بەشداریكردنی گەنج لەكایە جیاوازەكانی ژیان، نیشانەی پڕۆگرێس و پێگەیشتوویی شارستانییەتی هەر كۆمەڵگەیەكە، بەتایبەتی لە بواری سیاسەت و كاروباری بەڕێوەبردنی وڵات، لەم ڕاپۆرتەدا ڕێژەی بەشداریكردنی گەنجان لە سیاسەت و ئیدارەی وڵاتیان لە ئاستی دنیا و هەرێمی كوردستان دەخرێتەڕوو، ئەو پرسیارەش ئاڕاستەی چەند كەسایەتییەك دەكرێ كە: گەنج لە جومگە سیاسی و یاساییەكانی كوردستاندا چ پێگەیەكی هەیە؟
بەشداری گەنجان لە لەوڵاتانی ئەمریكای لاتین
بەشداری گەنجان لەپرۆسە سیاسیەكاندا لەوڵاتانی ئەمریكای لاتین بەتایبەتی لە وڵاتانی (فەنزویلا، كوبا، بەرازیل، ئەرجەنتین، نیكاراگوا ـ پاراگوای و ئەكوادور ) زۆر بەرچاوەو لەداڕشتنی سیاسەتی ئابووری و كۆمەڵایەتی و رامیاری وڵاتی خۆیان ڕۆڵی بەر چاویان هەیە، هەر یەك لەم وڵاتانەش دوو پەرلەمانیان هەیە، ئەنجومەنی نیشتمانی و پەرلەمانی گەنجان كە ئەنجومەنی نیشتمانی سیاسەتی تایبەت بە وڵات بەڕێوە دەبات و تەمەنی بەشداربوونیشی لەسەرووی 50 ساڵە، بەڵام پەرلەمانی گەنجان تەمەنی بەشداریكردن 25هەتا 30 ساڵە، بۆیە رێژەی بەشداریكردنی گەنجان لە سیاسەت و ئیدارەی وڵاتیان لەوڵاتانی ئەمریكای لاتین لەسەرووی (60%)ـە، بەڵام لە ئەمریكای باكوور كە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و كەنەدا پێكهاتووە، بەشداری گەنجان زۆر لاوازە، لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هیچ گەنجێك لەنێو پەرلەماندا نابینرێت، تەنانەت لەئەمریكا شتێك نییە بەناوی پەرلەمان، بەڵكو (ئەنجومەنی پیران)یان هەیە، كە بە ناوەكەیدا دیارە، هەموویان پیرن و ئەوەی خۆی دەپاڵێوێت نابێت تەمەنی لە 50 ساڵ كەمتر بێت. لە ئەمریكای باكوور تەنیا كوڕی سەرمایەدارە گەورەكان و بەرپرسە سیاسییەكان دیارن. لە وڵاتە سۆشیالیستییەكانیش بەشێوەیەكی گشتی بۆ رێكخستنیان لەنێو نۆرمە سیاسییەكاندا هانی زیاتری گەنجان دەدەن، بەشێوەیەك بەشداری گەنجان لە وڵاتانی چین و رووسیا و میانمار و كۆریای باكوور دەگاتە (29%).
بەشداری گەنجان لە وڵاتانی ئەوروپا
ڕێژەی بەشداریكردنی گەنجان لە سیاسەت و ئیدارەی وڵاتیان لە وڵاتانی ئەوروپا بە بەراورد بەبانگەشەكانی دیموكراسی لەو وڵاتانە زۆر كەمە، بەتایبەتی لە وڵاتێكی وەك بەریتانیا گەنجان رێگرییان لێدەكرێت، لەچوونە پەرلەمان، لەبەریتانیا كاندیدی خۆپاڵاوتن بۆ پەرلەمان نابێت تەمەنی لە 60 شەست ساڵ كەمتربێت، ئەمەش وایكردووە گەنجان كەمتر بتوانن بەشداری ژیانی سیاسی بكەن. خاڵێكی دیكە كە وایكردووە كەمترین رێژەی گەنجان بەشداری ژیانی سیاسیی وڵاتانی ئەوروپای رۆژئاوا هەبێت، بۆ ئەو سیستەمە سەرمایەدارییە دەگەڕێتەوە كە لە ولاتانی ئەورپای رۆژئاوادا پەیڕەو كراوە، بۆ نموونە لە فەرەنسا كەسێك ئەگەر خۆی بۆ ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران بپاڵێوێت، پێوستە خاوەنی رێژەیەكی بەرز و دیاریكراوی داهاتی بانكی بێت، ئەمەش ئەستەمە بۆ گەنجێك ئەو پارە زۆرەی لەنێو بانكێكدا پاشەكەوت كردبێت، هەتا ئێستا لەوڵاتانی ئەوروپای رۆژئاوا بەتایبەتی فەرەنسا و بەریتانیا و ئەڵمانیا هیچ گەنجێكی خوار تەمەن 40 ساڵ نەیتوانیوە بگاتە نێو كایەیەكی سیاسی و زۆربەی پیاوە سیاسییەكانی نێو ئەم وڵاتانە كەسانی سەرووی تەمەن 50 ساڵن، بەڵام لە وڵاتانی ئەسكەندینافیا بە بەراورد لەگەڵ وڵاتانی دیكەی ئەوروپا ڕێژەی بەشداریكردنی گەنجان لە سیاسەت و ئیدارەی وڵاتیان زۆر زیاترە. لە (سوید، نەرویج، فنلەندە، دانیمارك) لەساڵی 1980 ڕێژەی بەشداریكردنی گەنجان لە سیاسەت و ئیدارەی وڵاتیان دەگەیشتە (13%) بەڵام ئەمڕۆ ئەو رێژەیە بۆ (24%) بەرزبۆتەوە .
