یەكسانی لەنێوان توخمەكان، ڕێژەی زۆری ئافرەت لە پۆستی بڕیاردان و حكومەتێكی موئەسەساتی، سێ فاكتەری گرنگن بۆ ئەوەی بیسەلمێنن وڵاتێك گەندەڵی تێدا نییە، لەدێرزەمانەوە گوتراوە ئافرەتان زیاتر لە پیاوان دادپەروەرن، ئەو سیمبولانەش كەم نین كە لە ئاسەوارە كۆنەكانی هونەردا لە قاڵبی پەیكەرەو دیواربەندان، ئافرەتیان بەرجەستەكردووەو دەیان چیرۆكیشیان لە ناخی خۆیاندا حەشار داوە، بەڵام بۆچی لە هەموو پۆستە داراییەكانی حزبی و حكوومی بێبەش كراون؟ بەشداربووانی ئەم راپۆرتە وەڵامی ئەو پرسیارە دەدەنەوە.



هەموو دایكێك منداڵی
خۆی بە پێوەرە جوانەكانی ئەخلاق پەروەردە دەكات
د.چنار سەعد عەبدوڵڵا ئەندامی ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان، هێما بۆ ئەوە دەكات كە چەند ساڵێك لەمەوبەر بانكی جیهانی راپۆرتێكی بڵاوكردووەتەوە كە تێیدا ئەوەی خستووەتەڕوو: ئەگەر هەر وڵاتێك رێژەی ئافرەتی لەپلەو پۆستی باڵادا هەبێت، ئەوكات لەو وڵاتەدا كەمتر گەندەڵی دروست دەبێت. ئەو راپۆرتە بە پێوەری زانستی كراوە، بەو ئەنجامەش گەیشتوون كە بەشێوەیەكی گشتی كەمتر ئافرەت ڕووبەڕووی گەندەڵی دەبێتەوە. سەبارەت بە هۆكارەكانی گەیشتن بەو ئەنجامە گوتی «چەند هۆكارێكی گرنگی هەیە، یەكەمیان لەبەر ئەوەی كە لەڕووی بایلۆژییەوە ئافرەت لەپیاو جیاوازترە، سۆزدارترە و پاپەندتریشە بەبنەما ئایینی و نەریتییەكان، ئەمە بێجگە لەوەی كە ژن كەمتر حەز بە موغامەرەكردن و یاخیبوون دەكات، هەروەها لە رووی كۆمەڵایەتییەوە كۆمەڵگە بەرامبەر بەئافرەت دڵڕەقەو بەرامبەر بەئافرەت بە قورسی مامەڵە دەكات، بەڵام كۆمەڵگە لێبوردەیی بەرامبەر پیاو زۆر زیاترە، واتا ئەگەر پیاوێك گەندەڵی بكات، كۆمەڵگە سزایەكی ئەوەندە قورسی نادات، بەڵام ئەگەر ئافرەتێك هەر شتێك بكات كۆمەلگە سزایەكی زۆر قورسی دەدات، ئەمە بێجگەلەوەی كە ئافرەت یەكێك لەو سیفاتانەی كەخودای گەورە پێی بەخشیوە، ئەوەیە كە ئەو ئافرەتە دەتوانێت ببێتە دایك و منداڵی ببێت، بێگومان كائینێك وەك ئافرەت كەخودا ئەم توانایەی پێداوە، بەرامبەر بە ڕەوشی پەروەردەی منداڵەكەشی زۆر وریا دەبێت و هەموو دایكێك منداڵی خۆی بە پێوەرە جوانەكانی ئەخلاق پەروەردە دەكات و خۆیشی ناتوانێ كەسێكی گەندەڵ بێت».
پیاوی زۆریش هەن كە لەڕیزی
پێشەوەی دژایەتیكردنی گەندەڵكارانن
د.چنار سەعد لە وەڵامی ئەو پرسیارەشدا كە بۆچی ئافرەت لەشوێنی پیاوە گەندەڵەكان دانانرێن، گوتی «كۆمەڵگەی ئێمە زیاتر لەژێر دەسەڵاتی پیاواندایە و پیاوانیش جومگەكانی سیاسی و وئابووری و كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەیان كۆنترۆلیان كردووە، بۆیە پێویسە ئافرەتان بەشێوەیەكی باش بەشداری لەگشت كایەكاندا بكەن، خۆیان زیاتر بسەلمێنن، هەوڵی ئەوە بدەن رای پیاو بەرامبەر بە تواناكانی خۆیان بگۆڕن، ئەوكات دەتوانن لە پلە و پۆستی باڵا دەربكەون و بێگومان ئافرەتان دەتوانن لەو كاتەدا رێژەی گەندەڵییەكان زۆر كەم بكەنەوە. بەڵام پیاوی زۆریش هەن كە لە ڕیزی پێشەوەی دژایەتیكردنی گەندەڵكارانن و هەوڵی دەستەبەركردنی كۆمەڵگەیەكی مۆدێرن و یەكسانیش دەدەن».
