زۆرجار باسی ئەوە دەكرێ‌ ئافرەتانی خاوەن پۆست و سەركەوتوو لەبواری سیاسی، ئابووری و كۆمەڵایەتی ڕووبەرووی گرفت و قسەوقسەڵۆك دەبنەوە، بەڵام بۆچی لەوڵاتانی پێشكەوتوو كۆسپەكانی بەردەم ئافرەتانی سەركەتوو كەمترە؟ بۆچی لە وڵاتانی دواكەوتوو بەردەوام پردەكانی بەردەم ئافرەتانی سەركەوتوو دەڕووخێنن؟ ڕووخێنەرەكانی ئەو پردانە كێن و مەبەستیان چییە؟ وەڵامی ئەو پرسیارانە لە بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتە دەبیسین.

لە كۆمەڵگەی نەریتی ئافرەتی سەركەوتوو بوختانی بۆ دەكرێ‌
سەرۆكی ڕێكخراوی تواناسازی ئافره‌تان (سۆزان عارف)، ڕایوایە «كۆمەڵگەی كوردەواری وەك زۆر لەكۆمەڵگە رۆژهەڵاتییەكان كۆمەڵگەیەكی نەریتییەو هەر لەبەر ئەوەش ئەگەر ئافرەتێك بتوانێت سەركەوتن بەدەستبهێنێت، زۆرجار ڕووبەڕووی بوختان پێكردن دەبێتەوە، چونكە لەم كۆمەڵگەیە زۆربەی دەسەڵاتەكان لەژێر كۆنترۆڵی پیاواندایە، پیاوانیش هەمیشە دەیانەوێت ئافرەتان هیچ ڕۆڵێكی كارایان نەبێت و هەمیشە پاشكۆی ئەوان بن، لەبەر ئەوە شتێكی حەتمیە كە هەر ژنێك بتوانێت ئەو سنوورە ببەزێنێت كە ئەوان كێشاویانە، ئەوكات ڕووبەڕووی زۆر كێشەی دەكەنەوە، هەر نەبێت بوختانی بۆ دەكەن، ئەمە بێجگەلەوەی پیاوان هەموو هەموو بوارەكانی ژیانی كۆمەڵگەیان خستۆتە ژێر كۆنترۆڵی خۆیان و بەهیچ شێوەیەك ئامادە نابن ئافرەت بێتە ناو مەیدانی كۆمەڵایەتی.
بەدەگمەن ئافرەت لەبواری ڕاگەیاندن و كۆمەڵگەی مەدەنیدا دەبینین
سۆزان عارف جەختی لەوەش كردەوە كە «بەشێكی زۆری پیاوانی كۆمەڵگەی ئێمە ئافرەتێكیان دەوێت بەتەواوی پابەند بێت بەهەموو قسەكانی پیاو، واتە هەرگیز ئافرەتێكی سەربەستیان پێ قبووڵ ناكرێت، هەمیشە ئافرەت لەچوارچێوەیەكدا دەهێڵنەوە كە نەتوانێت دەست بخاتەناو كاروبارەكانی پیاوانەوە، پیاوان سنوورێكی دیاریكراویان بۆ ئافرەتان داناوە كە نابێت بەهیچ شێوەیەك ئەو سنوورە ببەزێنن.
