ئەركی سەرشانی پیاو دابینكردنی بژێوی ڕۆژانەو خەرجی ماڵ و منداڵە، ئەركی ئافرەتیش نەوەخستنەوە و ڕاپەڕاندنی كاروباری ناوماڵ و پەروەردەو بەخێوكردنی منداڵە، بەڵام ڕۆژ بە ڕۆژ لەگەڵ بەرجەستەبوونی تواناو كارامەیی ئافرەتان ئەو نەریتانە كاڵتر دەبنەوەو ئەركەكان زیاتر پێكەوە گرێ دەدرێن و هەوڵی دابەشكردنیان دەدرێ.
بەدرێژایی مێژوو كۆمەڵگەیەك نادۆزیتەوە تەنیا بە ڕەگەزێك بەڕێوەچووبێت
نووسەرو رۆژنامەنووس كامەران وریا قانع، كاتێك ڕووبەڕووی ئەو پرسیارە دەكرێتەوە كە ژیانی هاوسەری چ پێناسەیەك هەڵدەگرێت و، ئایا تواناكانی ئافرەتان، هاوكێشەكانی ئەو ژیانەهاوبەشە دەگۆڕێت؟ لە وەڵامدا دەڵێت «بەشێوەیەكی گشتی ژیان بریتییە لە هاوكارییەكی بەردەوامی ئافرەت و پیاو لە هەموو بوارەكان و لە هەموو سەردەمەكان. بە درێژایی مێژوو كۆمەڵگەیەك نادۆزیتەوە تەنها بە لایەنێك لەو دوو ڕەگەزە بەڕێوەچووبێت، بەڵام دەكرێت لە سەردەمێكەوە بۆ سەردەمێكی دی، یەكێكیان زیاتر ماندوو بووبێت، یان ئەركی زیاتر یان دەسەڵاتی زیاتری بووە، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی لە مێژووی هاوچەرخدا سنوورەكانی ئازادی و دەسەڵاتی پیاو زیاتر بووە، ئەم مێژوەش ئەو راستییەی سەلماندووە كە هەر زیادبوونێك لە ئازادی و دەسەڵاتی پیاو لەسەر ئازادی و دەسەڵاتی لایەنی بەرامبەر درووستبووە، بە شێوەیەگی گشتی ئەتوانین هەموو پرۆسەكە بە تەرزاوویەك بشوبهێنین، كە هەر زیادبوون یان كەمبوون لە لایەك، كاریگەری لەسەر لاكەی دیكەی هەیە».
كامەران جەخت لەوە دەكاتەوە كە «ئەمڕۆ ئافرەتان بەگشتی لە داگیركردنێكی لەسەرخۆن و بۆ جومگەكانی كۆمەڵگە وردە وردە شوێنەكان و كۆمەڵگە لەگەڵ پیاو دابەش دەكەن»، نموونەش بەوە دەهێنێتەوە كە ئافرەت لە زۆربەی بوارەكانی ژیان بەشدارە، هەر لە فەرمانگەكانەوە تاكو بازاڕەكان. ڕایشیوایە ئەم پرۆسەیە «هەرچەندە خاوە، بەڵام بەردەوامە». وەك دوا قسەشی گوتی « لە كۆتاییدا من لەو باوەڕەدام لە ژیانی ئەمڕۆی خێزانی كوردی، ئەگەر ئافرەت و پیاوەكە هەردووكیان كار بكەن، بەشێوەی گشتی ئافرەت زیاتر ماندوو ئەبێت و دابەشكردنی كار لە ناو ماڵی كوردی هێشتا نەبووە بە نەریت و زیاتر ئافرەت پێی هەڵدەستێت سەرەڕای كاری خۆیی لە دەرەوە.
لە لادێ ژن كارگەرەو لە شارەكانیش كەیبانۆی ماڵە
نووسەر و چالاكوان سەلاح مەزن، سەبارەت بە هەمان پرس ئاماژە بۆ ئەوە دەكات، كە ئەوە لە كۆمەڵێكەوە بۆ كۆمەڵێكی دیكە جیاوازە، ئاستی پێشكەوتنی ئابووری، كۆمەڵایەتی و تەكنەلۆژی كاریگەرییان لەسەر بەشداریی پیاو یان ئافرەت وەك سەرچاوەی دابینكردنی داهات و قوتی ژیان لە كۆمەڵگەیەكی پاشكەوتوو، پەرەستێن وەكو یەك نییە، لە وڵاتانی پێشكەوتوو ژن و پیاو بێ جیاوازی تێیدا بەشدارن، لە وڵاتانی ئاسیا، ئەفەریقیاو ئەمریكای لاتین دابونەریتی كۆمەڵایەتی و دیاردەكانی پاشكەوتوویی نەباداش لە بواری ئابووری و كەلتووری ئەو چوارچێوەیە دیاری دەكەن، تەنانەت لە كۆمەڵی كشتوكاڵی لەوانەش كوردەواری لە رابردوو بگرە تا هەنووكەش، ژن كارگەرو بەرهەمهێنەری قوتی ژیانە، لە هەندێ شاری ئاوەدانیش پیاو سەرچاوەی داهاتەو ژن دابینكەری كاروباری ناوماڵە، بە بڕوای من نەریتی كۆمەڵایەتی و ئایین بەربەستن لەبەردەم بەشداریی ژن وەك هێزێكی بەرهەمهێن، هەر لە نێو كۆمەڵگەی كوردستانی باشوور، باكوور، رۆژهەڵات و رۆژئاوا ئەو دیاردەیە بە شێوازی جیاجیا دەردەكەوێ، هەروەك لە لادێ ژن كارگەرەو لە شارەكانیش كەیبانۆی ماڵە».
