پەراوێزخستنی ئافرەتان لە وەرگرتنی پۆستی باڵا لە هەموو جومگەكانی دەسەڵاتی سیاسیدا هەستی پێدەكرێت. تەنانەت لە وەزارەتی پەروەردە كە ئافرەتان ژمارەیەكی بەرچاوی مامۆستایان پێكدەهێنن، زۆربەیان لە وەرگرتنی پۆستی بەڕێوەبەری قوتابخانەكان بێبەش كراون. ئەگەر تەنیا قۆناغی بنەڕەتی بە نموونە وەربگرین كە ژمارەی مامۆستایانی ئافرەت لەو قۆناغەدا دوو بەرامبەری مامۆستایانی پیاوە، دەبینین ژمارەی مامۆستایانی بەڕێوەبەری پیاو نزیكەی شەش بەرامبەری مامۆستایانی بەڕێوەبەری ئافرەتە، چالاكانی بواری مافی ئافرەتانیش داوای ڕاگرتنی باڵانسی جێندەری و دابەشكردنی پۆستەكان بە یەكسانی لە نێوان هەر دوو ڕەگەزدا دەكەن.
ئەگەر سەرنجێكی خێرای (پوختەی ئاماری ژمارەی مامۆستایان بەپێی پیشە و ڕەگەز لەسەر ئاستی پارێزگانی هەرێمی كوردستان لە ساڵی خوێندنی (2012– 2013) بدەین، دەبینین لە قۆناغەكانی خوێندندا بە جیاوازییەكی زۆر هەر دوو ڕەگەز بەرپرسایەتی، یان بەڕێوەبەرایەتی ناوەندێكی پەروەردەییان پێدراوە.
بۆ نموونە لە قۆناغی باخچەی ساوایان 20 بەڕێوەبەری نێر و 391 بەڕێوەبەری مێ‌ هەن كە ژمارەی بەڕێوەبەرانی ئافرەت لە پیاوان گەلێك زیاترە، بەڵام لە قۆناغی بنەڕەتیدا پێچەوانە دەبێتەوە، واتە ژمارەی بەڕێوەبەری پیاو 5.41 بەرامبەری بەڕێوەبەری ئافرەتە. بەپێی ئاماری وەزارەتی پەروەردە بەڕێوەبەری خوێندنگەكانی بنەڕەتی بەمجۆرەن:
لە هەولێر 1492 بەڕێوەبەری نێر و 178 بەڕێوەبەری مێ
سلێمانی 1156 بە 279
دهۆك 1190 بە 107
كەركووك 285 بە 67
گەرمیان 270 بە59
كۆی گشتی 4393 بەرامبەر بە 690 بەڕێوەبەری ئافرەت.
جیاوازییەكی زۆر لە ژمارەی بەڕێوەبەرانی نێر و مێ‌ هەیە
لە قۆناغەكانی دیكەی خوێندنیش ئەو جیاكارییە لە وەرگرتنە پۆستی بەڕێوەبەری بە زەقی دیارە، هەر بەپێی (پوختەی ئاماری ژمارەی مامۆستایان بەپێی پیشە و ڕەگەز لەسەر ئاستی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان لەساڵی خوێندنی (21012– 2013)
لە قۆناغی ئامادەیی 522 بەڕێوەبەری پیاو بەرامبەر بە 173 بەڕێوەبەری ئافرەت، لە قۆناغە دواناوەندی 163 بەڕێوەبەری پیاو بەرامبەر بە 50 بەڕێوەبەری ئافرەت، لە قۆناغە پەیمانگەكان 25بەڕێوەبەری پیاو بەرامبەر بە 2 بەڕێوەبەری ئافرەت، لە قۆناغی پیشەیی 25 بەڕێوەبەری پیاو بەرامبەر بە 9 بەڕێوەبەری ئافرەت و لە قۆناغی خوێندنی خێراش 67 بەڕێوەبەری پیاو بەرامبەر بە 29 بەڕێوەبەری ئافرەت هەن. ئەو جیاوازییە لە ژمارەی بەڕێوەبەرانی نێر و مێ‌ بە جۆرێك لە «ناعەدالەتی» هەژمار دەكرێت.
