لە زۆربەی وڵاتانی دنیا ڕۆژێك وەك ڕۆژی دایك دەستنیشان كراوە و هەر وڵاتێكیش بۆ دەستنیشانكردنی ئەو ڕۆژە پێوەر و تایبەتمەندی خۆی هەیە، بەڵام بە گشتی ئەو ڕۆژە بەلایانەوە بایەخێكی زۆری هەیە و دەیكەن بە جەژن و بە نەریتی جیاواز ڕێز لە دایكان دەگرن، بەڵام لە كوردستان بە فەرمی ڕۆژی دایك دیاری نەكراوە، پەرلەمانتارێكیش بەپێویستی دەزانێت كاری بەپەلە لەو بوارەدا بكرێت.
ئاوڕدانەوەیەكی خێرا لە مێژووی ڕۆژی دایك
لەمێژووی مرۆڤایەتیدا یۆنانییەكان یەكەم وڵات بوون كە ڕێزیان لەدایك گرتووە. جەژنی دایك لەلای یۆنانییەكان (ئیگرییەكان) بۆ ئەو سەردەمە دەگەڕێتەوە كە نزیكەی 250 ساڵ پێش زایین، فیستڤاڵێكیان بەناوی (سبیل) بۆ دایكی خوداوەندەكانیان لە (18ی ئازار) رێكخست. ئەوان پێیانوایە دایكی خوداوەندەكانیان لەو رۆژە هاتۆتە دنیا.
هیندستان وڵاتێكی دیكەیە كە مێژوویەكی دێرینی لە ڕێكخستنی جەژنی دایكدا هەیە. لەو وڵاتە ڕۆژی یەكی ئایار وەك جەژنی دایك دەستنیشان كراوە، بێگومان دەستنیشانكردنی ئەم بۆنەیەش بۆ (درجا برجا) دایكی خوداوەندی هیندییەكان دەگەڕێتەوە، بە باوەڕی هیندۆییەكان (درجا برجا) دایكی سەرجەم خوداوەندەكانیان لەو رۆژەدا لەدایكبووە.
ڕۆژی (21 ئازار)یش لە وڵاتانی (میسر ــ عێراق ــ لوبنان ــ سووریا ــ لیبیاــ فەلەستین ــ یەمەن) وەك ڕۆژی دایك ناسراوە، یەكەم وڵاتیش میسربوو كە ئەم ڕۆژەی كردە پشووی فەرمی. دەستنیشانكردنی ئەم ڕۆژەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە نووسەری میسری عەلی ئەمین لە ڕۆژنامەی (اخبار الیوم)دا لە (21- ئازاری - 1943) وتارێكی بەناوی (ڕۆژێك بۆ دایكێكی مێهرەبان) بڵاوكردەوە، مەبەستی نووسەری میسری ستایشكردنی رۆڵی دایكان بوو، نووسەر لە وتارەكەیدا ئاماژەی بەوە دابوو كە پێویستە ڕۆژی (21ی ئازار) بكرێتە بۆنەیەكی نیشتمانی و بە جەژنی دایك بناسرێت. بەڵام عەلی ئەمین لەدوای بڵاوكردنەوەی ئەو وتارەی لەلایەن ڕژێمی پاشایەتی ئەوكاتی میسرەوە تووشی ئازار و چەوساندنەوە بوو، ئەمە سەڕەڕای ئەوەی كە ناوبراویان بە بڵاوكردنەوەی بیری سوشیالیستی تاوانباركرد، ماویەكیش دەستگیریان كرد، بەڵام دوای شۆڕشی میسر، جەمال عەبدولناسر سەرۆك كۆماری میسر لەساڵی (1956) بڕیاری دا كە ڕۆژی (21 ی ئازار) بكرێتە پشووی فەرمی، دواتریش حافز ئەسەد سەرۆكی سووریا لە ساڵی 1972دا ئەم ڕۆژەی وەك جەژنی دایك ناساند، بەدوای ئەواندا چەندین وڵاتی وەك جەزائیر و یەمەن و لوبنان (21ی ئازار)یان وەك ڕۆژی دایك دەستنیشان كرد.