بەشداری گەنجان لەوڵاتانی عەرەبیدا
بەشداریكردنی گەنجان لەچالاكیە سیاسیەكان و پیشەیەكان لەوڵاتە عەرەبیەكان لەسالانی هەشتاكاندا دەگەیشتە نزیكەی (75%) بەڵام ئەو رێژەیەش بەرەو دابەزین چووەو لەهەندێك وڵات گەیشتۆتە (11%)، بەڵام لە (جەزائیر، توونس و مەغریب) ڕێژەی بەشداریكردنی گەنجان لە سیاسەت و ئیدارەی وڵاتیان دەگاتە (40%) و لە وڵاتێكی وەك جەزائیر پەرلەمانی گەنجان هەیە و لە مەغریبیش بەشداری سیاسی بۆ گەنجان فەراهەمكراوە .
پێگەی گەنجان لە هەرێمی كوردستان
لە هەرێمی كوردستان گەنجان لە كاری رێكخراوەی مەدەنی و حزبی و سیاسی ڕۆڵی بەرچاویان هەیە، بەڵام لە پەرلەمان و حكومەت و لە سیاسەتی بەڕێوەبردنی وڵاتدا هێشتا رێژەیەكی بەرچاویان نییە. گەر چی لە هەرێمی كوردستان مەرجی تەمەن بۆ كاندیدی پەرلەمان 25 ساڵە و هەوڵێكیش هەیە بۆ ئەوەی پەرلەمانی گەنجان بە فەرمی دابمەزرێ، بەڵام هێشتا ئەو هەوڵانە بە ئەنجام نەگەیشتووە.
كۆسپەكانی بەردەم گەنجان كەم كراون
پەرلەمانتار د. عومەر نورەدینی مامۆستای زانكۆ و سەرۆكی لێژنەی پەروەردەو خوێندنی باڵا لە پەرلەمانی كوردستان، لە ئاخافتنێكیدا بۆ گوڵان سەبارەت بە هەوڵەكانی پەرلەمان بۆ بەهێزكردنی پێگەی گەنجان گوتی «ئێمە بەردەوام هەوڵی بەهێزكردنی پێگەی گەنجان دەدەین، بۆ نموونە ئێمە هەوڵماندا تەمەنی ئەندامبوون لەپەرلەمان لە 30 ساڵییەوە بۆ 25 ساڵی كەم بكەینەوە، ئەمە بێجگە لەوەی كە وەك لێژنەی پەروەردە و فێركردن لە سیستەمی خۆكاندیكردنی یەكێتی مامۆستایانمان داڕشتەوە، كە پێشتر هەموو ئەندامێكی سكرتارییەت پێویستی بە 15 ساڵ خزمەت هەبوو، بەڵام ئێمە بۆ پێنج ساڵ كەممان كردەوە، هەمان هەلیشمان بۆ پۆستی بەڕێوبەرە گشتییەكان ئەنجامداوە، ئەمە بێجگە لەوەی كە لەسەر یاسای پەروەردە و خوێندن كارمان كردووە، بۆ ئەوەی سیستەمی خوێندن بەرەوە چاكسازی بڕوات، هەروەوەها ئەنجومەنی قوتابیانمان دروستكردووە، بۆ ئەوەی ئەم ئەنجوومەنە بتوانێت لەڕێگەی پرۆژەی جیاوازەوە كاری زۆر بكات».