ئافرەتان لەوڵاتانی پێشكەوتوودا لەدەستەبەركردنی مافەكانیان پێش پیاوان كەوتوون
بێگومان لە ئاستی جیهاندا مرۆڤایەتی هەوڵ بۆ ئەوە دەدات كە جیاوازییە جێندەرییەكان نەهێڵێت، بەتایبەتی لە وڵاتانی پێشكەوتوودا بەردەبازەكانی گەیشتن بە یەكسانی دانراون و زۆر قۆناغیان بڕیوە. تەنانەت لە زۆر بواریشدا ئافرەتان لە دەستەبەركردنی مافەكانیان پێش پیاوان كەوتووە.
بیر و كاری جیاكاری ڕەگەزی كۆمەڵگە ناگەیەنێتە هیچ ئەنجامێكی ئەرێنی
فەرەیدون بێوار، توێژەری كۆمەڵایەتییەو وەك خۆی باسیكرد لەگەڵ جیاكاری ڕەگەزیدا نییەو پێشیوایە بیر و كاری جیاكاری ڕەگەزی كۆمەڵگە ناگەیەنێتە هیچ ئەنجامێكی ئەرێنی. ئەوەی گرنگە هەر دووكیان مرۆڤن، هەر یەكەیان بەپێی تایبەتمەندیی خۆیان ئەوەش لە مرۆڤبوونیان كەم ناكاتەوە. گوتیشی «بەپێی پێكهاتەی بایەلۆژی و توانا و هێزی جەستەیی، هەندێك ئەركیان لێكدی جودایەو لە هەندێكشیاندا هاوبەشن. ئەم لێكجیاییەش لە ئەرك و كاردا، بەمانای كەمیی ئەویتر و گەورەیی ئەمیتر نییە، بەڵكو جۆرێكە لە دابەشبوونی كار، كەدواجار هەردووكیان تەواوكەری یەكترین. لەسەردەمی ئێستاشدا فۆرمی دابەشبوونی كار گۆڕانی بەسەردا هاتووە و زۆرێك لەوبوارانەی كە پیاو پێشتر بەبێ بوونی ژن كاری تێدا كردووە، ئەمێستا ژنیش هاوشانی پیاو كار دەكات و خاوەنی ئابووریی سەربەخۆی خۆیەتی، بەتایبەتی لەبواری كارگێڕی و فەرمانبەرێتی لە دامودەزگاكانی حكومەت و كەرتی تایبەت، لەوەش زیاتر ئێستا ژن بازرگان و سەرمایەدارە. كەواتە بەپێی پێشكەوتنی كۆمەڵگە و ئاستی رۆشنبیریی تاكەكانی، دیدی نەوەكان بۆ ئەرك و مافی ژن و پیاو دەگۆڕێت و، رەوشی ژنانیش بەرەو باشتر دەچێت و ژنیش ئازادتر دەبێت و هاوبەشی ژیانی پیاو دەبێت نەك بەشداری ژیان.»
بەشێكی بەرچاو لە ئافرەتان ئەمڕۆ ئەركی منداڵ و ناوماڵ و دەرەوەی ماڵیشیان لەسەرە
ڕاگەیاندنكار كەتان خادیمی، لایەك لە مێژووی كورد دەكاتەوە و دەڵێت «لە وڵاتانی كوردان لە كۆنەوە تا هەنووكەش ئافرەت نەك بەشێك، بەڵكو كۆڵەكەی ئابووریی خێزان بووە، هەموو كارەدەستكردەكان لەدەست و پەنجەی ئافرەت بوون، یان كاری كشتوكاڵ و باخداری لەئەستۆی ئافرەتدا بووە، كەواتە ئافرەت لەمێژووی كورددا بەشیك بووە لەئابووریی خێزان و نیشتمان. بەڵام بێبەش بووە لەخەرجكردنی و مافی خەرجكردنی نەبووەو پیاو بە ئارەزووی خۆی بەكاری هێناوە، ئافرەتی كورد بەدەستڕەنگینی خۆی وەك دروومان، مامانی، رستن و چنین هەمیشە بژێوی خێزانی بەدەستهێناوە». كەتان هێما بۆ ئەوەش دەكات كەجگە لەو بوارانەو لە قۆناغی دیكەدا، ئافرەتان وەك فەرمانبەر و كارمەندیش هاتنە مەیدانەوە، بەڵام نیگەرانیی خۆی لەوە دەردەبڕێت كە «ئافرەتانی فەرمانبەر لە كوردستان وەك وڵاتانی دیكە لەڕووی كاروبارەكانی ژیانەوە ئەركیان لەسەر سووك ناكرێت».