بە رێكەوت نییە كە ژن
بووەتە هەڵگری سیمبولی دادپەروەری
تارا توانا ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای ستۆكهۆلم، سەر بە لیستی سۆسیال دیموكرات لە سوید، كە هاوكات ڕاوێژكاری ستراتیژی بەڕێوەبەرایەتی گشتی بیمەیە لە وەزارەتی بیمەی سوید، سەبارەت بە هەمان پرس سەرەتا دەڵێت «زۆربەمان خاتوو (یوستێتسیا) دەناسین كە لەزۆربەی هۆڵی دادگاكانی جیهاندا وێنە و پەیكەری هەیە، كە بەدەستێكی تەرازوویەكی یەكسانی بە دەستەكەی دیكەی شمشێرێكی گرتووە. هەروەها دەیان نموونەی تری وامان هەیە، كەواتە سوتفە نییە كە ژن هەڵگری سیمبولی دادپەروەربێت. ئەگەر پشت ببەسرێت بە لێكۆڵینەوەی ئەم چەند ساڵانەی دوایی لەسەر توخم و گەندەڵی! واتە نەك هەر لە كۆمەڵگای ئێمەدا بەڵكو لەزۆربەی وڵاتانی جیهاندا ژن بە دەست پاكتر سەیر دەكرێت وە خۆی لە قەرەی دزی و گەندەڵی نادات».
تارا توانا هێمای بۆ ئەوەش كرد زۆر لە لێكۆڵەوەران لە جیهاندا باوەڕیان بەوە هەیە كە سێ فاكتەری گرنگ هەن بۆ ئەوەی بگوترێ وڵاتێك گەندەڵی تێدا نییە، ئەوانەش: یەكسانی لەنێوان توخمەكاندا، ڕێژەی زۆرینەی ژنان لە پۆستی بڕیارداندا و بوونی حكومەتێكی كارا.
لە وڵاتی پیرۆ بە گۆڕینی پۆلیسی
پیاو بۆ پۆلیسی ئافرەت گەندەڵی رێگەوبان بنبڕ بوو
تارا توانا گوتیشی «من وەك كەسێكی فێمینیست پێموایە دەبێت زۆر وریا بین لە بەركارهێنانی دەستپاكی و ڕاستگۆیی ژن، چونكە ترسی ئەوەش هەیە، كە ئەو جۆرە پێناسانە بەخراپە بەسەر ژندا بشكێتەوە و قورسایی خۆی لەدەست بدات، ئەگەر وەك ئامرازێك لە كەمپینی دژی نەهێشتنی گەندەڵی بەكار بهێنرێت. بەڵام بەگشتی ژن لە پیاوان دەستپاكترن، نموونەش زۆرن».
ئەو ئەندام ئەنجومەنەی پارێزگای ستۆكهۆلم نموونەی بەوە هێناوە كە «لە (لیما)ی پایتەختی وڵاتی (پێرو) پێشتر هەموو پۆلیسی ڕێگەوبان پیاو بوون و گەندەڵی و بەرتیل زۆر بوو بۆ هێنانی مادەهۆشبەرەكان. حكومەت بڕیارێكی دەركرد كە هەموو پیاوانی پۆلیس بە ئافرەتی پۆلیس بگۆڕدرێت. لەماوەیەكی كورتدا دەركەوت نەك ڕێژەی گەندەڵی بەرەوە كەم بوونەوە، ڕۆیشت، بەڵكو بەرەو نەمان چوو».