ئەو پەرلەمانتارە جەختی لەوەش كردەوە كە «لەهەرێمی كوردستان كەشوهەوایەكی لەبار بۆگەنجان ڕەخساوەو بەهۆی فەزای ئازادیی سیاسییەوە گەنج دەتوانێت برەو بەتواناكانی خۆی بدات، تاڕادەیەك كۆسپەكانی بەردەم بەگەنجان كەم كراون، داهێنەربوونی گەنجیش شتێك نییە لەسەر سینیەك بۆ گەنج ڕازابێتەوە، بۆنموونە پەرلەمانی كوردستان یاسای بە ئەندامبوونی پەرلەمانی كرد بە 25 ساڵ و بێگومان ئەمە دەكەوێـتە سەر خودی گەنج كە هەتا چەند سوود لەم یاسایە وەردەگرێت».
هەرێمی كوردستان گەنجترین سەرۆكی حكومەتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە
هەروەها د. عومەر نوەردینی زیاتر گوتی «بێگومان گەنج بەگشتی هاتۆتەنە نێو كایەكانی ژیان و گەنجترین سەرۆكی حكومەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانە، ئەمە بێجگە لەوەی بە بەراورد بە وڵاتانی ناوچەكە زۆرترین رێژەی گەنجان لە ناو پەرلەمانی كوردستاندان، سەرەڕای بوونی چەندین گەنجی بەتوانا لەناو سەركردایەتی حزبە سیاسییەكان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی». نوورەدینی چەند وەزارەتێك بە نموونە دەهێنێتەوە كە بەشێكی زۆر لە گەنجان تێیدا بەڕێوبەری گشتی و ڕاویژكارن، لەوانە: «وەزارەتی پلاندانان كە چەندین گەنجی بەتوانا بەڕێوبەری گشتی و ڕاوێژكارن و پلەی تایبەتیان هەیە»، گوتیشی «ئەو گەنجانەی كە توانیویانە سوود لەیاساكان وەربگرن و خۆیان كەسانی داهێنەربوون، توانیویانە بێنە پێشەوە، بەڵام پێویستە كاری زیاتر بكرێت بۆ ئەوەی گەنجی زیاتر بێنە پێشەوە». ئەوەشی خستەڕوو كە هەرێمی كوردستان بە كۆمەڵگەیەكی گەنج دەناسرێت، چونكە نیوەی ژمارەی دانیشتووانی هەرێم گەنجن».
ململانێی نێوان نەوەكان لە سیماكانی كۆمەڵگەی زیندووكارایە
ئومێد خۆشناو سكرتێری گشتی یەكێتی لاوانی دیموكراتی كوردستان، ئاماژە بەوە دەكات كە یەكێتی لاوانی دیموكراتی كوردستان یەكێكە لەڕێكخراوە سەرەكییەكانی تایبەت بەگەنجان و لەماوەی تەمەنیدا چەندین چالاكی جۆربەجۆری بۆ گەنجان ئەنجامداوە. ڕۆڵی گەنجیشی لە هەموو كۆمەڵگەكان بەشێوەیەكی گرنگ هەژماركردو گوتی «لەهەموو سیستمەكاندا بەتایبەتی سیستەمی دیموكراسی دەرفەتێكی زیاتر بۆ گەنجان دەڕەخسێت، بۆ ئەوەی بتوانن بەشداری كارا لەگشت بوارە جیاوازەكاندا بكەن، لە هەرێمی كوردستانیش لەگەڵ پێشكەوتنی تەواوی سێكتەرەكانی ژیان قەناعەتێكی مەبدەئی لەلای گەنجان و دەسەڵات و نەوەی پێشوو دروستبووە كە دەبێت سوود لەتواناكانی گەنج وەربگیرێت». ئەوەشی خستەڕوو كە هەوڵدەدەرێت لەهەرێمی كوردستان دەرفەتی زیاتر بۆ گەنجان بڕەخسێت و گوتیشی «ئێمە وەك یەكێتی لاوانی دیموكراتی كوردستان بەتایبەتی لەدوای كارنامەی كۆنگرەی حەوتەم بەشێوەیەكی زۆر ورد كار لەسەر پرسەكانی گەنج دەكەین و خۆمان بەخاوەنی هەموو پرسەكانی گەنج دەزانین و هەمیشە كارمان لەسەر ئەوە كردووە كە بتوانین گەنجی بەتواناو داهێنەر پێبگەیەنین». نموونەشی بەوە هێناوە كە «بەهاوكاری ڕێكخراوەكانی دیكە توانیمان تەمەنی پەرلەمانتار لە 30 ساڵەوە بۆ 25ساڵ كەمبكەینەوە، ئەمە بێجگەلە هەوڵەكانی ئێمە بۆ بەشداری گەنج لەپۆستەكانی نێو حزبدا، بۆ نموونە لەكۆنگرەی 13ی پارتی دیموكراتی كوردستان ئێمە بەچەندین نوێنەر بەشداریمان كرد، ئەوەبوو ژمارەیەكی زۆر لەگەنجان لەكادری ناوەندی پارتییەوە چونە نێو سەركردایەتی پارتی بۆ ئەوەی بتوانن وەك گەنج كاربكەن و لەو باوەڕەدام كەئەو گەنجانە ڕۆڵی خۆیان وەك گەنج بینیوە، ئەمە بێجگەلەوەی كەبەشداری گەنجان لەكایە ئیدارییەكاندا زۆر بەجوانی هەستی پێدەكرێت و رێژەیەكی زۆر لەگەنجان بەشداری لەپۆستەكانی حكومەت دەكەن».
