زۆرێك لە چاودێرانی سیاسی و ئابووری لەناوخۆ و دەرەوەی هەرێمی كوردستان جەخت لەوە دەكەنەوە كە هەرێمی كوردستان لە چەندساڵی ڕابردوو لەگشت كایەكانی ژیاندا هەنگاوی بەرەو پێشكەوتن هەڵگرتووە، ڕێژەیەكی بەرچاوی ئافرەتانیش لەناو پەرلەمان و دامودەزگاكانی حكومەت و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی دەبیندرێن، بەڵام هێشتا ئافرەتی كورد لە بواری بازرگانی و سەرمایەگوزاری و وەبەرهێناندا بە پەنجە دەژمێردرێن، هۆكارەكەشی زیاتر بۆ ئەوە دەگێڕنەوە كە كۆمەڵگە بۆ جێبەجێكردنی كارەكان سنووری بۆ ئافرەتان داناوە.
زۆرجار رەخنە لەوە گیراوە كە هەتا ئێستا كۆمەڵگەی كوردی بواری بۆ ئافرەتان نەڕەخساندووە بۆ ئەوەی بتوانن پێگەیەكی گرنگ بەتایبەت لە بواری ئابووری بۆ خۆیان دەستەبەر بكەن. چالاكوانانیش جەخت لەوە دەكەنەوە كە ئافرەتی سەرمایەداری كورد گەرچی بە ژمارە كەم و بە توانا زۆرن، بەڵام كۆمەڵگەش بە دەسەڵات و تاكیەوە دەرفەتی لەباری پێ نەداون.
یەكەم ئافرەتی ئەندامی ژووری بازرگانی هەولێر
چ پەیامێكی پێیە؟
شیرین یەحیا خاوەنی (گرووپی كۆمپانیاكانی ڤەرسان) یەكەم ئافرەتی كوردە كە بۆتە ئەندامی ژووری بازرگانی هەولێر. وەك خۆی باسیكرد، سەرەتا لە كۆبوونەوە و كۆڕەكاندا یەكەم ئافرەت بووە كە لەناو پیاوە سەرمایەدارەكاندا دەركەوتووە و هەر لەو بارەیەوە دەڵێت «زۆر ئاستەم بوو ئافرەتێك لەناو 300 - 400 پیاودا دەربكەوێت، بەڵام بەپێویستم زانی وەك ئافرەتێكی سەركەوتوو خەریكی كاركردن بم».
سەرجەم كارمەندەكانی نێو گرووپی كۆمپانیاكانی ڤەرسان ئافرەتن، شیرین یەحیا لەساڵی 2003 دەستی بە كاری بازرگانی كردووە، لەبارەی كارەكانیشی دەڵێت «سەرەتا ڕووبەڕووی زۆر گرفت و كێشەی جیاواز بوومەوە، بەڵام ئەوەی سەركەوتنمی خێراكرد، هەوڵەكانم بوو، هەمیشە پلە بە پلە هەنگاوم ناوە بۆسەركەوتن بەسەر قۆناغەكانی ژیاندا، تا توانیم وەك یەكەم ئافرەتی سەرمایەداری كورد دەربكەوم، ئێستاش سەرۆكی (گرووپی كۆمپانیەكانی ڤەرسان)ـم كە چوار كۆمپانیای جیاوازین لەبواری بازرگانی و فڕۆكەوانی تەجیهزاتدا كاردەكەین، كۆمپانیاكەمان لە 2004 دا دامەزراوە و سەرجەم كارمەندەكانیشمان ئافرەتن».
