خۆكوشتن گەرچی لە هەندێك وڵاتدا وەكوو حاڵەت ڕوو دەدات، بەڵام لە زۆر وڵاتیش سنووری حاڵەتی بەزاندووەو بۆتە دیاردە، ماوەیەكە لە هەرێمی كوردستانیش زیادبوونی حاڵەتەكانی خۆكوشتن لەلایەن هەردوو ڕەگەزەوە زەنگی ئەو مەترسییە لێدەدەن كە پێویستە وەك دیاردە مامەڵەی لەگەڵ بكرێ و بەپەلە رێكارەكانی بەرەنگاربوونەوە و نەهێشتنی بخەنە واری جێبەجێكردنەوە.


دابونەریتی خێڵەكی و نائومێدی هۆكاری سەرەكین
نەجیبە مەحموود وەك چالاكوانێكی بواری مافی مرۆڤ، دابونەریت و نائۆمێدی بە هۆكاری سەرەكی خۆكوشتنەكان دەزانێت، هێما بۆ ئەوەش دەكات كە ئەو هاندەرانەی دەبنە هۆكار بۆ خۆكوشتن زۆرن، وەك باسیكرد، خۆكوشتن كردەیەكە كە بناغەكەی لەسەر چەند بیروڕایەك دادەڕێژێت، كە ئەویش بێ هیوا بوونە لەو ژیانەی كە تێیدا دەژی، واتە كاتێك هیچ تروسكاییەك بۆ ژیان لە ئایندەدا نابینێتەوە، پەنا بۆ خوكوشتن و كۆتایی هێنان بەژیانی خۆی دەبات و مۆمی تەمەنی دەكوژێنێتەوە. گوتیشی «ئەگەر ئێمە بە وردی لەبابەتەكە بكۆڵینەوە، دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە سەرەكیترین هۆكارەكانی خۆكوشتن بۆ دابونەریت و كەلتوور و بیری خێڵەكی و نادادپەروەری كۆمەڵایەتی دەگەڕێتەوە»، نموونەشی بەوە هێناوە كەهەندێكجار گەنجان بە هۆی نەریتی خێڵەكی و ڕێگری لە بەردەم هاوسەرگیرییان پەنایان بۆ خۆكوشتن بردووە، یان گەنجێك لە ترسی ئەوەی بە دەستی كەسوكاری نەكوژرێ، خۆی كوشتووەو كۆتایی بە ژیانی خۆی هێناوە.
هاندەرانی خۆكوشتن ڕاستەوخۆ
و ناڕاستەوخۆ پاڵ بەخۆكوژەوە دەنێن
هانا عوسمان توێژەری كۆمەڵایەتییەو سەبارەت بە هەمان پرس كۆمەڵێك خاڵی گرنگی دەخاتەڕوو، بەرلە هەموو شتێكیش ئاماژە بەوە دەكات كە كەسانێك بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ هاندەری ڕوودانی خۆكوشتنن، واتە بە شێوەیەك لەشێوەكان دەبنە هۆی ڕوودانی خۆكوشتنەكە، گوتیشی «هەركەسێك كە پەنا بۆ خۆكوشتن دەبات كۆمەڵێك هۆكار و فشاری بەدواوەیە، بێگومان كۆمەڵگەش لایەنێكی سەرەكی فشارەكانە، واتە تاك هەیە هانی كەسێك دەدات بۆخۆكوشتن، یان دەبێتە هۆی خۆكوشتنی كەسێك، كە ئەوە لەڕووی كۆمەڵایەتی و ئایینی كارێكی ناڕەواو گوناهێكی گەورەیە». سەبارەت بە مەترسییەكانی خۆكوشتن و كاریگەری زیادبوونی لەسەر ژیانی كۆمەڵایەتی تاكەكان ئەو كۆمەڵناسە وتی «هەرتاكێك لەتاكەكان وەزیفەیەكی كۆمەڵایەتی و ئابووری لەسەرشانەو لەدەستدانی دەبێتە هۆی زیانێكی گەورە بۆ خۆی و بۆ كۆمەڵگە، بەجۆرێك كۆمەڵگە لەچەندین لایەنەوە زیانی پێدەگات، واتە ئەگەر مامۆستایەك خۆی بكوژێت، یان كرێكارێك، یان بەڕێوبەرێك، یان هەرتاكێكی ئاسایی خۆی بكوژێت، ئەوا لەڕووی مرۆییە زیانێك بەركۆمەڵگە دەكەوێت، واتە كۆمەڵگە كەسێكی زیندوو لەدەست دەدات كە ئەگەری زۆری هەیە ئەو كەسە بەرهەمی چاك پێشكەش بە مرۆڤایەتی بكات، بێجگەلەوەی لەڕووی ئابووریشەوە زیان لە كۆمەڵگە دەدات، چونكە كۆمەڵگە كەسێكی بەرهەمهێنی لەدەست چووە، واتا خۆكوشتن دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی توانا مرۆییەكانە چونكە بەڕۆیشتنی هەرتاكێك كاریگەری دەبێت لەسەر ژیانی كۆمەڵگە و خێزان و زۆرجار بەهۆی لەدەستدانی كەسێكەوە چەندین منداڵ بێ باوك و دایك دەبن و ئەركێكی زیاتر دەكەوێتە سەرشانی حكومەت».
هانا جەختی لەوەش كردەوە كە ئەگەر ئەو كەسەی وا پەنا بۆ خۆكوشتن دەبات، گەر دایك یان باوك بێت، ئەوە كارەساتەكە و كاردانەوەی قورستر و گرانتر دەبێت، بەوەی كە «بەخێوكردنی منداڵیان بە كەسی دیكە دەسپێردرێ كە هەرگیز ناتوانێت شوێنی دایك یان باوكیان پڕبكاتەوە.
لە سیستمی باوكسالاری زیاتر
ڕەگەزی مێینە پەنا بۆ خۆكوشتن دەبات
هودا خەلیل وەك ڕاهێنەرێكی دەروونی، بەرزبوونەوەی رێژەی خۆكوشتن بە «زەنگێكی مەترسیدار» ناو دەبات و دەڵێت «بەداخەوە خۆكوشتن خەریكە بەئەندازەیەك حاڵەتەكانی زیاد دەبێت، كە دەبێت ناوی بنێین دیاردە، ئەم دیاردەش زیاتر لە نێوان ڕەگەزی مێینە رەنگی داوەتەوە، واتە بە هۆی زەبروزەنگی سیستمی باوكسالاری زیاتر ڕەگەزی مێینە بەناچاری پەنا بۆ خۆكوشتن دەبەن، بەگشتی ئەوەی تێبینی دەكەین، پەیوەندی بە پەروەردەی كۆمەڵایەتی و ئاستی رۆشنبیری و ئەو یاسا قەتیسبووانەی كۆمەڵگەوە هەیە كە بە درێژای مێژووی كۆمەڵایەتی بۆمان ماوەتەوە و ناتوانین لێی دەربازبین، یاخود زۆرجار دەستیشی بۆ ببەین، خۆكوشتن ئەگەرچی دیاردەیەكی نەویستە، بەڵام زۆركات ئەوەی مەبەستە لە ئەنجامدانی تەقینەوەی ناخی مرۆڤە لەهەمبەر ئەو ناهەقی و ناعەدالەتییەی كە بەرامبەری دەكرێت». ئەو دەروونناسە هێمای بۆ ئەوەش كرد كە ئەوەی بیر لەخۆكوشتن دەكاتەوە و هەنگاوی بۆ هەڵدەگرێ، بەبۆچوونی خۆی گشت ڕێگەكەنی چارەسەركردنی