نەهێشتنی جیاوازی ڕەگەزی و خوێندنی جێندەر وەك وانە لە قۆناغەكانی خوێندن (سەرەتایی تا زانكۆ) تا چەند پێویستە بخرێتە بەرنامەی كاری وەزراەرتی پەروەردە و وەزارەتی خوێندنی باڵای كوردستان و چ پێشنیار و رێكارگەلێك بۆ ئەو بوارە هەیە؟ بەشداربووانی ئەم راپۆرتە راوسەرنجی خۆیان لەوبارەیەوە دەخەنەڕوو.
بەردی بناغەی نەهێشتنی جیاكاری لەكوێ دادەنرێ؟
جیاكاری و جیاوازی ڕەگەزی بەتایبەتی لە كۆمەڵگە دواكەوتووەكاندا هەردەم هۆكارێكی سەرەكی پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ و بەكارهێنانی توندوتیژی بەرامبەر بە ئافرەت بووە. لە ئاستی دونیاشدا كەم نین ئەو وڵاتانەی كە هەوڵیان داوە مەودای نێوان ئەو جیاوازییانە كەم بكەنەوە و ئافرەتان بە مافە زەوتكراوەكانی خۆیان شاد بكەنەوە، لە هەرێمی كوردستانیشدا لە لایەن حكومەت و ڕێكخراوە مەدەنییەكانەوە هەوڵی ئەوە دراوە كە ئافرەت دەنگ و ڕەنگی خۆی هەبێت، بەڵام گەر هەنگاوی جددیش هەڵگیرابێت، ئەوا بەهۆی نەریتەكانی كۆمەڵگە و كۆمەڵێك هۆكاری دیكەوە هەنگاوەكە سست و كەم ئەنجام بووە. بۆیە لە ئێستادا بۆ نەهێشتن یان كەمكردنی جیاوازی ڕەگەزی پێشنیار دەكرێ خوێندنی جێندەر وەك وانە لە قۆناغەكانی خوێندن (سەرەتایی تا زانكۆ) بخرێتە بەرنامەی كاری وەزراەرتی پەروەردەو وەزارەتی خوێندنی باڵای كوردستان بۆ ئەوەی هەر لە بناغەوە رێزگرتنی یەكسانی ڕەگەزی لە كۆمەڵگەدا سەقامگیرو جێگیر بكرێ.
لێكۆڵینەوەی زانستی و پلان و بەرنامەی پێویستە
نەجیبە مەحموود بەڕێوەبەری گۆڤاری سەردەمی ژن، وەك نووسەرو میدیاكارێكی دیار سەبارەت بە هەمان پرس جەخت لەوە دەكاتەوە كە «نەهێشتنی جیاوازی ڕەگەزی هەنگاوی عەمەلی و لێكۆڵینەوەی زانستی و پلان و بەرنامەی دەوێت، كە دەبێت لە دامودەزگاكانی حكومەتەوە دەست پێ بكات، كە دەستەیەكی راوێژكاری دروست بكرێت لە كەسانی شارەزا و پسپۆڕ ورێكخراوەكانی ژنان و گەنجان و كۆمەڵگەی مەدەنی و وەزارەتە پەیوەندیدارەكان، بۆ جێبەجێكردنی ئەو پلانەش دەبێت لە باخچەی ساوایان تا زانكۆكان دەست بكرێت بە گۆڕانكارییە ریشەییەكان. بەشێوەیەك كە رەگەزەكان یەكسان بكاتەوە لە ئەرك و ماڤدا». وتیشی «نەهێشتنی جیاكاری ڕەگەزی پێویستی بچێتە سیستمی خوێندنەوە تا وەك زانیاری سوودی لێ وەربگیرێت و بەشێوەیەكی زانستی بۆ دەستنیشانكردنی كەموكوڕییەكان لە چەمكە كۆمەڵایەتییەكان و چاككردنی بارودۆخی كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی و رۆشنبیری و یاسایی كۆمەڵگەی كوردی سوودی لێوەر بگرن»، ئەوەشی بە «تاكەڕێگە» بۆ نەهێشتنی جیاكاری رەگەزی هەژمار كرد».