لیژنەی پەروەردە لە پەرلەمان ڕەخنەی
لە وەزیری پەروەردە گرتووە
پەرلەمانتار عەزیمە نەجمەدین، ئەندامی لیژنەی پەروەردەو خوێندنی باڵا لەپەرلەمانی كوردستان، سەبارەت بە هەمان پرس هێما بۆ ئەوە دەكات كە «هەمیشە باس لەوە دەكرێت لەكورستاندا یەكسانی نییە لەپۆستەكان، یان پۆستەكان لەسەربنەمای شارەزایی و پسۆڕی دابەشنەكراون، هەروەها لەكورستان ئافرەتان لەپلە ئاساییەكاندا زۆرینەن، سەبارەت بە پەروەردەش، وەك دەبینین لەسنووری وەزارەتی پەروەردەدا ژمارەی مامۆستایانی ژن زۆر لە ژمارەی پیاوان زیاترە، بەڵام كە روودەكەینە باسكردنی پۆستە باڵاكانی نێو سنووری وەزارەتی پەروەردە، هەست بەوە دەكەین كە ئافرەتان بەتەواوتی فەرامۆش كراون و هیچ گرنگییەكیان پێنەدراوە. بۆ نموونە لەسنووری پارێزگای هەولێر لەكۆی (1492) بەرێوبەری قوتابخانە تەنیا (178) كەسیان ئافرەتن». ئەو پەرلەمانتارە وتیشی «ئێمە وەك لیژنەی پەرەوەردە هەمیشە باسمان لەوەكردووو ڕەخنەشمان ئاڕاستەی بەڕێز وەزیری پەروەردە دكتۆر عیسمەت كردووە، چەندینجار سەردانیشمان كردووە، كۆبوونەوەشمان بۆ چارەسەری ئەم دۆسییە لەگەڵدا كردووە. هەروەها پێمباشە كە ئاماژەبە خاڵێكی دی بدەم، ئەویش ئەوەیە كە وەك هەموومان دەزانین ڕێژەیەكی بەرچاو لەكادیرانی پەرەوەردە ژنن و كەسی بەتواناشیان تیادایەو دەتوانن ڕۆڵێكی باش لەبەڕێوەبردنی پرۆسەی پەروەردەدا بگێڕن، وەك دەشزانین ئافرەتی زۆر سەركەوتوومان هەیە، هەر لە مامۆستایانەوە بگرە، هەتا یاریدەدەری بەڕێوبەری قوتابخانەكان و زۆر لەدامەزراوەكانی پەروەردە ئافرەتی بەتوانای تێدایە، بەڵام وەك دەبینین زیاتر پیاوان دەچنە پێشەوەو زیاتر ئەوان پۆستەكان وەردەگرن، ئێمەش هەستمان پێكردووە لەسنووری هەولێر و بگرە هەموو كوردستانیش زیاتر پیاوان دەبنە بەڕێوبەر، هەر لەناو دیوانی وەزارەتەوە هەتا دەگاتە بەرێوبەری قوتابخانەش ژن لەپۆستەكان بێبەشكراون، بێگومان منیش بۆ ئەوە دەگێڕمەوە كەپیاوان زیاتر خۆیان دەبەنەپێشەوە لەكاركردن و زیاتر هەوڵی بەدەستهێنانی پۆست دەدەن، ئەمە وایكردووە كە كەمترین پۆست بەر ژنان بكەوێت، بەڵام ئێمە بەبەردەوامی هەوڵدەدەین كەبتوانین پشكی ژنان یەكسان بكەین، وەك پەرلەمانتارێكیش هیوادارم وەزارەتی پەرەوەدە جۆرە یەكسانییەك لەنێوان یەكسانییەك دروست بكات چونكە كەرتی پەروەردە جێگەیەكە كەپێویستە پێش هەموو شوێنەكانی تر یەكسانی تیادا هەبێت» .
