بەوپێیەی توندوتیژی خێزانی دیاردەیەكی نەرێنی دژ بە پرەنسیپەكانی شەریعەتە ئاسمانییەكان و مافەكانی مرۆڤە، لەئاستی لێكۆڵینەوەی یاسایی لە دادگا دادوەرێك تایبەتمەندكراوە بۆ لێكۆڵینەوە لە توندوتیژی خێزانی، بەڵام لەماددەی (5)ی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی باس لەپێكهێنانی لیژنەی ئاشتەوایی دەكات كە نابێ هیچ كێشەیەك بنێرێتە دادگا تاوەكو بەم لیژنەیە تێپەڕ نەبێت، بەڵام ئەو لیژنەیە تائێستا بوونی نییە، بەوتەی پسپۆڕانی ئەو بوارەش دانەمەزراندنی ئەو لێژنەیە لەبەردەم بەڕێوەچوونی كارەكان لەمپەر دروستدەكات.
لە هەموو وڵاتانی دونیادا دادگای خێزان هەیە
دادوەری لێكۆڵینەوەی تایبەت بە توندوتیژی خێزانی شاری هەولێر پەژارە عەبدوڵڵا جەخت لەوە دەكاتەوە كە ئەو هۆبەیە تەنیا تایبەت بە كێشەكانی هاوسەران نییە، بەڵكو هەموو كێشەكانی ناوخێزان لە هەموو هەولێر و دەوروبەری بە قەزا و ناحیە و گوندەكانەوە دەگرێتەوە، سەبارەت بە جیاكردنەوەی ئەو دادگایەش لەوانی دی ئەو دادوەرە گوتی: «جیاكردنەوەی دادگای خێزان كارێكی تەندروستە و لە هەموو وڵاتانی دونیاشدا دادگای خێزان هەیە، بوونی دادگایەكی تایبەتی لەو جۆرەش كارەكان ئاسانتر دەكات».
ئەو دادوەرە ئەوەشی خستەڕوو كە رۆژانە خەڵكێكی زۆر سەردانیان دەكەن، «جاری وا هەبووە باوك یان دایك هاتووە سكاڵای لەسەر كوڕەكەی تۆماركردووە، برا سكاڵای لەسەر برا تۆماركردووە، بەڵام زۆرترین كێشەش كێشەی نێوان ژن و مێردە، لەوانە ئازاردان و خەرجی نەكێشانی ژن، كێشە لەسەر ماڵی جیا»، مەشروب خواردنەوەی پیاویشی بە «كێشەیەكی گەورە» ناو بردو گوتی: «زۆر ئافرەت سكاڵایان لەوە هەیە كە هاوسەرەكانیان شەو بە سەرخۆشی دێنەوە و ئازاریان دەدەن، یان باسی ئەوە دەكەن كە باری ئابوورییان باش نییە، بەڵام مێردەكانیان پارە لە مەشروب سەرف دەكات».
لەیاسای توندوتیژیدا ئاماژە بە خیانەت و ژنی دووەم نەكراوە
ئەو دادوەرە جەختی لەوەش كردەوە كە «لەیاسای توندوتیژیدا هەندێ كەموكورتی هەیە، لەوانە ئاماژە بە خیانەت و ژنی دووەم نەكراوە، گوتیشی «بۆ چارەسەركردنی كێشەی لەوجۆرە بۆ یاساكانی سزادان و باری كەسی دەگەڕێینەوە، خۆشبەختانە زۆربەی زۆری كێشەكانی نێوان هاوسەران بە یەكگرتنەوە كۆتایی پێدێت».
دادوەر پەژارە عەبدوڵڵا هێمای بۆ ئەوە كرد كە هەماهەنگییان لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتیی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان هەیە، ئەوەشی خستەڕوو كە بڕیارە لە هەولێر دوو نووسینگەی گەورە دابمەزرێنن لە رۆژهەڵات و رۆژئاوای شار تاوەكو چیدیكە بەهۆی بنكەكانی نەهێشتنی توندوتیژی كێشەی نێوان هاوسەران جیابوونەوەی لێنەكەوێتەوە.