كۆمەڵگە زۆر ڕێگربووە بەڵام هاوكاری
خێزانەكەم توانای پێبەخشیم
كاتێك پرسیار لە كۆسپەكانی بەردەم شیرین یەحیا و ڕێگرییەكانی خێزانەكەی دەكرێ، لە وەڵامدا دەڵێت «هەرچەندە كۆمەڵگە زۆر ڕێگربووە لە بەردەم كارەكانم، بەڵام هاوكاری خێزانەكەم زیاتر توانای پێبەخشیوم، ئەو كات كە من هاتمە ناوكاری بازرگانی، ئافرەت سەیارەشیان لێنەدەخوڕی، ئەوە كەمترین مافی هەر ئافرەتێكە، بەڵام ئێستا كۆمەڵگە زۆر گۆڕدراوەو چاوەڕوانیش دەكەم ئافرەتان لەسەركەوتنەكانیان بەردەوام بن». وتیشی «زۆر ئافرەت هەن پارەیەكی زۆر لە میراتیان بۆ ماوەتەوە، بەڵام ناتوانن سوودی لێ ببینن. چونكە پارەكە دەدەن بە پیاوێك كاری بۆ بكات، یان ئافرەت هەیە، زۆر بەتوانایە، بەڵام لەبەر قسەو توانجی خەڵك كار ناكات، یان ئافرەت هەیە دەخوێنێت، بەلام دوای خوێندن دەچێت دادەمەزرێت و ناچێت لەبواری كەرتی بازرگانی كاربكات، بۆیە لە كەرتی بازرگانی كەمترین ئافرەت هەیە، ئەگەر ئێستا تەماشا بكەین لەسەرجەم دامودەزگا حكوومی و حزبی و مەدەنییەكان ئافرەت زۆرن، بەڵام لەبواری كەرتی بازرگانی ئافرەتمان زۆر كەمە».
پێویستە برەو بە تواناكانی ئافرەت بدرێت
ئەو ئافرەتە بازرگانە رەخنە لەوە دەگرێت كە «تائێستا سەنتەرێكی تایبەت بە ئافرەتان نییە كە هانی ئافرەتان بدات لە بواری بازرگانی كاربكەن و هەر لەو بوارەش بەرنامەی پێگەیاندن و ڕاهێنان بۆ ئافرەتانی بازرگان نییە، ئێمە پێمانباشە سەنتەرێكی تایبەت بۆ برەودان بە تواناكانی ئافرەتانی بازرگان هەبێت، پێویستە حكومەت لەو بوارەدا هاوكاریمان بكات، هەروەها كار بۆ ئەوە بكات كە هەندێك بیرۆكراتیەتی نێو دەزگاكان كەم بكەنەوە، زۆر گرینگە بتوانرێت لەڕێگەی ئەو سەنتەرەوە خولی شیاندن بۆ كچانی تازەپێگەشتوو بكەینەوە، بۆ ئەوەی بتوانن بێنە ناو كاروباری بازرگانی». وتیشی «ئێمە بەنیازین ئەو سەنتەرە بكەینەوە سەرجەمیشمان بەخۆبەخش كار بكەین، دەتوانین باشترین نموونەی ئافرەتیش دیاری بكەین، بەڵام داوای 15 ئەندام لەمن دەكەن، بەڵام 15 ئافرەتی سەرمایەدارمان كوا تامن بتوانم ئەوكارە بكەم؟ من خۆم هیچ ناخەمە ئەستۆی حكومەت، تەنیا ئەوەندە نەبێت رێگەم پێبدرێ كە جوانترین چالاكی پێشكەش بە میللەتەكەم و وڵاتەكەم بكەم، باوەڕناكەم كەسیش وەك من ئامادە بێت بە خۆبەخش ئەو كارە بكات، من تەنیا ئاواتم ئەوەیە كە خزمەتی ئافرەتان بكەم، هەنگاوی یەكەمیشم ئاشناكردنی ئافرەتانە بە بازرگانی و دەمەوێت ئافرەتانی كورد بە چەمكی بازرگانی كردن ئاشنا بكەم، من وەك ئافرەتێكی سەرمایەدار نابێت ئافرەت لەبەر ئەوەی ئافرەتە هاوكاری بكرێت، دەبێت برەو بەتواناكانیان بدرێت، نابێت لەكاركردندا جیاوازی لەنێوان ئافرەت و پیاودا هەبێت،
پێویستە حكومەت كارئاسانییان بۆ بكات
جوان عەبدولعەزیز خاوەنی (پڕۆژەی جوانكاری سایە)، كە ئێستا بە یەكێك لە ئافرەتە سەرمایەدارەكان دەناسرێت، هێما بۆ ئەوە دەكات كە كۆمەڵگەی كوردەواری وەك زۆربەی كۆمەڵگەكانی ڕۆژهەڵاتی كۆمەڵگەی پیاوسالارییە و بۆیە بەهیچ شێوەیەك پیاوەكان ڕێگە بە ژنان نادەن بچنە نێو بوارەكانی بازرگانی و سەرمایەداری و وەبەرهێنانەوە». جەختی لەوەش كردەوە كە «حكومەتی هەرێم دەتوانێت ڕۆڵێكی كارا بگێڕێت بۆ ئەوەی هانی ژنان و كچان بدات بۆ هاتنیان بۆناو جیهانی سەرمایەداری»، وتیشی «داواكارم حكومەت لەكاتی ئەنجامدانی كاری بازرگانیدا كارئاسانی بۆ ژنان بكەن، چونكە هەندێك كەس و لایەن هەن رێگری لەكارەكانمان دەكەن، خەڵكانێك هەن دەڵێن: چۆن دەبێت ئافرەت بازرگانی بكات؟ یان كێشەی دیكە دەخەنە بەردەم ئافرەتانی بازرگان بۆیە پێویستە حكومەت كارئاسانییان بۆ بكات».