خوێندنی جیندەر لە قوتابخانەكان ئەنجامی ئەرێنی دەبێت
سەرپەرشتیاری پەروەردەیی تانیا جەمال، رایوایە نەهێشتنی جیاوازی رەگەزی كارێكی ئاسان نییەو دەڵێت «كێشە كۆمەڵایەتییەكان شتیك نین بە ئاسانی بنبر بكرێن، بەڵام دەكرێت هەوڵی كەمكردنەوەی بدەین، بۆ كەمكردنەوەی جیاوازی رەگەزیش دەكرێ خوێندنی بابەتی جێندەر لە قوتابخانەكاندا دەستپێبكات، كە ئەوە كارێكی ئەرێنییە و ئەنجامی باشیشی دەبێت، بەڵام بە مەرجێك بە رێگەیەكی زانستی بابەتەكان دابڕێژرێن، هەروەها كەسانی شارەزا ئەو بابەتە بڵێنەوە و باوەڕی تەواویان بە یەكسانی و عەدالەتی كۆمەڵایەتی هەبێت، چونكە باسكردن لەو بابەتانە ئەگەر بە لێزانی و باوەڕبوونەوە نەبێت ئەوە ئامانجی خۆی ناپێكێ و كێشەكان ئاڵۆزتر دەكات».
تانیا جەمال بە پێویستی دەزانێت هاوكات كاری جددی بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی توانا و كارامەیی و ڕۆشنبیری تەواوی ئەو ستافانە بكرێ كە لەگەڵ منداڵان و گەنجاندا رۆژانە كۆنتاكتیان هەیە، وتیشی «گەر ئەوان لەو رووانەوە بەهێز بكرێن، باشتر دەتوانن تۆی رێزگرتن و خۆشەویستی و یەكسانی رەگەزی لەدڵی قوتابیاندا بچێنن، بەم شێوەیەش منداڵان پەروەردەیەكی دروست و بەهێزیان دەبێت كە لەسەر بنەمای رێزگرتن لە مافی مرۆڤ بونیاد دەنرێ، ئەوكات بەبێ كێشەو گرفت بنەماكانی جێندەری جێبەجێ دەبێت».
مامۆستایانی ئایینی پێویستە لەو بوارەوە ڕۆڵی خۆیان بگێڕن
یوسف حەمەد خۆشناو، وەك پسپۆڕێكی دەروونناس ڕاوسەرنجی خۆی لەبارەی خوێندنی وانەی جێندەر لە قوتابخانەكان و كاریگەرییەكانی چەند پێشنیارێك بەمجۆرە دەخاتەڕوو:
یەكەم: گرینگی بدرێت بە پەروەردەی مەدەنی بە جۆرێك قوتابییەكان لە سەرەتای قۆناغەكانی خوێندن تێكەڵاو بن و زۆر تیشكیش نەخرێتە سەر گرینگیدان بە رەگەزی مێینە بە زەقی چونكە ئەوە خۆی لە خۆیدا جیاكارییە.
دووەم: گرینگی بدرێت بە پەروەردەكردنی مامۆستاكان و مامەڵەكردنیان لەگەڵ قوتابییەكان.
سێیەم: توێژەرە كۆمەڵایەتییەكان لە نێو قوتابخانەكان ئەكتیڤ بكرێن و رۆڵیان هەبێت لە پەروەردەی كۆمەڵناسانەی قوتابییەكان.
چوارەم: ئەنجامدانی چالاكی وەرزشی تێكەڵاو و هەست بە جیاوازی نەكردنی مێینە، ڕۆڵێكی كاریگەری لە نزیككردنەوەی هەردوو ڕەگەز هەیە. یوسف حەمەد خۆشناو لەسەر ئاستی كۆمەڵگەش بە پێویستی زانی رۆشنبیری زوو بەشوودانی كچ بەرپەرچ بدرێتەوە.
پێویستی بە دامەزرانی ئەكادیمیای تایبەت هەیە
ئاسار كەریم كارگێڕی ناوەندی رێكخراوە دیموكراتییەكانی گەرمیان بەشی كچان و ژنان، ڕایوایە «پێش هەموو شتێك پێویستە كاری جددی بكرێ بۆ هاندانی لێكۆڵینەوەو توێژینەوە دەربارەی جێندەر وGender و حكومەتی هەرێمی كوردستان پلانی لەو بارەیەوە هەبێت و كاری زانستی لەسەر پەیوەندییەكانی خێزانی و ڕەگەزی لە ناوكۆمەڵگەی كوردی بكات. وتیشی «دەبێت سەنتەری توێژینەوەی تایبەت بە پرسی جێندەر و ژنان لە زانكۆكان دابمەزرێ و ئامانج و ئەنجامی توێژینەوەكانیش بخرێتە ناو پڕۆسەكانی خوێندن و بە بڕیاری سیاسی لەپێناو پەرەپێدانی رۆڵی ژنان پشتگیری بكرێ». پێشنیاری ئەوەشی كرد كە «ئەكادیمیای تایبەت دابمەزرێ بۆ هەماهەنگیكردن لەگەڵ وەزارەتی تایبەت بە كۆكردنەوەی داتا و ئاماری ورد لە سەر چەندێتی پێشیلكارییەكانی مافی مرۆڤ و توندوتیژییەكانی خێزانی بەتایبەت بەرامبەر بە ژنان و منداڵان.