وەك ئەو دادوەرە باسیكرد، لە یاسای لێكۆڵینەوەی تایبەت بە توندوتیژیی خێزانی هاتووە هیچ پەڕاوێك بۆ دادگاكانی كەتن و تاوان نەنێرێت تاوەكو بە لیژنەی ئاشتەواییدا تێپەڕ نەبێت، گوتیشی «زۆر كەیسم لەبەر دەستە، رامگرتوون، چونكە تاوەكو ئێستا ئەو لیژنەیە دانەمەزراوە، دواجار لە كۆبوونەوەیەكمان لەگەڵ ئەنجومەنی دادوەری و ئەنجومەنی خانمان و بەڕێوەبەرایەتیی توندوتیژی باس لە پەلەكردن لە دامەزراندنی ئەو لیژنەیە كرا و چاوەڕێ دەكرێ لەم نزیكانە ئەو لیژنەیە دابمەزرێ».
دەبێت كەسانی شارەزا بۆ ئەو لیژنەیە دەستنیشان بكرێن
لەلای خۆیەوە رائید ژیلەمۆ عەبدولقادر بەڕێوەبەری بەدواداچوونی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان، ئاماژەی بەوە دا كە بەمەبەستی دامەزراندنی ئەو لیژنەیە چەندین كۆبوونەوەیان لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەكان ئەنجام داوە، دواجار هاتنەسەر ئەوەی كە كەسانی شارەزا بۆ ئەو لیژنەیە دەستنیشان بكرێ، ئەنجومەنی دادوەریش نووسراوی بۆ وەزارەتەكانی كار و ناوخۆ و تەندروستی و ئەنجومەنی باڵای خانمان ناردووە بۆ ئەوەی نوێنەری خۆیان بنێرن، گوتیشی «ئێمە ئامادەیی خۆمان دەربڕیوە بۆ دابینكردنی شوێنی لیژنەكە لەناو بەڕێوەبەرایەتییەكەی خۆمان، چونكە بەهۆی نەبوونی ئەو لیژنەیە كارەكانمان پەكیان كەوتووەو كێشەیەكی زۆر لە بنكەكان بەبێ چارەسەركردن ماونەتەوە.
ساڵێك بەسەر دەركردنی یاساكەدا تێپەڕدەبێ و هێشتا جێبەجێنەكراوە
رۆژنامەنووس و توێژەری كۆمەڵایەتی رێبین فەتاح، لە دەستپێكی قسەكانیدا هێما بۆ ئەوە دەكات كە یاسای توندوتیژی خێزانی كە ساڵی 2011 لە پەرلەمانی كوردستان دەرچووە، بە هەموو ئەو رەخنە و تێبینییانەی لەسەری هەیە، دەكرێت، بە هەنگاوێكی باش بۆ سنوورداركردنی توندوتیژی خێزانی تەماشا بكرێت. گوتیشی «ئەو یاسایە وەك زۆر یاسای دیكە كە ڕاستەوخۆ پەیوەندییان بە ژیانی كۆی خەڵكی كوردستانەوە هەیە، لەلایەن دەسەڵاتی سیاسیی كوردستانەوە پەراوێز و فەرامۆش كراوە، ساڵێك بەسەر دەركردنی یاساكەدا تێپەڕ دەبێت و هێشتا جێبەجێنەكراوە، هەرچەند بە گوێرەی زانیارییەكانی من، ئێستا دادگای تایبەتمەند و لیژنەی ئاشتەوایی دروست كراوە، بەڵام دەستبەكارنەبوون. ئەوەی پەیوەندیی بە دادگای تایبەتمەند بە كێشەكانی توندوتیژی خێزانییەوە هەبێت، پێویستە شوێنێكی تایبەت بەخۆی هەبێت، بە جۆرێك كە بتوانرێت مامەڵەیەكی تەندروست لەگەڵ كەیسەكاندا بكرێت و دەرفەتی لێكۆڵینەوەی ورد دەستەبەر بكات. چونكە پێشتر كە دادوەرێك بۆ ئەو مەبەستە دیاریكرا، تێبینی كرا دادوەرەكە لەیەكاتدا چەند كەیسێك بەیەكەوە دەبینێت و نهێنی كەیسەكانیبش پارێزراو، وەك ئەوەی لە یاساكەدا جەختی لەسەر كراوەتەوە. ئەمەش بەدڵنیایەوە كاریگەریی نەرێنی لەسەر رەوتی دادگا دەبێت».
