئەو پیاوانەش كە لە بەندیخانەكانن، ئەوانیش بە «قوربانی كۆمەڵگەو دەسەڵاتی سیاسی»هەژمار دەكات. جەختیش لەوە دەكاتەوە كە «هێشتا لە لادێیەكان ئافرەتی كورد لەساڵانی پەنجاكان دەژین، حكومەتیش مووچەیەكی بۆیان بەناوی پێشمەرگەی دێرین یان خانەنشین بۆ بڕیوەتەوە كە گەورەترین زیانی لە ئافرەتی گوند داوە، چونكە جاران ئەوان شانبەشانی پیاوان كشتوكاڵیان دەكرد، بەڵام ئەمڕۆ بوونەتە كەسانێكی بەرخۆر واتا حكومەت رۆڵی ئافرەتی سڕیوەتەوە».
خێزان حیسابی میوان بۆ ئافرەت دەكات نەك خاوەن ماڵ
پارێزەر رێزان دلێر مستەفا لە ڕێكخراوی هارتلاند، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت «بێگومان ئافرەت هەر لەبنەڕەتەوە لە ناو خێزان حیسابی میوانیان بۆ كردووە، نەك خاوەن ماڵ، بۆیە لە كۆمەڵگەش بە هاووڵاتی پلە دوو تەماشای كراوە، هەر لەبەر ئەمەش تووشی هەر كێشەیەك بێت دەكرێتە قوربانی یەكەم». نموونەش بەوە دەهێنێتەوە كە «ئەگەر ژنێك تووشی خیانەتی هاوسەری بێت، ئەوا بۆ ژنەكە سزاكە زۆر قورسە، بەڵام بۆ پیاوەكە زۆر ئاساییە خیانەت لە ژنەكەی بكات، تەنانەت كێشەی ژن ڕووبەڕووی یاساش بێتەوە، سزاكەی زۆر قورسەو دوو ئەوەندەی پیاو لەسەری دەكەوێت».
لەكوردستان یاسای پاراستنی ئافرەت هەیە، بەڵام ئافرەت چۆن دەستی بەو یاسایەدا دەگات؟
رێزان هێما بۆ ئەوەش دەكات كە «لەساڵی 2008 بەڕێوبەرایەتی نەهێشتنی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان دامەزراوە، پێشتریش شڵتەرەكان بۆ داڵدەدانی ئافرەتانی هەڕەشەلێكراو لەساڵی 1999 هەبووە، ئەوەش مانای وایە لەڕووی یاساییەوە تاڕادەیەك هەوڵدراوە پشتیوانی ئافرەت بكرێت، ئەمە بێجگە لەوەی كە لەیاسادا ئێستا كوشتنی ژن و پیاو وەك یەك وایەو هیچ جیاوازییەكی نییە، هەروەها لەساڵی 2012 یاسای نەهێشتنی توندوتیژی خێزانی هەمواركرا، كە تایبەتە بە پاراستنی خێزان، واتا لەكوردستان یاسا هەیە بۆ پاراستنی ئافرەتان، بەڵام ئەوەی گرنگە، ئەوەیە چۆن ئافرەت دەستی بەو یاسایەدا بگات، واتا كێشەكە لە كۆمەڵگەیە لەبەر ئەوەی تا ئێستا كۆمەڵگە تەقەبولی یەكسانی ئافرەت و پیاو ناكات، ئەگەر ئافرەتێك شكات لەمێردەكەی بكات، كۆمەڵگە چۆن مامەڵەی لەگەڵ دەكات؟ یان ئەگەر پیاوێك ژنەكەی بچێتە شەڵتەر دوای ئەوەی وەریدەگرێتەوە چۆن مامەڵەی لەگەڵ دەكات؟ كەواتە كێشەكە نەریتە نەك یاسا».
كێشەكە نەریتە نەك یاسا
سەفین كەمال توێژەری دەروونییەو ئاماژە بەوە دەكات كە لەسەردەمانێكدا ئافرەت وەك مرۆڤ تەماشا نەكراوە، ئەمەش ڕەهەندێكی دروستكردووە كە پیاو وەك مرۆڤی پلە یەكە و ئافرەت وەك پلە دوو سەیر بكرێ. بە بڕوای سەفین ئەم بیركردنەوەیە بنچینەی كێشەكەیە و وتیشی «جیاوازی ڕەگەزییە كە وایكردووە ئافرەت بۆ خۆشگوزەرانی پیاو بەكار بێنن و تەنانەت پیاو خاوەنی گیانی ئافرەتەكەش بێت». ئەو توێژەرە دەروونییە ئەوەش دەخاتەڕوو كە لە ساڵی 2012 راپۆتی نەتەوەیەگگرتووەكان ئاشكرای كردووە كە (40% بۆ 60%)ی ئافرەتان لە وڵاتانی ئوسترالیاو وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەلایەن ئەو پیاوانەوە كوژراون كە لەگەڵیاندا ژیاون، ئەوەش بە «ڕێژەیەكی زۆر مەترسیدار» هەژمارە دەكات، وتیشی «لە فەرەنسا كە وڵاتێكی ئەوروپییەو خۆی بە لانەی شارستانییەت دەزانێت، سێ رۆژ جارێك ژنێك لەلایەن مێردەكەیەوە دەكوژرێت، ئەمە ئەوە دەردەخات كە لە هەموو جیهاندا پیاو خۆی بەكەسی پەلە یەك ئافرەت بە پلە دوو دەزانێت». سەفین ئەوەشی دووپات كردەوە كە «لە كوردستان یاساكان ناتوانن رێگە لەتوندوتیژی بگرن، چونكە یاسا بەرامبەر بەكەسە حزبی و چەكدارەكان دەستەوەسانە».