سەرۆكی ڕێكخراوی تواناسازی ژنان بۆ سەلماندنی بۆچوونەكەی نموونەی بەوە هێناوە كە رێژەیەكی زۆر كەمی ئافرەتان لەناو بوارەكانی ڕاگەیاندن و كۆمەڵگەی مەدەنیدا كار دەكەن و وتی «گەر زیاتر وردی بكەینەوە دەگەینە ئەو قەناعەتەی كە كۆمەڵگە بە شێوەیەك لەشێوەكان دژایەتی هەموو ئەو ئافرەتانە دەكات كە دەیانەوێت پێگەیەك بۆخۆیان دروستبكەن، هەرگیز كۆمەڵگەی ئێمە رێگە بە ئافرەت نادات بتوانێت وەك ڕەگەزی بەرامبەری كاربكات .»،وتیشی «چەكی شەرەف یەكێكە لەو چەكانەی كەبەردەوام دژایەتی ئافرەتی سەركەوتووی پێدەكرێت، هەمیشە ئافرەتە سەركەوتووەكان ڕووبەڕووی بوختان و كێشەی نابەجێ دەبنەوە، ئەمە لەلایەك، لەلایەكی ترەوە ئافرەت ئەركێكی زۆر قورسی لەسەر شانە، ئەویش ئەوەیە كە وەك دایكێك دەبێت سەرپەرشتی ماڵ بكات، كاری دەرەوەشی لەسەر شانە .
لەوڵاتانی پێشكەوتووش یەكسانی ڕەگەزی لەئاستی بەڕێوەبردنی وڵاتدا دەستەبەر نەبووە
ئەڤین هروری ئەندامی سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان، سەبارەت بە هەمان پرسی ئەم ڕاپۆرتە، هێما بۆ ئەوە دەكات كە هەر دیاردەیەكی نوێ‌ كە لە كۆمەڵگەدا كە دەردەكەوێت، بە ئاسانی قبووڵ ناكرێت، دواتر ئاماژە بەوە دەكات كە پرسی ئافرەت و پیاو لە ئاستی بەڕێوەبردنی وڵاتدا هێشتا لە وڵاتە پێگەیشتووەكانیش نەگەیشتووەتە یەكسانییەكی تەواو، واتە كاری بۆ دەكرێت، سەبارەت بە كۆسپی بەردەم ئافرەتی سەركەوتووی خاوەن پلەو پایەش لە كوردستان گوتی «شتێكی حەتمییە كۆمەڵگەی ئێمە بەئاسانی قبووڵی ناكات، بگرە رەفزیشی دەكاتەوە، زۆر كەسیش دژایەتی ئەم هەنگاوە نوێیە دەكەن، كە ئافرەتێك هاوشانی پیاو لە بەرزترین ئاستی سیاسی و ئابووریدا دەر بكەوێ‌، واتە وەك دەبینین دەركەوتنی ئافرەتیش لەبوارە جیاجیاكاندا بەشێویەكی فیعلی بەتایبەتی لەپۆستەباڵاكاندا بەرامبەر بەپیاوان تاڕادەیەك دیاردەیەكی نوێیە، لەبەر ئەوە بەشێكی زۆری كۆمەڵگە دژایەتی ئەو ئافرەتانە دەكەن، چونكە كۆمەڵگەی ئێمە كۆمەڵگەیەكی پیاوسالارییەو هەمیشە وەهایان دیوە پیاوان كۆمەڵگە بەڕێوەبەرن.
30%ی بەشدارانی پرۆسەی سیاسی لەكوردستان ئافرەتن
ئەڤین هروری لە درێژەی ئاخافتنەكەیدا بۆ گوڵان، جەختی لەوە كردەوە كە پێویستە ئافرەتانی سەركەوتوو گۆڕەپانەكە چۆڵ نەكەن و هەوڵبدەن بەرەنگاری بۆچوونە ناڕەوایانە بكەن كە پێش بە سەركەوتنی زیاتریان دەگرێت، بە پێویستیشی زانی ئافرەتان خۆیان بەرەوەپێش ببەن و بتوانن لەو ڕێگەیەوە برەو بەتواناكانی خۆیان بدەن، بەكار و ڕەفتار و توانای خۆیان بیسەلمێنن كەئافرەتیش وەك پیاو دەتوانێت سەركردایەتی بكات و لەكارەكانیشی سەركەوتوو بێت . هروری گوتیشی «ڕەنگە دژایەتی كردنیش بەشێوەیەكی بەردەوام هەبێت، بەڵام سەردەمیش گۆڕانكاری بەسەردێت و كۆمەڵگەش بە هەوڵی زیاتر دەگۆڕدرێت، بۆ نموونە تەنانەت بەر لە (2003) ئەگەر بتوتایە ئافرەت دەتوانێت سەركردایەتی حزبێك بكات، یان لەپۆستێكی باڵای وەربگرتایە بەلایانەوە سەیربوو، بەلام ئێستا بەشێوەیەكی بەرچاو ئەو ڕایە گۆڕدراوە، رێژەی ئافرەتانی بەشداربوو لەنێو پرۆسەی سیاسی لەكوردستان لەسەدا سییە، تەنانەت لەنێو بڕگەی كۆنگرەی پارتی بڕیارمانداوە زۆر زیاتر بێت بەمەش وەها دەبێت كە كۆمەڵگە گۆڕانی بەسەر دێت .