رێبین فەتاح ئاماژە بۆ ئەوە دەش دەكات كە پێشتر لە دادگاكانی كوردستان بۆ كێشەكانی كۆمەڵایەتی، توێژەری كۆمەڵایەتی لە دادگاكان دانراون، بەڵام توێژەرە كۆمەڵایەتییەكان چەند رۆڵیان پێدراوە و چەند بە ئەركی خۆیان هەستاون، ئەوە دەبێت قسەی لەسەر بكرێت، گوتیشی «لەماوەی رابردوودا چەند كەیسێكی تایبەت بە توندوتیژی خێزانی كە ئاگاداریان بووم لە دادگادا، توێژەرانی كۆمەڵایەتی رۆلێكیان تێدا نەبوو. بۆیە لیژنەی ئاشتەوایی دەكرێت، شوێنگرەوەی توێژەرانی كۆمەڵایەتی بێت. دیارە لە یاساكەدا هاتووە كە ئەو لیژنەیە دەبێت لە كەسانی شارەزا و پسپۆر پێكبێت، بەڵام روون نەكراوەتەوە كە ئەو كەسانە لە چیدا پسپۆڕ و شارەزان، واتە ماددە قانوونییەكە بۆ خۆی روون نییە. هەرچەند ئەوەندەی ئاگاداربم نییەتێك هەیە بۆ ئەوەی لیژنەكە لە توێژەرانی كۆمەڵایەتی، شارەزایانی دەروونی و یاسانان پێكبێت، بەڵام لە راستیدا، نازانرێت ئەو لیژنەیە چۆن كاردەكات؟ ئایا ئەو توێژەر و یاساناسەی لەو لیژنانەدا دەبن بە ئەندام بە كام پێوەر بڕیار دەدەن؟ چۆن هەڵسەنگاندن لە كەیسەكاندا دەكەن؟ لەوانەیە ئەو حاڵەتە پەیوەندیدار بكرێتەوە، بە بیركردنەوەی تایبەت و ئایدیۆلۆژیای ئەندامەكانی لیژنەكە، لەلایەك، لەلایەكی دیكەوە ترسی گەورە هەیە لیژنەی ئاشتەوایی ببێتەوە بەو دیوەخانانەی سولحی عەشایەریان لێدەكرێت، پێموایە ئەوە ترسناكترین خاڵی پەیوەندیدار بە لیژنەكەیە، واتە لیژنەی ئاشتەوایی بەهەمان شێوەی دیوەخانەكانی سوڵحی عەشایەری دەستێوەردانێكی ناتەندروست لە كەیسەكاندا بكات و بەبێ چارەسەركردنی ریشەیی كەیسەكان بەلایەكدا بخات، واتا دەكرێت ئەندامانی لیژنەكە، فشاری كۆمەڵایەتی لەسەر لایەنێكی كەیسەكە دروست بكەن و بە جۆرێك لە جۆرەكان تەنازولی پێبكەن، بەڵام ئەو حاڵەتی تەنازول بۆ كردنە، بە هیچ شێوەیەك چارەسەر نییە، بەڵكو چارەسەر ئەوەیە كە گۆڕانكاری لە بیركردنەوە و هۆشیاری لایەنەكانی كەیسەكەدا دروست ببێت».