پەروەردە تاقیكردنەوەی داناوە و جیاوازی ناكات
بەڵام هاجەر داود وتەبێژ و بەڕێوەبەری ڕاگەیاندنی وەزارەتی پەرەوەردە، سەبارەت بەدانانی بەڕێوەبەری قوتابخانەكان، هێما بۆ ئەوە دەكات كە «لەكاتی ئێستادا ئەو پرۆسەیە بەشێوەیەكی لامەركەزی و لەلایەن چەند لیژنەیەكی تایبەتمەندوە بەڕێودەچێت، كە پشت بە وەرگرتنی (سی ڤی) دەبەستن، دواتر لیژنەیەكی تایبەتمەند كارەكان هەڵدەسەنگێنن، كە مەعایرێكی یاسایی هەیە، وەك پشتبەستن بە خزمەتی كاركردن و پشت بەستن بەخاڵەكانی خزمەتی وەزیفی، ئەمانە هەمووی كاریگەرییان هەیە بۆ دەستنیشانكردنی ئەو كەسە، واتا هەموو مامۆستایەك ئازادە لەوەی كە ئەوشتانەی باسمكرد ئامادەی بكات و سەردانی لیژنەی وەرگرتن بكات، بۆ ئەوەی بتوانێت بەشداری لە كێبڕكێی هەڵبژاردنەكانی پۆستەكان بكات، واتا هەموو مامۆستایەك بەشداردەبێت، جا ئافرەت بێت، یان پیاو، واتا شتێك نییە بڵێت ئەوەندە ئافرەتمان دەستنیشان كردووە، یان چەندە پیاو، چونكە هەموو كەسێك مافی بەشداری هەیەو جیاوازی لەنێوانیاندا نییە، ئەمساڵیش وەك هەنگاوێكی گرنگ بەڕێوەبەرەكان لەتاقیكردنەوە دەرچوون، واتا ئەگەر كەسێك لە تاقیكردنەوەدا دەرچووبێت، مافی هەبووە ببێتە بەڕێوەبەر، جا ئەو كەسە ئافرەت بێت، یان پیاو هیچ جیاوازی نییە. واتا ئەنجامی تاقیكردنەوەكان و مەرجەكان ستانداری زانیارییەكان بڕیاری دەستنیشانكردنی ئەو كەسە دەدەن» .
ئافرەتان لەبەرچەند هۆكارێك خۆیان پۆست وەرناگرن
شنۆ كازم بەڕێوبەری قوتابخانەی میلاڤی بنەڕەتی، سەبارەت بە كەمبوونی ژمارەی ئافرەتانی بەڕێوەبەری قوتابخانەكان، جەخت لەوە دەكاتەوە كە پەیوەندی بەهیچ بڕیارێكی دیاریكراوی حكومەتەوە نییەو گوتی «زیاتر ئەم پرسە پەیوەندی بەخودی ئافرەتانەوە هەیە، چونكە ئافرەتان لەبەرچەند هۆكارێك خۆیان پۆست وەرناگرن، یەكێك لەوانە، زۆرجار بینیومانە كە ئافرەت بەڕێوبەری قوتابخانە بوون، بەڵام بەهۆی دروستبوونی بوختان، یان قسەوقسەڵۆك وازیان هێناوە، تەنانەت بەشێكی زۆر لە قسەوقسەڵۆكەكانیش هەر ئافرەتان خۆیان دروستیان كردووە، یان زۆرجار ئافرەت پۆستی بەڕێوبەری قوتابخانەی وەرگرتووە، بەڵام هەر زوو وازی لێهێناوە، چونكە كۆمەڵگە زۆرجار بەربەست بۆ ئافرەت دادەنێت، بۆ نموونە، ئافرەتێك خاوەنی مێرد و منداڵ بێت، ناتوانێت دوو دەوام لەقوتابخانە بمێنێتەوە، پۆستی بەڕێوبەری قوتابخانەش پێویستی بەوە هەیە كە لانیكەم بتوانێت دوو دەوامی قوتابخانە كاربكات، بەدرێژایی هەردوو شەفتەكە سەرپەرشتی ئەو هەموو مامۆستا و قوتابیە بكات، بەڵام ئەگەر مامۆستایەك ژن بێت و مێردو منداڵەكانی لەمالەوەبن، ئەویش دوو دەوامی لەقوتابخانە بێت، ڕووبەڕووی زۆر گرفت دەبێتەوە، زۆرجار ئافرەت هەتا كچە شووی نەكردووە، دەبێتە یاریدەردەری بەڕێوبەر ودواتر دەشبێتە بەڕێوبەر، بەڵام دوای ئەوەی كە دەچێتە پرۆسەی هاوسەرگیرییەوە، ئیتر واز لەپۆستەكەی دەهێنێت، خاڵێكی دیكەش ئەوەیە كە پیاوی كورد بەشێویەكی گشتی حەزناكات ژنەكەی لەخۆی بەتواناتر بێت، هەر ئەمەش هۆیەكە لەوەی كە ژمارەیەكی زۆری ئافرەتان دوای شووكردنیان واز لە پۆستەكانیان دەهێنن.