كەسانی نەفس نزم دژایەتی ئافرەتی سەركەوتوو دەكەن
هاژە سلێمان ئەندامی پەرلەمانی كوردستان، هۆكاری دژایەتیكردنی ئافرەتانی سەركەوتوو لەلایەن كۆمەڵگەوە دەگێڕێتەوە بۆ «نەریتی كۆمەڵگەیەكی پیاوسالار كە ئافرەت بەكەمی لەپلەو پۆستەكاندا بووە، بێگومان هەر شتێكی نوێ‌ لەسەرەتادا ڕووبەڕووی زۆر گرفتی نامۆ دەبیتەوە، بەتایبەتی لەڕووی كۆمەڵایەتییەوە، دەركەوتنی ئافرەتیش لە ئاستی بەرز و پلەی باڵا، ڕووبەڕووی زۆر گرفتی دەكاتەوە، چونكە كۆمەڵگە قبووڵی ناكات، ئافرەتێك پلەو پۆستێكی باڵای هەبێت». گوتیشی «یەكێك لەو وەسیلانەش كە بەكاری دەهێنن بۆ دژایەتیكردنی ئافرەتی سیاسەتمەدار، یان هەر ئافرەتێك كە سەركەوتنی لەبوارێك لەبوارەكان بەدەستهێنابێت، بوختان بۆ كردنەوەو دواتر بەهەموو شێوەیەك قسەی بۆ هەڵدەبەستن بۆ ئەوەی مەیدانەكەی پێ‌ چۆڵ بكەن».
ئەو پەرلەمانتارە پێشنیاری ئەوەشی كرد كە ئافرەتانی سەركەوتوو یان هەموو ئەو ئافرەتانەی لە بوارێك توانیویانە بە هەوڵی خۆیان و كارێكی ئەرێنی خزمەتی كۆمەڵگە بكەن، گوێ بە بوختانپێكردنەكان نەدەن و «ئەو دیاردەیە قێزەون و ناشیرینە كە شتێكی زۆر نادروستە» هەراسانیان نەكات و نەبێتە هۆی ئەوەی ئیرادەیان لاواز بكات، گوتیشی «بێگومان ئەو كەسانەی كە دژیاتی ژنی سەركەوتوو دەكەن، كەسانی نەفس نزمن، كەسانێكن كە هیچ ویژدانێكیان نییەو ناتوانن وەك پێویست رۆڵی خۆیان بگێڕن، من خۆم وەك ئەندام پەرلەمانێكی ژن و كەسێك كە لە زۆر بواری جیاوازدا كارم كردووە، هەرگیز گوێم بە بوختان و قسەو قسەڵۆك نەداوە .