هەندێك وڵاتی دیكەی جیهان ئەم رۆژەیان بەجەژنی (كریسمس)ـەوە بەستەوە، لە ئیسپانیا و پرتۆگال رۆژی (8- كانوونی یەكەم )وەك جەژنی دایك دیاری كراوە، كە لەو ڕۆژەدا مریەم دایكی عیسای پێغەمبەر (د. خ) لەدایكبووە. شایەنی باسە ئیسپانییەكان لەكەنیسەكاندا ئاهەنگ بۆ دایكەكان دەگێڕن، بەپێچەوانەوە جەژنی دایك لە هەندێك وڵات زیاتر نۆرمێكی خێزانی وەرگرتووە، ئەوەتا وڵاتی نەرویج لە یەكەم یەكشەممەی مانگی تشرینی یەكەم و لە جەژنی خێزانی یادی ڕۆژی دایك دەكەنەوە.لە هەندێك وڵاتیش حكومەت ڕاستەوخۆ سەرپەرشتی یادكردنەوەی رۆژی دەكات. ئەوەتا لە ئەرژەنتین (دووەم یەكشەمە لە مانگی تشرینی یەكەم) پشووی فەرمییەو حكومەت یادەكان رێكدەخات و لە دەزگا حكوومییەكانیشدا یادەكە دەكرێتەوە.
لەوڵاتە عەرەبییەكانی وەك سووریا، لوبنان، میسر و جەزائیریش بەشێوەیەكی رێكخراو یادی ڕۆژی دایك دەكرێتەوە. حكومەتی سووریا رۆژێكی وەك جەژنی دایكانی نەتەوەیی دەستنیشان كردووەو كردویەتی بە پشووی فەرمی و لە دامودەزگا حكوومییەكاندا خەڵات بەسەر دایكەكاندا دابەشدەكرێت.
زۆر وڵاتی دیكە لەجیهاندا هەن كە ڕۆژێكی دیاریكراویان بۆ دایكان بەشێوەیەكی جێگیر دەستنیشان نەكردووە، ئەوەتا لە ئەسیوپیا هەرساڵەو لە ڕۆژێكدا یادی جەژنی دایك دەكەنەوە، بەڵام ئەوەی شوێنی سەرنجە ئەسیوپیەكان زۆر بایەخ بە دایك دەدەن و زۆر ڕێزی دەگرن. هەندێك وڵاتیش جەژنی دایكیان بە كۆتاهاتنی وەرزێكی دیاریكراو بەستۆتەوە، بۆ نموونە لە مەكسیك لە (10ی ئایار) یادی جەژنی دایك دەكەنەوە، كە هاوكاتە لەگەڵ كۆتایی هاتنی وەرزی سەرما. هەندێك وڵاتیش وەك ڕووسیای سپی ــ بولغاریا ــ رۆمانیا ــ رووسیا ــ كازاخستان و زۆربەی وڵاتە سۆشیالیستییەكان جەژنی دایكانیان بە ڕۆژی جیهانی ئافرەتانەوە بەستۆتەوەو ڕۆژی (8ی مارس)یان وەك ڕۆژی دایك دەستنیشان كردووە.
لەئێرلەندا ئەم جەژنە سیمایەكی ئایینی وەرگرتووەو لە ڕۆژی 14ی ئازاردا لە كەنیسەكان بۆ جەژنی دایك ئاهەنگ دەگێڕن. سەبارەت بە هۆكاری دەستنیشانكردنی ئەم رۆژەش میژوونووس سۆفیسكاش دەڵێت: لەچەرخی یازدەیەمدا كەنیسەیەكی كاسۆلیكی 14ی ئازاری دەستنیشان كرد بۆ ئەو كوڕانەی كە بۆ كاركردن لە گوندەوە دەچوون بۆشار، لەسەریان پێویست كرا لەم رۆژەدا بێنەوەو سەردانی دایكیان بكەن.
لە ئێران رژێمی پاشایەتی ڕۆژی (21ی سەرماوەز)ی كە ڕۆژی لەدایكبوونی دایكی پاشا بوو، وەك رۆژی دایك دیاری كردبوو، بەڵام دوای شۆڕشی ئێران لە ساڵی 1978ی زایینی و رووخانی رژێمی پاشایەتی و دامەزرانی كۆماری ئیسلامی ئێران، ڕۆژی 20ی جەمادی دووەم كە ڕۆژی لەدایكبوونی فاتیمەی كچی پێغەمبەری موسڵمانانە ( د. خ)، وەك ڕۆژی دایك كراوەتە پشووی فەرمی.ئێرانییەكان بایەخێكی زۆر بە ڕۆژی دایك دەدەن و لەو ڕۆژەدا زۆربەی دایكان لەلایەن ئەندامانی خێزانەوە هەدیەی جۆراوجۆر وەردەگرن.