كورد فێری ژەمی سووك نییە و ئەوەش ئەركی ئافرەت قورستر دەكات
خادیمی ئەوەش دەخاتەڕوو كە ئافرەت هەروەك چۆن لە ڕابردوودا لەدەشت و دەر و لەسەر كانیدا منداڵەكەی بەكۆلێەوە بووە، بەهەمان شێوە ئەمڕۆش ئەركی دەرەوەی ماڵ و ناوماڵ و منداڵی لەسەرە، بۆیە كاری ئافرەت دوو هێندەی پیاو زەحمەتی هەیە، جەختی لەوەش كردەوە كە كورد فێری ژەمی سووك نییە و ئەوەش ئەركی ئافرەت قورستر دەكات، «دەبێت كابانی بكات و خواردنە قورسەكانیش دروست بكات».
ئەو خانمە ڕاگەیانكارە ئەوەش بە «هەڵەیەكی گەورە» هەژمار دەكات كە «هەندێك پیاو دەستیان گرتووە بەسەر داهاتی هاوسەر، یان كیژی خۆیان، بە بیانووەی كە ئەگەر ئەوان ڕێیان پێنەدەن، ئەمانیش ناتوانن لەماڵ دەربچن، بەڵام ئافرەت هەمیشە پارەو دەستكەوتی خۆی لەخزمەتی ماڵ ومنداڵیدا بەكارهێناوە، بۆیە دەتوانم بڵێم ئافرەتی كورد لەهەموو ڕوویەكەوە هاوكارو پاڵپشتی پیاو بووە، لەشۆڕشەكان، لەپەروەردەی منداڵ، لەبەڕێوەبردنی كاروباری ئیداری دامودەزگاكان، بەڵام بەداخەوە ئێمەی ئافرەت عەقڵییەتی ئابووری و قازانجكردنمان نییە، هەوڵمان نەداوە پڕۆژەی گەورەی ئابووریمان هەبێت و بتوانین لە ئایندەدا سوودی لێوەربگرین».
هەر سەبارەت بە پرسی هاوكارییەكانی هاوسەران، رۆژنامەنووس توانا تەها، ئاماژە بەوە دەكات كە «زۆرجار ئافرەت هۆكاری پەیداكردنی بژێوی ژیانی رۆژانە بووە، چ لە سەردەمی رابردوو و چ ئێستاش، هیچكام لەو دوو ڕەگەزەش ناتوانن بێ یەكتری ژیان بنیاد بنێن. گوتیشی «ڕەنگە بارودۆخی زۆركەس وابخوازێت كە ئافرەتەكە كارنەكات و سەرقاڵ بێ‌ بە پەروەردەكردنی منداڵەكان و كارو باری ماڵەوە، بەڵام ئەمە ئەوە ناگەینێت كە هیچ رۆڵی نەبووبێت لە هاندان و پاڵپشتی كردنی هاوسەرەكەی بۆ ئەنجامدانی كارێك، چونكە ئەگەر ئافرەت لە پشت پیاو نەبێت، رەنگە نەتوانێت بۆ ئامانجێك هەوڵ بدات و بۆ پەیداكردنی بژێوی ژیان تێبكۆشێت». توانا جەختی لەوەش كردەوە كە «ئەگەرچی ئافرەتان وەك پێكهاتەی سایكۆلۆژی سۆزدارتر و رۆمانسیترن لەچاو پیاوان، بەڵام زیادەڕۆیی دەكرێت كە بڵێین ژن هیچ رۆڵ و كاریگەرییەكی نییە لە پەیداكردنی بژێوی ژیان».
ئابووریناس یاسین دێرەشەیی، ئاماژە بەوە دەكات كە هەندێك ئافرەت فەرمانبەرن و خاوەن مووچەن و ڕاستەوخۆ داهاتێك بۆ ئابووریی خێزان بەدەست دەهێنن، ئافرەتانی دیكەش ناڕاستەوخۆ هاریكاری پیاو دەكەن و داهاتی خێزان زیاددەكەن، لە بەخێوكردنی منداڵ و كاوباری ناوماڵ، چونكە ئەگەر پیاو منداڵەكەی بباتە دایەنگە پێویستی بەوە هەیە مانگانەیەكی بۆ تەرخان بكات، یان ئەگەر ئافرەتێك بگرێت بۆ ماڵ خاوێن كردنەوە و چێشت لێنان ئەوەشی بڕێكی دیكەی ئابووریی خێزان لە دەست دەدات، بۆیە ئەگەر ئافرەت مووچەخۆریش نەبێت ئەوا لەگەڵ پیاو هاوسەركەی لە ئابووریی خێزان بەشدارە، تەنانەت لە كلتووری كوردەواریش هەمیشە گوتراوە كە ئافرەت بنیادنەری ماڵە.