بۆ پێكنەهێنانی لیژنەكە هیچ پاساوێك نییە
مافپەروەر و چالاكوانی كۆمەڵگەی مەدەنی شوان سابیر، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت «جێگەی داخە تاوەكو ئێستا نەتوانراوە یاسای توندوتیژی خێزانی جێبەجێ بكرێت، لەبەر ئەوەی كۆمەڵێك هۆكاری پاراستنی خێزانی تێدایە، كە رەنگە خەڵكانێك بە هەڵە لە خودی یاساكە و ناوەرۆكی یاساكە گەیشتبن، بەڵام ئێمە وەكو كۆمەڵگەی مەدەنی بەرگری لێدەكەین، بەڵام دەكرا ئەنجومەنی دادوەری دادگایەكی تایبەتمەند بەو یاسایەی دابمەزراندبایە، بەڵام ئەوان قەناعەتیان بەوە بووە كە دادوەرێكی بۆ دابین بكرێت، باشترە لەوەی دادگایەكی تایبەتمەند هەبێت»، گوتیشی «داخێكی گەورەیە كە لە یەكێك لە مادەكان باس لە پێكهێنانی لیژنەیەكی ئاشتەوایی دەكات، كە تیایدا هاتووە ناكرێ هیچ كێشەیەك بەبێ تێپەڕبوون بەم لیژنەیە مامەڵەی لەگەڵ بكرێت، پێموایە بۆ پێكنەهێنانی ئەو لیژنەیە هیچ پاساوێك نییە، جگە لەوەی پێوەری دانەناوە بۆ ئەوانەی لە لیژنەكەدا بەشدار دەبن، ئێستاش ئەركی پەرلەمانە بەم ئەركە هەڵبستێت و لایەنە كەمتەرخەمەكان ئاگاداربكەنەوە، چونكە پەرلەمان چاودێرە لەسەر جێبەجێكردنی یاساكان.
پێناسەی شارەزا و پسپۆڕ لە پێوەری لیژنەكە نادیارە
رۆژنامەنووس جوان جەمیل، پێكنەهێنانی لیژنەیەكی ئاشتەوایی بۆ لایەنەكانی سكاڵا، بە «ڕێگرێكی سەرەكی لەبەردەم ئیحالەكردنی دۆسیەكان بۆدادگای تایبەت»، هەژمار دەكات. هەروەها دەڵێت «گومانی تێدا نییە ئەوە هۆكارە بۆ ئاڵۆزكردنی دۆسیەكە، یاخود پەشمان بوونەوەی خاوەن سكاڵا، یان كێشەكە بەهەڵپەسێراوی دەمێنێتەوە». گوتیشی «لەیاساكە باس لەوە دەكات كە لێژنەكە لەشارەزایان و پسپۆڕان پێكهاتبێت، من تێبینیم هەیە لەسەر ئەو قسەیە، لێرەدا شارەزایان و پسپۆڕان دوو وشەی كراوەو گشتییە، ئەو شارەزایانە كێن، كێ بە شارەزا دادەنرێت، توێژەرێكی كۆمەڵایەتی، مەلایەك، چالاكوانێكی بواری ژنان، یا هەر كەسێك كە بیانەوێت بە پسپۆڕی دابنێن؟ واتا ئایا ئەوە بیانوونوویەك نییە كە بیانەوێت كاری لێژنەكە بە ئاقارێكیتر ببەن و لە كارە سەرەكییەكەی خۆی لای بدەن؟». ئەو رۆژنامەنووسە جەخت لەوەش دەكاتەوە كە ئەو كەسانەی بۆ لیژنەكەی دەستنیشان دەكرێن پێویستە كەسانی ئەكادیمی و زانستی بن، نەك كەسانێك بن كە لەژێر فشاردا بڕیار بە بەرژەوەندیی لایەك لەلایەنەكانی كێشەكە بدەن.