شاژنی قەتەر بۆ كۆنگرەیەكی جیهانی خانمە سەرمایەدارەكانی كورد بانگهێشت دەكات
ژیان عەزیز گەردی وەك ئەندامێكی دەستەی دامەزرێنەری كۆمەڵەی كارسازی خانمان و ڕاوێژكاری یاسای كۆمەڵەكە ئاماژەی بەوە دا كە بیرۆكەی دامەزراندنی ئەم پڕۆژەیە بەمەبەستی هاوكاریكردن و پتەوكردنی تواناكانی خانمانی كورد بووە و ئەوەش ئاشكرا دەكات كە وەك خانمانی كورد لەلایەن شاژنی قەتەرـەوە بۆ بەشدارییان لەكۆنگرەیەكی جیهانی خانمە سەرمایەدارەكان بانگهێشتكراون.
گوتیشی «دوای ئەوەی سەردانی ئەو وڵاتەمان كرد، هەستمان بەوەكرد كە خانمانی زۆربەی وڵاتانی جیهان لەبواری سەرمایەداریدا ڕۆڵێكی گرنگیان هەیە، بەڵام خانمی كورد تائێستا نەیتوانیوە وەك پێوست ڕۆڵی خۆی لەم بوارەدا بچەسپێنێ».
زۆربەی وڵاتانی جیهان بە هێزوبازووی ئافرەتان توانیویانە پێشكەوتنی جۆراوجۆر بەدەستبهێنن
كەژاڵ حەسیب، وەك پسپۆڕێكی ئابووریناس هێما بۆ ئەوە دەكات كە لەكاتێكدا كوردستان خاوەنی داهاتێكی باشە لەڕووی بەرزیی ئاستی بژێوی تاك، بەڵام لەبەر ئەوەی كۆمەڵگە ڕێگرە لەوەی ئافرەت تواناكانی بخاتەگەڕ، بۆیە ئافرەتان خۆیان لە كاری سەرمایەداری بەدوور دەگرن. «بەوەش داهاتێكی زۆری تاك بەهەدەر دەڕوات و ناتوانین وەك پێویست سوود لە توانا مروییەكان وەربگرین». گوتیشی «زۆربەی وڵاتانی جیهان بە هێزوبازووی ئافرەتان توانیویانە پیشكەوتنی جۆراوجۆر بەدەستبهێنن، بەڵام لە كوردستان هەتا ئەمڕۆ ئافرەتی سەرمایەدارمان زۆر كەمەو وەك پێویست نەیتوانیوە لەگشت كایەكانی كەرتی تایبەتدا بەشداربێت، بەهۆی ئەو دابونەریتە كەلتوورییانەی كە بۆ ئافرەتی كورد دانراون، زۆربەی پلە و پۆستە گرنگەكانی نێو كەرتی تایبەت كەوتۆتە دەست ئافرەتانی بیانی، كە سوودیان لەم دابونەریتە كۆمەڵایەتییانە وەرگرتووە و بەشداری نەكردنی ئافرەتی كوردیان لە پڕۆژە و بوارە سەرمایەدارییانەدا بەهەل زانیوە شوێن وپێگەی خۆیان كردۆتەوە».