نەریتی كۆمەڵایەتی زیاتر بە سەر ئافرەتاندا سەپێندراوە
لەلای خۆیەوە نەرمین عوسمان ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی نیشتمانی كوردستان، هێمای بۆ ئەوە دەكات كە نەریتی كۆمەڵایەتی زیاتر بە سەر ئافرەتاندا فەرزكراوە و گوتی «ئەوەتا دەبینن كۆمەڵێك شت بەسەر ژندا سەپێنراوە كە دەبێت جێبەجێی بكات، لەوانە دەبێت پەیوەست بێت بەقسەی مێردەكەی و نابێت بچێتە دەرەوەو بەشداری چالاكی مەدەنی و سیاسی نەكات، نابێت چالاكی كۆمەڵایەتی و ئابووری هەبێت، چونكە كۆمەڵگەكە پیاوسالارییەو ئەم شتانەی بەسەر ژندا فەرزكردووە، كۆمەڵگەیەكی زۆر توندمان هەیە، هەر ژنێك بیەوێت خۆی لەم شتانە دەرباز بكات و بیەوێت ڕۆڵێكی بەهێز لە كۆمەڵگەدا بگێڕێت، ئەوكات دەكەوێتە بەر تەشهیركردن و سووكایەتی پێكردنی پیاوان كە قسەی جۆراوجۆری بۆ هەڵدەبەستن»، گوتیشی «بەداخەوە هەندێك لە ژنانیش خۆیان چوونەتە ژێر باری ئەو یاسا كۆمەڵایەتییەو زۆرجار شانبەشانی پیاوەكان قسە بۆ ئەو ژنانە دروست دەكەن كە توانیویانە ئەو سنوورە ببەزێن، ئەم شتانەش هەمووی بۆ ئەوە دەگەڕێتە ئەگەر ژنێك كەسایەتی بەهێزبێت و ئەو هێڵەسوورە ببڕێت كە پیاوان دەستنیشانیان كردووە، ئەوكات ڕووبەڕووی قسەبۆهەڵبەستن دەبێتەوەو تووشی زۆر كێشەی دەكەن».
شەڕێكی بەردەوام لەنێوان ئافرەتی ئازادیخواز و
پیاوی كۆنەپەرستدا هەیە
نەرمین عوسمان لە درێژەی قسەكانیدا بۆ گوڵان، جەختی لەوە كردەوە كە گۆڕینی كۆمەڵگە زۆر ئاسان نییە، چونكە «گۆڕانكاری كۆمەڵگە شەڕێكی زۆری فكری دەوێت، كە كۆمەڵێك ئافرەتیش دەبنە قوربانی كە دەیانەوێت ئەو سنوورە ببەزێن، بەڵام ئایا دەبێت ژن بەقسەی كۆمەڵگە بكات وبەس بۆ ئەوەی قسەی بۆ دروست نەبێت؟ ئایا دەبێت بەهەموو شتێك رازی بێت؟ واتا كۆمەڵگە ئەوەندە هێڵی كێشاوە نابێت ژن بیبڕێت؟».
ئەوەی بەلای نەرمین عوسمانەوە گرنگ بوو ئەوەیە كە ئافرەت ئەو سنوورە ببەزێنێت و گوێنەداتە هیچ بوختان و قسەو باسێك كە لەمپەر لە بەردەم سەركەوتنەكانی دروست دەكات. گوتیشی «ئێمە دەمانەوێت دەوڵەتێكی مەدەنی بۆ كورد دروست بكەین و داوای گەشەكردنی كۆمەڵایەتی دەكەین، گەشەكردنی كۆمەڵایەتیش تەنیا بەپیاو ناكرێت و بەهەردوو ڕەگەز دەكرێت،
ژنیش پێویستە گوێ نەداتە ئەوەی كە تووشی بوختان و تەعلیق دەبێت، بەڵكوو دەبێت هەوڵی خۆی بدات و بەردەوام خۆی بەرەوە پێش ببات، چونكە شەرێك لەنێوان ژنانی ئازادیخواز و پیاوانی كۆنەپەرست هەیە و ئەم شەڕە بەردەوامیش دەبێت، بەڵام دەبێت ژنان خۆڕاگر بن و بە كارامەیی خۆیان بتوانن قەناعەت بەپیاو بكەن كە مافی سروشتی خۆیانە كار بكەن و لە ئاستی بەڕێوەبردنی وڵاتیش پۆست و پلەی باڵایان هەبێت».