بەبێ‌ ئەنجام لەقەڵەم دەدات، یان خۆكوشتنەكەی بە باشترین تۆڵە و چارەسەر هەژمار دەكات، ئەگەرچی لەدواجار ئەم هەنگاوە هەنگاوێكی هەڵەو ناڕەوایە كە جگە لە لاوازی مرۆڤ هیچی دیكەی لێ بەدی ناكرێت». هودا ئەوەشی خستەڕوو كەلایەنی دەروونی كەسی خۆكوژ كۆمەڵێك ڕەهەندی هەیە، «بەتایبەتی لە كاتێك كە ئەو كەسە تووشی كێشەیەك، یان گیروگرفتێك دەبێت، بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ خۆی هەوڵدەدات بڕیاری چارەسەركردنی بدات، بەڵام ئەگەر لە چارەسەركردنی كێشەكەدا هەرەسی هێنا، بۆ هەڵهاتن لە واقیعی كێشەكە بڕیاری خۆكوشتن دەدات، كەسی خۆكوژ بیر لەوە ناكاتەوە كە دوای خۆی چەندە كێشە بۆ كەسوكاری وكەسانی دەوروپشتی بەجێدەهێڵێت و چەندە گرفت و قەیران ڕووبەڕووی ئەو كەسەكانی دوای خۆی دەكاتەوە. واتە كاتێك كەسێك پەیوەندی كۆمەڵایەتی لاوازبوو، ئەو، كەسێك دەبێت توانای چارەسەركردنی كێشەو گیرگرفتەكانی نابێت و ناتوانێت بەرەنگای هەموو قەیرانەكانی ژیان ببێتەوە، لەبەر ئەوە تێكەڵاوبوونی مرۆڤەكان بەشێوەیەكی زۆر لەگەڵ كۆمەڵگەدا مرۆڤ لەكێشەو گیرگرفتەكان دوور دەخاتەوە».
زۆرجار ئافرەت دەكوژرێت و كەسووكاری دەیكەن بە خۆكوشتن
هودا خەلیل لە درێژەی قسەكانیدا جەخت لەوە دەكاتەوە كە «زۆرجار ئافرەت دەكوژرێت، بەڵام كەسووكاری دەیكەن بەخۆكوشتن، گوتیشی «ئەو ئافرەتانەی كە دەكوژرێن زیاتر ئەو ئافرەتانەن كە دەیانەوێت مومارەسەری حەزەكانی خۆیان بكەن لەژیاندا، بەڵام لەبەر ئەوەی كۆمەڵگەی ئێمە خاوەنی كەلتووری پیاوسالارییەوەو خاوەنی دابونەریتی خێڵە، قبووڵی ئەو تەمەتوعەناكەن كە ئافرەت هەیبێت، بۆیە لەكاتی وادا ڕووبەڕووی كوشتن و توندوتیژی دەبێتەوە».
پزیشكانی دەروونناسیش ڕاوسەرنجی خۆیان هەیە، ئەوان زۆربەی خۆكوشتنەكان بۆ باری دەروونی مرۆڤ دەگێڕنەوە، هێما بۆ ئەوەش دەكەن كە تاك ئەگەر كێشەی دەروونی نەبێت، ئەوا پەنا بۆ خۆكوشتن نابات.
د. سۆنیا عەلی پزیشكی دەروونناسە و دەڵێت «زۆرجار كێشە لە دەماغدا هەیە و تاك هەست بە مەترسییەكانی ناكات، یان دەبینین هەندێكجار دەستكاری كارەباو ئاگر و شتی مەترسیدار دەكات، بەگشتی ئەو كەسانەی كەكێشەی دەماغیان هەیە زووتر روو دەكەنە خۆكوشتن، ئەمە بێجگە لەوەی كە زۆرجار گرفتی ئابووری كاریگەری لەسەر تێكدانی باری دەروونی و زیادبوونی خۆكوشتن دەبێت».