لەو وڵاتەی دامەزراندنی كەرتی گشتی كەمە، ئافرەت ناچارە روو لەكەرتی تایبەت بكات
كەژاڵ حەسیب ئەوەشی خستەڕوو كە بەشێكی زۆری ئافرەتی كورد بەهۆی دابونەریتەكانەوە ڕوو لە كەرتی گشتی دەكەن، ئەمەش بارگرانییەكی بۆ حكومەت دروست كردووە. گوتیشی «ئەمڕۆ زۆرترین رێژەی ئافرەتی كورد لەناو كەرتی گشتیدان، بەتایبەتی سیستەمی پەروەردە كە زۆرترین رێژەی ئافرەتی بەركەوتووە، كە ئەوە وایكردووە زۆرترین رێژەی ئافرەتانی كورد لە گشت سیستەمەكانی دی بێەبش بن، بێگومان ئەمانە هەمووی هۆكارن بۆ ئەوەی ئافرەتی كورد وەك پێویست نەتوانێت سوود لە ئایندەی خۆی وەربگرێت». نموونەشی بەوە هێناوە كە لە وڵاتێكی وەك توركیا دامەزراندنی كەرتی گشتی زۆر كەمە، بۆیە ئافرەت ناچارە روو لەكەرتی تایبەتی بكات.
كەرتی تایبەتیش لەلایەن پیاوانەوە ئیحتیكار كراوە
سۆزان عارف سەرۆكی ڕێكخراوی تواناسازی ئافرەتان و ئەندامی كۆمەڵەی كارسازی خانمان لەكوردستان، بە پێویستی دەزانێت ئافرەت لەلایەن خێزانەوە هان بدرێت بۆ ئەوەی بچێتە بواری كاركردنەوە، بەڵام «لە خێزانەكاندا بەپێچەوانەوە ئەگەر ئافرەتێك خاوەنی سەرمایەیەكی باشیش بێت، وەهای لێدەكەن كە ناتوانێت كارەكات و دەیگەیەننە قەناعەتێك بەوەی ئەو ئەگەر بەو پارەیە كاسبی بكات، تووشی زەرەر و زیانێكی زۆری ماددی دەبێت، هەرەها لەلای ئێمە نەریتێك هەیە ڕێگە بە كچ نادرێت بچێتە ناو كەرتی تایبەتەوە كاربكات، چونكە كاتی دەوامی كەرتی تایبەت زۆرە، بۆیە هەمیشە هانی كچان دەدرێت ڕوو لە مامۆستایی بكەن، چونكە دەوامی مامۆستا كەمترە لە كاتی دەوامەكانی دیكە. واتا كۆمەڵگە بۆ جێبەجێكردنی كارەكان سنووری بۆ ئافرەت داناوە».
سۆزان عارف جەختی لەوەش كردەوە كە «كەرتی تایبەتیش لەلایەن پیاوانەوە ئیحتیكار كراوە»، وتیشی «هەتا ئافرەت لەبواری كەرتی تایبەتدا نەبێت، ناتوانین بڵێین كۆمەڵگەیەكی مۆدێرنمان بەرهەمهێناوە، لەكوردستانیش زەمینە بۆ ئافرەت خۆش نەكراوە، بۆ نموونە قەرزی بچووك دانراوە، بەڵام پیاوان زیاتر لێی سوودمەند بوون، لەو پڕۆژەیەدا هیچ حسابێك بۆ ئافرەت نەكراوە. دەبوو بۆ ئافرەت یاسایەكی تایبەت هەبوایە، بۆ نموونە ئەگەر بۆ كوڕەكان قەرزەكە ماوەی سێ ساڵ بێت، دەبوو بۆ ئافرەتان ئەو قەرزە بەماوەی چوار تاپێنج ساڵ بدرێتەوە، واتا دەبێت ئافرەتان پاڵپشتی بكرێن».