زۆرجار چالاكانی بواری مافی ئافرەتان دڵخۆشی خۆیان بە دەرچوونی یاساكانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان دەربڕیوە و بە هەنگاوێكی ئەرێنی هەژماریان كردووە، هاوكات گلەیی لە جێبەجێنەكرنی ئەو كۆمەڵە یاسایە دەكەن و پێیانوایە «جۆرە كەمتەرخەمی و سستییەك» لەو بوارەدا بەدیدەكرێ. چالاكوانێكیش جەخت لەوە دەكاتەوە كە «لە هەر چركەیەكدا بە هەزاران كەس لە گوند و شاری هەرێم ڕووبەڕووی توندوتیژی جۆراوجۆر دەبنەوە».
ئافرەتان بە یاسا پاڵپشتی دەكرێن
عزەدین عەبدوڵڵا یاسین ڕاوێژكاری یاسایی لەبەڕێوەبەرایەتی گشتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان، هێما بۆ ئەوە دەكات كە یاساكانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان بەشێكن لەو كارانەی حكومەت و پەرلەمانی كوردستان لەپێناو فەراهەمكردنی مافەكانی ئافرەتان لە هەرێمی كوردستان ئەنجامیانداوە. لە وەڵامی ئەو پرسیارەشدا بۆچی دادگا بەپێی ئەو یاسایانە پشتیوانی لە ئافرەتان ناكات، وتی «ئەوەی دەگوترێت ئافرەتان پاڵپشتی ناكرێن، دوورە لەڕاستییەوە بەپێچەوانەوە ئێستا پیاوان خۆیان بە مەغدوور دەزانن و دەڵێن ئێمە پشتیوانی ناكرێین، چونكە هەموو ئەو یاسایانەی پەیوەندی بەخێزانەوە هەیە، زیاتر لە بەرژەوەندی ئافرەتانە»، یاسا هەمواركراو و دەرچوێندراوەكانی لەهەرێمی كوردستانیشی بەمجۆرە خستەڕوو:
• یاسای ژمارە (6)ی ساڵی (2001) تایبەت بە قەدەغەكردنی ئەنجامدانی گرێبەستی هاوسەرگیری لە دەرەوەی دادگا وسزادانی پیاو لەكاتی ئەنجامدانی.
• یاسای ژمارە (7)ی ساڵی (2001) تایبەت بەهەمواركردنی ماددەی (41) لە یاسای سزادانی عێراقی كە بۆ پیاو نییە بەلێدان ژنەكەی تەمبێ بكات.
• یاسای ژمارە (8)ی ساڵی (2001) تایبەت بە قەرەبوكردنەوەی ژن لەتەڵاقی ستەمكارانە لەئەنجامی هەڵسانی پیاو بەتەڵاقدانی ژنەكەی بەستەمكارانە .
• یاسای ژمارە (9)ی ساڵی (2001)تایبەت بەسزادانی مێردی داوێنپیس بەهەمان سزای ئافرەتی داوێنپیس .
• یاسای ژمارە (10)ی ساڵی (2001) تایبەت بەڕاگرتنی كاركردن بەڕێگەپێدان بەئەنجامدانی هاوسەرگیری دووەم بەبێ ڕەزامەندی دادگا ئەگەر هاتوو ئەوەی دەیخوازێت بێوەژن بوو.
• یاسای ژمارە (14)ی ساڵی (2002) تایبەت بەسزادانی بكوژ بەبیانووی پاڵنەری ئابڕووپارێزی .
• یاسای ژمارە (4)ی ساڵی (2007) تایبەتە بە جێبەجێ نەكردنی دادكارییەكانی لێبوردنی گشتی لەسەر ئەو تاوانبارانەی ئەو تاوانانە ئەنجام ئەدەن (دەستدرێژی سێكسی و نێربازی و داوێنپیسی كردن لەگەڵ پێ نەشیاوەكان و كوشتن لەسەر مەسەلەی ئابڕوو ) .
• یاسای ژمارە (15) ساڵی (2008) یاسای هەمواركردنی جێبەجێكردنی یاسای باری كەسی ژمارە (188)ی ساڵی (1959) ی هەمواركراو لە هەرێمی كوردستان.
• زۆر لێكردنی مێرد لە ژنەكەی لەسەر لەشفرۆشی و داوێنپیسی كردن ئەوا پیاوەكە بەپێی م .( 7) لە یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی ژمارە (8)ی ساڵی (2011) لە هەرێمی كوردستان سزا ئەدرێت.
• ئەگەر پیاو ژن ناچار بكات لەسەر وازهێنان لە فەرمانبەریەتی، یاخود لەكاركردن بە بێ ڕەزامەندی خۆی پیاوە كە بەپێی م. (7) لە یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی ژمارە (8)ی ساڵی (2011) لە هەرێمی كوردستان سزا دەدرێت .