پەرلەمان رۆژێكی فەرمی بۆ جەژنی دایك دیاری نەكردووە
هاژە سلێمان ئەندامی پەرلەمانی كوردستان، ڕایوایە دایكانیش وەك چینێكی گرنگ پێویستیان بەوەیە كە ڕۆژێكی تایبەت بەخۆیان هەبێت و دەڵێت «لە زۆربەی وڵاتانی جیهاندا رۆژی دایك بە فەرمی ناسراوە، بەڵام لەكوردستان هەتا ئێستا رۆژێكی تایبەت بەدایكمان نییەو پێویستە لە كوردستانیش بە فەرمی ڕۆژێكی تایبەت بۆ دایكان دەستنیشان بكرێ». ئەو پەرلەمانتارە جەختی لەوەش كردەوە كە هەتا ئێستا هیچ بیرۆكەیەك بۆ دەستنیشانكردنی ڕۆژی دایكان پێشكەش بەپەرلەمانی كوردستان نەكراوە، گوتیشی «لیژنەی مافی ئافرەت دەتوانن پێشنیارێك بۆ دەستنیشانكردنی ڕۆژی دایك پێشكەش بە پەرلەمان بكەن».
هاژە پێشنیاری ئەوەش دەكات كە ڕۆژی دایك لەهەرێمی كوردستان هاوتا نەبێت لەگەڵ ڕۆژی (21ی ئازار)، بەڵكو دەتوانرێ بۆ نموونە ڕۆژی شەهیدبوونی ئافرەتێكی قارەمان بكرێتە جەژنی دایك».
ئایینەكان رێزی زۆریان بۆ دایك داناوە
«دایك ئەوەندە پیرۆزە ئەوكەسەی كەدایك و باوكی لێی ڕازی نەبن بەهەشت نابینێت». ئەمە قسەی مامۆستا عومەر حەسەن، ئیمام خەتیبی مزگەوتی ڕەشاد مفتی بوو، مامۆستا عومەر گوتی: لەڕووی ئایینییەوە دایك زۆر پلەی بەرزە و ئایینی پیرۆزی ئیسلامیش زۆر گرنگی بەدایك داوە». گوتیشی «لەڕووی شەرعییەوە زۆر ئاساییە رۆژێك بۆ ڕێزگرتنی دایكان دەستنیشان بكرێت، مەرجیش نییە هەمان ئەو ڕۆژە دەستنیشان بكەین كە وڵاتانی عەرەبی دەستنیشانیان كردووە، چونكە ئێمە میللەتێكین تایبەتمەندی خۆمان هەیە».
نارین عەبدولقادر بەرپرسی ئەنجوومەنی پارێزگای هەولێری یەكێتی ئافرەتانی كوردستان، هێما بۆ ئەوە دەكات، دایكایەتی پیرۆزترین ئەركە و دایكیش گەورەترین قوربانیدەرە لە كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی و پێویستە سەرجەم ڕۆژەكانی ساڵ رێزی لێبنرێت»، پێشنیاری ئەوەشی كرد كە ڕۆژی ئاڵای كوردستان كە ڕۆژێكی پیرۆزە و هاوشانی دایكانی كوردە، بكرێتە ڕۆژی دایك، یان رۆژێك (21ی ئازار) كە رۆژێكی زۆر گونجاوە بۆ رۆژی دایكان، چونكە یەكەم ڕۆژی ساڵی نوێی كوردییە و یەكەم رۆژی بەهاریشە و رۆژێكە ژینگە تێیادا نوێ دەبێتەوە» . گوتیشی «بە بڕوای من پەرلەمانی كوردستان نابێت لە دەستنیشانكردنی رۆژی دایك كەمتەرخەمی بكات، پێویستە زیاتر گرنگی بە ڕۆژی دایك بدرێت، دەزگاكانی حكوومی و دامەزراوەكانی ڕاگەیاندنیش پێویستە بۆ ناساندنی ئەم ڕۆژە بە كۆمەڵگە هەوڵی زۆر جددی بدەن».
شنۆ عەزیز توێژەری كۆمەڵایەتییەو ئەویش یەكێكە لەو هەزاران كەسەی كە خوازیارە ڕۆژێكی فەرمی بۆ دایكان دەستنیشان بكرێ، گوتیشی «پەرلەمان و حكومەت و رێكخراوەكان و دەزگاكانی راگەیاندنیش دایكانیان فەرامۆش كردووە و هیچ هەوڵێكیان نەداوە بۆ ئەوەی لانیكەم وەك رۆژی جیهانی منداڵان ڕۆژێكیش بە فەرمی بۆ جەژنی دایكان تەرخان بكرێت».