پێویستە ئاشناكردنی ئەو چەمكە لە خێزانەوە دەستپێبكات
فەرهاد مەلاحەسەن سەرنووسەری گۆڤاری (شەقام) سەبارەت بە هەمان تەوەر دەڵێت «چەمكەكانی رەگەزناسی و خۆناسینی رەگەزەكان لەناو خێزانەكانی كۆمەڵگەی ئێمەدا تاڕادەیەكی زۆر غائیبە، ئەو غیابەش وایكردووە كە ئاستی ناسینی ڕەگەزەكان بۆ یەكتری وەك پێویست نەبێ و، جۆرێك لە بەدگومانی لەپەیوەندییەكانیاندا دروست ببێ». وتیشی «بوونی ئەوجۆرە‌ وانانە لەناو سیستمی پەروەردەییدا تاكی ئێمە لەزۆر گرفت و كێشە دەرباز دەكات، هەمانكات ئەو كێشە كۆمەڵایەتییانەی كە رۆژانە دەبنە مانشێت و سەرەهەواڵ و كۆمەڵگەو سیستمی پێوەی گیرۆدە بووە، وەك جاران نامێنێ، چونكە هۆكاری سەرەكی ئەو كێشانە لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كە تاكەكان نەیانتوانیوە پێناسەكانی نەهێشتنی جیاوازی ڕەگەزی بەباشی بناسن و مانا ڕاستەقینەكانی چەمكی جێندەریش لە ڕۆژانەی ژیانیاندا بەكارببەن. كە ڕەنگە لەمەدا (خێزان) وەك یەكەم بونیادی پەروەردەیی (تاك) بەهۆی وابەستەبوون بە عورف و تەقالیدە رابردووەكان جورئەتی نەكردووە لەدوای فامكردنی منداڵەكانیان، قۆناغ بە قۆناغ ئەو چەمكانەیان پێ ئاشنا بكەن، تەنانەت بێ جورئەتیش بوون لە پێدانی كەمترین زانیاری پێویست بە نەوەكان بۆ ناسینی خودی خۆیان. بۆیە پێویستە ئاشناكردنی ئەو چەمكە سەرەتا لە خێزانەوە دەستپێبكات و لە ناوەندە پەروەردەییەكانیش درێژەی هەبێ.
سەردەمی شیرین تەشی دەرێسێ نەماوە
هەڵالە قازی وەك چالاكوانێكی مەدەنی هێما بۆ ئەوە دەكات كە هەر چەمكێك خزمەت بە یەكسانی و ئازادی مرۆڤەكان بكات، پێویستە ببێتە وانەو فێری نەوەی دواڕۆژ بكرێ. وتیشی «لە كۆمەڵگەی ئێمە تەنانەت ژمارەی پیاوانی بە ئەزموون كە بتوانی داهاتووی وڵاتیان پێ بسپێری كەمە، بۆیە ڕۆڵی ژنیش لەو كۆمەڵگەیە زۆر دیار و بەرچاو نییە».
هەڵالە قازی ئەوەش دەخاتەڕوو كە تا ئێستا ٤٨ ئافرەت لە دونیا خەڵاتی (نۆبـل)یان لە زانستە جوراوجۆرەكان وەرگرتووەو لە زۆربەی وڵاتانی پێــشـكەوتووش بەرپرسیاری گەوری حزبی و حكوومییان بەئەستۆ گرتووە، لە بڕیاری سیاسیش رایان وەرگیراوە، بەڵام ئافرەتی كورد دەبێت هەوڵی زۆر بدات خۆی بەو ئاستە بگەیەنێت، پیاوی كوردیش پێویستە هەم خۆی زیاتر پێبگەیەنێت و هەم ئاسانكاری بۆ ئافرەتیش بكات كە هاوشانی بێت و بۆ گۆڕانكاری و پێشكەوتنی كۆمەڵگە هەنگاو بنن. ئەو چالاكوانە وتیشی «دەورانی شــیرین تــەشــی رێس نەماوەو مامۆستا هــیمن گوتەنی من تــەشــی ڕێــسیـەكی وەك شــیرین وەفائــیم بـۆچــییە.. كیژی وریـای چاوكراوەی فــێــرە زانینم دەوێ».