• ئەگەر پیاو هانی ئەنجامدانی كردەوەی خەتەنەكردنی مێینە بدات، یاخود ئەنجامی بدات، سزا ئەدرێت بە پێی م .(6) لە یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی ژمارە (8)ی ساڵی (2011) لە هەرێمی كوردستان.
دیاردەی توندوتیژی بەرامبەر بە ئافرەتان كەم نەبووە
لەگەڵ بوونی ئەو كۆمەڵەیاسایەش هێشتا كوشتنی ئافرەت وەك حاڵەت و بەكارهێنانی توندوتیژی بەرامبەر بە ئافرەتان وەك دیاردە لە كۆمەڵگەی ئێمەدا كەم نەبووەتەوە. گەرچی نەهێشتن و بنبڕكردنی ئەو دیاردەیە لە وڵاتە پێشكەوتووەكانیش كارێكی دژوارە، بەڵام ئیرادەی كەمكردنی زۆر بەرچاوە، ئەوەش لە كاتێكدایە دادگا و دادوەرەكانی ئەو وڵاتانە بە پێی یاسا هەموو پشتیوانییەك لە ئافرەتان دەكەن، بەڵام لە هەرێمی كوردستان چالاكانی بواری ئافرەتان جەخت لەوە دەكەنەوە كە هێشتا دادوەرەكانی كوردستان لەو بوارەدا جۆرە سستییەك لە بڕیارەكانیاندا هەیە.
دابونەریت لەسەرەوەی یاسایە بۆیە توندوتیژی لە برەوسەندندایە
چالاكی مەدەنی تانیا جەمال، دەڵێت «من لەگەڵ ئەوەدا نیم كە كوشتن بووبێتە دیاردە، بەڵام توندوتیژی بۆتە دیاردە و دیاردەیەكی كوشندەشە كە لە هەموو كونج و كەلەبەر و بنبەردێكی گوند و شارەكانی ئەم وڵاتە بوونی هەیە، من لەو باوەڕەدام لە هەر چركەیەكدا بە هەزاران كەس ڕووبەڕووی توندوتیژی جۆراوجۆر دەبنەوە، مەرج نییە توندوتیژییەكان هەموویان هەڕەشەی كوشتن و لێدان بن، مەرجیش نییە توندوتیژییەكان سیاسی بن، بەڕای من ئەمڕۆ دوو جۆر توندوتیژی بەرچاو هەیە، ئەویش ئیداری و كۆمەڵایەتین و لەهەموو جۆرەكانی دیكە بەرچاوترن».
ئەو چالاكوانە ڕایوایە «دەكرێت لە ڕێگەی سستم و ڕێكخستنەوەی هەیكەلی ئیداری توندوتیژییە ئیدارییەكان كۆنتڕۆڵ بكرێن و هەر كەس بە مەزاجی خۆی ئیش و كارەكان بەڕێوەنەبات، وتیشی «بەداخەوە ئەوەی ئەمڕۆ لای ئێمە دەگوزەرێت، مەزاجییەتە زیاتر وەك لەوەی یاساو سیستەم و ڕێنمایی بن، لە رووە كۆمەڵایەتییەكەشەوە تا توندوتیژی خێزانی بەنهێنی و پارێزراو بمێنێتەوە و خێڵ و عەشیرەت و دابونەریت سەروەر و لەسەرەوەی یاسا بن، ئەوە سەدان یاسای دیكە دەربچن و سەدانی دیكەش هەموار بكرێنەوە، توندوتیژی هەر لە برەوسەندندا دەبێت، بەڵام شێوازەكان دەگۆڕدرێن».
دەزگاكانی پەیوەندیدار بە جێبەجێكردنی یاسا نەیانتوانیوە بەپێی پێویست بن
رۆژنامەنووس و توێژەری كۆمەڵایەتی هێمن عومەر ساڵح، سەبارەت بە هەمان پرس هێما بۆ ئەوە دەكات كە «دوو هۆكار لە پشتەوەی هێزی یاسان بۆ كەمكردنەوەی ئەو دیاردەیەیە كە لە كۆمەڵگەی ئێمە تاوەكو ئێستە بەشێوەیەكی زۆر و بەربڵاو بەسەر ناوچەكانی هەرێمی كوردستان دابەشبووە، یەكەمیان پەیوەندی بە هێزی یاساوە هەیە لە جێبەجێكردندا، كە ئایا تاچەند دەزگەكانی پەیوەندیدار بە جێبەجێكردنی یاسا ئەكتیڤ بوون و توانیویانە ئەو یاسایانەی كە هەبوون جێبەجێیان بكەن، كە ئەوەیان زیاتر وەڵامەكەی لای ئەو دەزگەیانەیە»، گوتیشی «بە بڕوای من دەزگەكانی پەیوەندیدار بە جێبەجێكردنی یاسا نەیانتوانیوە بەپێی پێویست بن و هەموو ئەو حاڵەتانەی توندوتیژی كە هەبوون بەپێی بڕیاری دادگەكان و چوارچێوەی یاساییەكە جێبەجێبكەن».