كەسێكی سیاسی دەتوانێت ئافرەت بە دەستوورێكی یاسایی لەكێشەكان ڕزگاربكات
پەرلەمانتار ئاشتی عەزیز ساڵح ئەندامی لێژنەی بەرگری لەمافی ژنان و ئافرەتان جەخت لەوە دەكاتەوە كە «ئافرەت هەمیشە قوربانی یەكەم بووە لەكێشە كۆمەڵایەتییەكان»، بۆ ئەوەش چەندین فاكتی جیاوازی ئایینی و كۆمەڵایەتی و كەلتووری و سیاسی دەخاتەڕوو كە هەر كامیان لە ڕوویەكەوە غەدر لەئافرەت دەكەن». وتیشی «كەمتەرخەمی پیاوە سیاسیەكان هۆكارێكی سەرەكییە لەوەی ئافرەت ڕووبەڕووی توندوتیژی و كوشتن ببێتەوە، چونكە كەسێكی سیاسی دەتوانێت ئافرەت بە دەستوورێكی یاسایی لەكێشەكان ڕزگاربكات».
یاساكانی كوردستان و عێراق لەگەڵ سەردەمی ئێستا ناگونجێت
ئەو پەرلەمانتارە جەختی لەوەش كردەوە كە یاساكانی كوردستان و عێراق لەگەڵ سەردەمی ئێستا ناگونجێت، وتیشی «یاسای سزادانی عێراقی ساڵی 1969 بەهیچ شێوەیەك بۆ ئێستا گونجاو نییە، چونكە ئافرەت و پیاوی لەیەكتری جیاكردۆتەوە، لە یەكێك لە بڕگەكانی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی رێگەی بە لێژنەیەك داوە بە ناوی (لێژنەی ئاشتەوایی) سوڵحی عەشایەری بكات، ئەمەش جۆرە غوبارێكی لەسەر یاساكە دروستكردووە، كە ئافرەت دەكاتە گەورەترین قوربانی سوڵحی عەشایەری».
ئەو شتانەی بەناوی ئایینەوە بەرامبەر بەئافرەت دەكرێت، نەریتی كۆمەڵگەیە نەك ڕێسای ئایینی
مەلا عەبدوڵڵا شێركاوە، سەرنووسەری گۆڤاری پەیامی زانایان، لە ڕوانگەی ئایینی بۆ پرسە دەڵێت «ئایینی پیرۆزی ئیسلام هەمیشە بە چاوێكی دادوەرانە مامەڵەی لەگەڵ هەردوو ڕەگەز كردووەو هیچ جیاوازییەكی لەنێوانی هەردوو ئافرەت و پیاو نەكردووە». گوتیشی «ئایینی ئیسلام هەمیشە هانی دادپەروەری داوە، باشترین بەڵگەش بۆ ئەمە ئەو فەرموودە پیرۆزەی پێغەمبەری ئیسلامە، دروودی خودای لێ بێت كە دەڵێت: هەر كەسێك ڕێزی ئافرت بگرێت، بۆ خۆی كەسێكی بەڕێزە و هەر كەسێكیش ڕێزی ئافرەت نەگرێت، خۆی كەسێكی بەڕێز نییە». گوتیشی «گەورەترین زوڵم ئەویە ئافرەت وەك كالا مامەڵەی پیوە بكرێت، بۆیە بەهەموو شێوەیەك ئایینی ئیسلام دژی ئەوەیە كە ئافرەت بۆ سوڵحی عەشایەری بەكاربێت، چونكە ئافرەت مرۆڤە و هیچ كاتێكیش مرۆڤ لەبری كاڵا بەكارنایەت، ئەو شتانەش كە ئەمڕۆ بەناوی ئایینەوە بەرامبەر بەئافرەت دەكرێت، نەریتی كۆمەڵگەیە نەك ڕێسای ئایینی».