ئومێد خۆشناو ڕایوایە ململانێی نێوان نەوەكان یەكێكە لە سیماكانی كۆمەڵگەی زیندوو، هەرێمی كوردستانیش بەدەرنییە لەو ململانێیە، گوتیشی «ئەوەی جێگەی سەرنجە ئەوەیە كە ململانێیەكە نەگەیشتۆتە ئاستێكی وەها كە نەوەی رابردوو نەوەی ئێستا رەتبكاتەوە، یان نەوەی ئێستا كار و خەبات و تێكوشانی نەوەی پێشوو نادیدە بگرن، بێگومان دەتوانرێت ئەمە بەهەنگاوێكی دڵخۆشكەر دابنرێت، بۆ ئەوەی هەردوولا بتوانن بەهاوكاری یەكتری كۆمەڵگە بەرەوپێش ببەن» .
پێویستە حكومەت هەوڵبدات توانا خودییەكانی گەنج زیاد بكات
گرنگترین فاكتەری كاریگەر لەسەر ژیانی تاك پرۆسەی خوێندنە
توێژەری كۆمەڵایەتی عەباس شەریف، جەخت لەوە دەكاتەوە كە پرۆسەی خوێندن وەك فاكتەرێكی گرنگی ژیانی مرۆڤ كاریگەری لەسەر ژیانی تاك هەیەو دەڵێت «بێگومان پرۆسەی بەكۆمەڵایەتیبوون لەژیانی تاكدا بەچەند قوناغێكدا دەڕوات، ئەوانیش بریتین لە خێزان كە یەكەم وێستگەی ژیانی ئادەمیزادە و دواتر قوتابخانەو پاشان شوێنی كارو پێشە، واتا هەر قۆناغێك كاریگەری تایبەتی خۆی لەسەر دروستبوونی كەسایەتی مرۆڤ هەیە، بەجۆرێك ناتوانین بڵێین ئەركی هەریەكێك لەم قۆناغانە لەوەی تریان كەمترە، ئەمە ئەوە دەردەخات كە بەپرۆگرامی خوێندن كاریگەرییەكی زۆری هەیە و نەبوونی پڕۆگرامێكی بەهێزی خوێندن یەكێكە لەو گرفتانەی كە گەنجی كوردی ڕووبەڕووی قەیرانێكی نامۆ كردۆتەوە، بەڵام ناشكرێت بلێیت تەنیا فاكتەرە».
سەبارەت بە هەمان پرس د. عومەر نوورەدینی رایوایە «سیستەمی خوێندنی هەرێمی كوردستان كەموكوڕی تێدایە، بەڵام سیستەمێكی نەزوكیش نییە»، ئەوەشی خستەڕوو بەنیازن پرۆژەیەكی نوێ تایبەت بە پڕۆگرامەكانی پەروەردە دابڕێژن، پڕۆژەكەش بەجۆرێكە گرنگی تەواو بە دۆسییەی گەنج دراوە».