كۆمەڵگە لە بچووكترین هەڵەی ئافرەت خۆش نابێت
پەرلەمانتار ژیان عومەر شەریف سەبارەت بە ئاستی گەندەڵی و كاریگەری ڕەگەزی لە سەر ئەو دیاردەیە دەڵێت «بێگومان ئێمە ناتوانین بڵێین پیاو هەمووی گەندەڵە، بەڵام زیاتر پیاون كە روو لە گەندەڵی دەكەن. خوای گەورە زیاتر رەحم و عاتیفەی بە ئافرەت داوە، لەگەڵ ئەوەشدا كۆمەڵگە رەحم بەئافرەت ناكات، لە بچووكترین هەڵەی خۆش نابێت، بۆیە ئافرەت زۆر كەمتر لە پیاو گەندەڵی و هەڵەی زەق دەكات، پیاوە گەر گەندەڵیش بكات، سزای گشتگیری نابێت، بەڵام ئەگەر ژنەكە بیكات، ئەوكات كۆمەڵگە ژیانی دەكاتە دۆزەخ، ئەو ئافرەتانەش كە لە گەندەڵییەوە تێوەگلاون، بەهۆی پیاوانەوە بووە، واتا پیاو ڕێگەی گەندەڵییەكەی داڕشتووە، بۆ نموونە ئەگەر ژنێك تووشی مەسەلەی ئیختیلاس بووبێت، ئەوا پیاوێك هۆكاری بووە» . ئەو پەرلەمانتارە گوتیشی «ئێمە لەهەوڵی ئەوەداین كە پشتگیری ژنان بكەین، بۆ ئەوەی بتوانن پۆست و پلەی باڵا وەربگرن، نەخشەمان كێشاوەو توانیومانە كاری وردیشی لەسەر بكەین، ئەو پڕۆژەیەش كە رێخكراوەكانی ژنان دایان، ڕەت بوو، من بردم بۆ سەرۆكایەتی پەرلەمان، ئەم پڕۆژەیە لەسەر ئەوە بوو كە چۆن كۆتا لەپەرلەمان هەیە، ئاوەهاش لە حكومەت و حزب هەبێت، بەڵام بەداخەوە لەناو حكومەت ئەمە جێبەجێ نەكرا، هەرچەندە ئافرەت زۆر ئیداریترە لەپیاو، چونكە ئافرەت هەمیشە سومعەی خۆی خۆش دەوێت، لەبەر ئەوە ناچێت قەد گەندەڵی بكات، واتا ئافرەت هەمیشە لە كاری سەركەوتوو دەبێت».



پیاو بەها و پێوەرەكان
بۆ هەموو جومگەكانی كۆمەڵگە دادەنێ
رێگا رەئوف نووسەر و چالاكی مەدەنی، سەبارەت بە هەمان پرس جەخت لەوە دەكاتەوە كە لەتەواوی كۆمەڵگەكاندا ئەو باسە بە یەك رێچكەدا دەڕوات، ئەویش ئەوەیە كە لەبەر ئەوەی «پیاو بەدرێژایی مێژوو دەسەڵاتی هەبووە، بەهەمان شێوە كارەساتەكانی كۆمەڵگە لەسەر دەستی پیاودا روویداوە. شەڕ و پێكدادان، تاوان، ئازاردان، هەموو ئەمانە ئەو سیفاتانەن كە كۆمەڵگای پیاوسالاری پێ دەناسرێتەوە. لەكۆمەڵگەیەكی وەهادا چاوەڕوانییەك كە لەژن دەكرێ، نەرم و نیانی، سەبر و تەحەمول، میهرەبانییەو ڕێژەی تاوانەكانیش لەنێو ژندا زۆر زۆر كەمە».
رێگا رەئوف هەروەها دەڵێت «من پێموایە ئەوە دەسەڵاتی پیاوانەیە كە قیەم و پێوەرەكان دادەنێت بۆ هەموو جومگەكانی كۆمەڵگە، ئەگینا بۆ دزی لەلایەن پیاوانەوە وەك بەدرەوشتی سەیر ناكرێت؟ ئەمە لەهەموو كۆمەڵگەیەك وایە و تەنانەت لەكۆمەڵگە پێشكەوتووەكانیش بەو جۆرە لە ژنێكی تاوانبار یان گەندەڵ دەڕوانن، بەڵام هاوكات نابێت ئەوەمان لەبیر بجێت دزی و گەندەڵی لەهەردوو حاڵەتەكەدا تاوانە، نە كەم نە زیاد بۆ هیچ كام لەو دوو رەگەزە».
گۆنا سەعید چالاكوانی بواری مافی ئافرەتان سەبارەت بەو جیاكارییانەی لە حەقی ئافرەتان دەكرێت لە پۆستە ئیداری و حكوومییەكان و مەسەلەی گەندەڵی دەڵێت «ئەوەتان بە فەرز وەرگرتووە كە ژنان دەستپاكترن لە پیاوان و خۆیان بەدوور دەگرن لە گەندەڵی، من زۆر لەگەڵ ئەم فەرزكردنەدا نیم، لە نیو سیستەمێكی ئیداری كە غەرق بووە لە بەهاكانی پیاوسالاری، تەنها ئەوە چاوەڕوان دەكرێت كە ژنان شارەزایی و پسپۆرییان نابێتە هۆی وەرگرتنی پۆستەكان، بەڵكو ژن بوون و بەدەنگەوە چوونیانە بۆ خواست وئارەزووی پیاوە دەسەڵاتدارەكان و ئیدارە پۆستیان بەسەردا دابەش دەكات، لە جێیەكی وادا، ئەوا زۆر ئاسایی ئەو جیاكارییانە ڕوو دەدات و ژنان تەنها لەو پۆستانەدا دادەنرێن كە كاری بڕیاردان و دەسەڵاتی گەورەی تێدا نییە و هەمیشە گوێڕایەڵی بڕیاری پیاوانن».