هێمن عومەر دووەم خاڵی گرنگ و رێگر بۆ سروشتی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەی كوردی دەگەڕێنێتەوە، كە «تاوەكو ئێستە كۆمەڵگەیەكی عەشایریەو عەشیرەت و كەلتووری عەشایری زاڵە بەسەر زۆربەی ناوچەكانی كوردستان و عەقڵییەتی تاكەكانی كۆمەڵگەو تەنانەت هەندێك لە ڕۆشنبیرانیش ناوی عەشیرەت و گوندەكانیان لكاندووە بە خۆیانەوە، ئەوەش واتە عەقڵیەتی عەشیرەتگەری و رێگرە لە بەردەم جێبەجێكردنی یاساكان و زۆربەی عەشیرەتەكان یاساو رێسای تایبەت بە خۆیان هەیە سەبارەت بە مافەكانی ئافرەت و ئەوەی كە بە ئافرەتەوە لكاوەو پیاو پێیوایە هەر هەڵەیەك، یان هەر كارێك كە پیاو بەهەڵەی بزانێت لە ئافرەتدا ئەوە شەرەفی پیاوەو پێشێلكراوە»، گوتیشی «تاوەكو ئێستە لە كۆمەڵگەی ئێمە رەوشت و ئاكاری خوشك و دایك و بووك و هاوسەر بریتییە لە شەرەفی پیاوێك و كوڕێكی ئەو خێزانە كە ئەوەش بێگومان وادەكات پیاوان لە بەرامبەر ئافرەت پیاوسالارانە بیربكەنەوەو توندوتیژی لەبەرامبەر بكەن، دواجاریش بەناوی عەشیرەت و كەلتووری عەشایرییەوە رێگە لە یاساكان بگرن و دەستبخەنە ناو كاروبارەكانیانەوە، كە بە هەزاران نموونەی وا هەیە كە پیاو بەهۆی ڕازیكردنی عەشیرەت و خێڵ و خێزانەكەی ئازاری ئافرەتی داوەو هەمووانیش پێكەوە كۆك بوون لەسەر لێدان و توندوتیژی بەرامبەر بەو ئافرەتەی كە ماف و ژیانی پێشێلكراوە، تەنانەت جێبەجێكردنی یاسایان بە تەداخولی نایاسایی حكومەت و دادگاكان زانیوە، ئەوەش بێگومان كاریگەری زۆری لەسەر زیادبوونی رێژەی توندوتیژی هەبووە لە كۆمەڵگەكەمان، بۆیە چارەسەری ئەو دۆخە تەنها پێویستی بە هۆشیاری كۆمەڵایەتی و سڕینەوەی عەقڵییەتی عەشیرەت و عەشیرەتگەری و كۆتاییهێنان بەو عەقڵیەتەی پیاوسالاری هەیە كە پێوایە ئافرەت شەرەفی ئەوە».
شێڵتەرەكان ڕووبەڕووی تێڕوانینێكی نێگەتیڤانەی
كۆمەڵگە دەبنەوە
توێژەری دەروونی شیرین عەبدولحەمید، «نزمی ئاستی هۆشیاری تاكەكانی كۆمەڵگە بەگشتی لەسەر شێڵتەرەكان و بوونی تێڕوانینێكی نێگەتیڤیانە بۆ ئەو ئافرەتانەی روو دەكەنە شێڵتەرەكان، بە یەكێك لە هۆكارەكانی زیادبوونی ئافرەتانی خاوەن كێشەی خێزانی و كەمنەبوونەوەی دیاردەی توندوتیژی بەرامبەر بە ئافرەتان دەزانێت.
ئەو توێژەرە دەڵێت «زۆر جار بەربەستە كۆمەڵایەتییەكان هۆكاربوون بۆ تووشبوونی ئافرەتی خاوەن كێشە بە فشاری دەروونی، بێزاربوون، دڵەڕاوكێ، خەمۆكی، رەشبینی، خۆكوژی، لەدەستدانی متمانەو نائومێدی بەرامبەر بە حكومەت و دەسەڵات و دادگا و رێكخراوەكان لە چارەسەركردنی كێشەكەیدا، بۆیە ئەو حاڵەتانەی لە هەرێمی كوردستان روودەدەن وەك پێویست ئیجرائاتیان لەگەڵ ناكرێ و چارەسەرێكی ئەوتۆ دانەنراوە بەرامبەر بەو كێشەیە و جێبەجێنەكردنی یاساش لەم وڵاتەدا گرفتێكی گەورەیە و پێویستی بە هەڵوەستە لەسەركردنە».