سەربەخۆنەبوونی رێكخراوەكان گەنجیان پەراوێزخستووە
عەباس شەریف «نەبوونی ئایدیایەكی سەربەخۆ و پاشكۆبوونی رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی» بە هۆكاری بەشدارینەكردنی گەنجان لەپرۆسە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان هەژمار دەكات و دەڵێت «بەر لەڕاپەرینی 1991 بەهۆی بوونی ڕەوشێكی سیاسی تایبتمەندەوە، ئایدیایەكی هاوبەش لەنێو چینی گەنجاندا دروستبوو، ڕاستە ئەو ئایدیایە تەنیا بریتی بوو لەهەستێكی نەتەوەیی بەرەنگاری، بەڵام جۆرە نۆرمێكی بەخشیبوو بە گەنجی كورد كە توانیبوویان وەك پێویست جۆرە ئایدیایەكیان هەبێت، بەڵام ئەمڕۆ گەنجی كورد ئەو ئایدیا هاوبەشەی نییە، سەربەخۆنەبوونی رێكخراوەكانیش ئەوەندەی دی گەنجیان پەراوێزخستووە، گەنجانی كورد هەرگیز لەم قۆناغەی ئێستادا ناتوانن خۆیان لەچوارچێوەی ڕێكخراوێكی ئایدۆلۆژیدا یەكبخەن، چونكە نەیانتوانیوە ئایدیەكی تایبەت بەخۆیان هەبێت، ئەمە سەڕەڕای ئەوەی كە شێوازی تایبەتمەندی ئۆرگانیزیم بوونیش هەستی پێناكرێت». ئەو توێژەرە كۆمەڵایەتییە جەختی لەوەش كردەوە كە دروستبوونی ڕەوتێكی سیاسی تایبەت بەگەنج پێویستی بەكەشوهەوایەكی تایبەت هەیە، گوتیشی «سەرهەڵدانی گەنجی كاریزما زیاتر پەیوەستە بەكۆمەڵگە تەقلیدییەكان، بەپێچەوانەوە لەناو كۆمەڵگە مۆدیرنەكان گەنجی ئۆرگانیزم سەرهەڵدەدات، بەڵام لەكوردستان هەرگیز ئەمە ڕوونادات، چونكە هیچ كام لەچین و توێژەكان رێكخراوێكی سەربەخۆیان نییە . « عەباس ئەوەشدەخاتەڕوو كە گەنج كۆڵەكەی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتییە و هەر كۆمەڵگەیەك بایەخ بەگەنج بدات، ئەو كۆمەڵگەیە بازدانێك لەگشت بوارە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان بەخۆیەوە دەبینێت، كۆمەڵگەی كوردیش كۆمەڵگەیەكی گەنجەو ئەگەر گرنگی بەگەنج بدرێت، ئەوكات كۆمەڵگە زۆر پێشدەكەوێت و كاریگەری بەرچاوی دەبێت».
بۆ كاراكردنی گەنج سوود لەئەزموونی وڵاتانی پێشكەوتووی جیهان وەربگرین
ئالان موحسین قوتابی دواناوەندی لە قوتابخانەی (شوەیفات)ی نێودەوڵەتی، وەك گەنجێك هێما بۆ ئەوە دەكات كە لە هەرێمی كوردستان دەرفەتی لەبار بۆ گەنج ڕەخساوە و گەنجیش پێویستە بۆ سەلماندنی خۆی «هیممەت» بكات. ئالان بە پێویستی دەزانێت كە كۆمەڵگەی كوردی سوود لە ئەزموونی وڵاتانی پێشكەوتووی جیهان وەربگرێ گوتیشی «گەنج و لاوی كورد بە گشتی پێویستی بە ڕاهێنانی زیاتر هەیە بۆ ئەوەی بەرامبەر بە خۆیان و داهاتووی وڵاتەكەیان هەست بە بەپرسیارێتی بكەن، لە زۆر شوێن ئەو بەرپرسیارێتییە لەگەڵ سیستەمی خوێندندا تێكەڵ بووە. لە قوتابخانەی شویفات، رێكخراوی ژیانی قوتابییان هەیە، كە تێیدا قوتابییەكان كاروباری سەبارەت بەخۆیان بەڕێوەدەبەن و چەند كەس دەبنە بەڕێوەبەری بەشێكی ئەو رێكخراوە. تەنانەت بەشداربوونی قوتابی لە چالاكی هاوشێوەی ئەم رێكخراوە شان بە شانی نمرەكانی وانەكانی دیكەی لە زانكۆكانی ئەمریكا گرنگی پێدەدرێت، بەمشێوەیە گەنج دەتوانێت لەسەرەتای ژیانیەوە ئەزموونی كاریزما و ئۆرگانیزەبوون و بەرپرسیاریەتی خۆی تاقی بكاتەوە، ئەوەش دەبێتە هۆی ئەوەی كەسایەتییەكی بەهێزی هەبێت».