چەند سیمبولێك
لە كارامەیی و توانا و دادپەروەری ئافرەتان
(یوستێتسیا)، یان (جاستیتیا) واتە (خوابانوو – یەزدانبانوو)ی داد، یان (خواوەندی داد)، لە ئوستوورەكانی رۆم و یۆنانی كۆن ناوی هاتووە، تا هەنووكەش لە زۆربەی دادگاكانی جیهان تابلۆی ئەو خاتوونە هەڵواسراوە كە چاوەكانی بەستراون و شمشێرێك و تەرازویەكی لە دەستە، كە لە ئەساتیری روومی و یۆنانی بە (خواژنی داد) ناسراوە. وێنەی ئەو خواژنە تا سەدەی 15ی زایینی چاوی نەبەستراوە، بەڵام لە پاش سەدەی 15 بەردەوام بە چاوبەستراوی بینراوە كە تەرازوەكە بە دەستی راست و شمشێرەكەشی بە دەستی چەپ گرتووە، هەر لەو وڵاتەدا پەیكەرەیەكی دیكە بە ناوی پەیكەری ئازادی هەیە كە لە ساڵی 1863 تاوەكو ئێستا لە سەر گومەزی بینای كاپیتاڵ لە ناو كۆشكی سپی جێگیر كراوە، كە ئافرەتێكەو شمشێرێكی ناو (كالان)ی لەدەست گرتووە. ئەو پەیكەرە كاری پەیكەرەتاشی بەناوبانگ توماس كرافورد ـە. پەیكەرەكە شەش مەتر بەرزە و 6800 كیلۆگرام كێشیەتی.
پەیكەرەیەكی بەناوبانگی دیكە كە بە پەیكەرەی ئازادی ناسراوە، لە دورگەی ئازادی و لە كەناری نیویۆرك دانراوە و وەك هێمایەكی لێهاتووە بۆ بەخێرهاتنی ئەو گەشتیارانەی كە لە رێگەی دەریاكانەوە سەردانی ئەو شارە دەكەن. ئەو پەیكەرەیە ئافرەتێكی وەستاوەو لە حاڵەتی هەنگاونانە تاجی سەری حەوت شاخ، یان حەوت تیشكە و مەشخەڵێكی رووناكی لەدەستە و لە لەوحە بەردینەكەی ساڵی سەربەخۆیی ئەمریكا (1776) هەڵكەنراوە. (پەیكەری ئازادی Statue of Liberty )بە زمانی ئینگلیزی مانای (ئازادیی رۆشنگەری جیهانی)یە. ئەو پەیكەرەیە ساڵی 1886 ی زایینی لەلایەن فەرانسەوە بە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پێشكەش كرا. نەك لە فەرانسە و بەریتانیا و ئەمریكا، بەڵكو لە ئیتاڵیا و یۆنان و زۆربەی وڵاتە كەوناراكانی دونیا توانا و كارامەییەكانی ئافرەت لە پەیكەرە و وێنە بەردینەكانەوە، تا نێو گەورەترین كتێبخانەكان و لە دووتوێی پەرتووكەكاندا دەبینرێن.
بێگومان هەموو ئەو پەیكەرانە و سەدان جۆری دیكەش هەن كە پێگەی دادپەروەری و هێز و توانای ئافرەت بەرجەستە دەكەن. بێگومان ناتوانرێ كاریگەرییەكانی چاخی ئافرەتسالاری لەوبوارەدا لەبەرچاو نەگرین، چونكە لە سەردەمی دایكسالاری هەموو یاسایەكیان بەسەر پیاواندا سەپاندووە. لە كوردستانیش پاشا و میری ئافرەت هەبوون كە دەكرێ وەك نموونەی بەرچاویان لە مێژووی كۆن ئاماژە بە (شاووشكا) و (نینا) بكەین. دیارە مەبەستی ئەم راپۆرتە شیكاری و بەدواچوون بۆ ئوستوورە و سیمبولەكان نییە، بەڵكو زیاتر مەبەست ئەوەیە كە لە كۆمەڵگەی كوردی زۆرجار گوتراوە ئافرەتان لە پیاوان دەستپاكترن، یان ئافرەت كەمتر لە پیاو خۆی لە قەرەی دزی و گەندەڵی دەدات، كەچی لە هەرێمی كوردستان، ئافرەتان نەك لە پۆستەباڵاكانی ئابووری و دارایی بەشدار نەكراون، بەڵكو لەهەموو پۆستە باڵاكانی حزبی و حكوومیشدا تەریك خراون. لە كاتێكدا كە باسی گەندەڵی هەندێك لە پیاوانی حزبی و حكومی هەموو كۆمەڵگەی تەنیوە، پرسیار ئەوەیە بۆچی لەو پۆستانەدا ئافرەتانی دەستپاك تاقی ناكرێنەوە؟