سیستەمی پەروەردەی هەرێم بۆ ئافرەتان زەمینەخۆشكەر نییە
رۆشنا مەگرون، چالاكی بواری مافی مرۆڤ، دەستپێكی قسەكانی بەوە دەست پێدەكات « كە پیاوان ڕێگە بە ئافرەتان نادەن توانایی خۆیان نیشان بدەن، فكری دینی و كەلتووری بەربەستە لەڕێگەی ئافرەتان و سیستەمی پەروەردەی هەرێمیش زەمینەخۆشكەر نییە بۆ ئافرەتان كە خۆیان دەرخەن لە بواری بەڕێوبەریدا. «لە زۆربەی وڵاتە پێشكەوتووەكانی جیهاندا سیستەمێكی تایبەت هەیە بۆ دانانی مرۆڤی شیاو لە شوێنی شیاودا. بۆ ئەوەی بەڕێوەبەرێكی سەركەوتووش بیت، دەبێت چەند مەرجێكی تایبەتمەندت تیادابێت، وەك خاوەنی بڕوانامەی پەروەردە بیت، بتوانێت مامەڵەی دروست لەگەڵ كارمەندان و قوتابیان و مامۆستایان بكەیت، هەیكەلێكی پەروەردەیی دروست بكەیت كە تیایدا كارمەندو مامۆستاو قوتابی بنیاتنەر بن و بتوانیت گوێ بگریت لەڕاوبۆچوونی قوتابی و مامۆستا بۆ دروستكردنی كەشوهەوایەكی پەروەردەیی لەبار».
ڕۆشنا گوتیشی «من وەك تاك بڕوام بە توانای تاك هەیە لە بەڕێوەبردن، جا ئەو تاكە نێرە یاخود مێ، هیچ جیاوازی نییە لای من. وەك سیاسەتی پەروەردەیی لە وڵاتە پێشكەوتووەكاندا توانای تاك بۆ بەڕێوەبردن لە بواری كۆمەڵایەتی ئابوری و بڕوانامەی پسپۆڕی لە بواری پەروەردەیی مەرجی سەرەكین بۆ بوون بە بەڕێوبەر. لە كوردستانیش لە كاتێكدا ڕێژەی مامۆستایانی ئافرەت زۆر زیاترە لە پیاوان، كەچی بە ڕێژیەكی زۆر كەم بەڕێوبەری ئافرەت هەیە، بەداخەوە لە كوردستان ئەو شتانەی وەك یاریدەدەر لە پشت پیاوێكەوەن، رێگری لە سەركەوتنەكانی ئافرەتیش دەكەن، ئەمەش جێگەی داخە لە كاتێكدا لە جیهاندا هەوڵ دەدرێت یەكسانی ڕەگەزی لە كاری بەڕێوەبەریدا سەقامگیر بكرێت». ڕ‌ۆشنا مەگروون ئەوەشی خستەڕوو كە ئەو كێشەیەی ئێستا لە هەرێمدایە، هەمان كێشە لە وڵاتی سویدیش هەبووەو وتی «لە ساڵی 1990 وڵاتی سوید بە ڕێژەی 19% بەڕێبەری ئافرەتی هەبووە. بەڵام دوای هەوڵی زۆری حكومەت بۆ یەكسانی ڕەگەزی لە كاری بەڕێوەبەریدا لەساڵی 2010 ئەو ڕێژەیە بۆ 60%بەرز كراوە. بۆیە دەكرێ‌ سیستەمی خوێندن و سیاسەتی وەزارەتی پەروەردەی هەرێمی كوردستانیش هەنگاوی لەو جۆرە هەڵبگرن».
لە قۆناغی بەرزتر ژمارەی بەڕێوەبەری ئافرەت كەم دەبێتەوە
ئاراس نوری، وەك چالاكوانێكی بواری یاسایی و مافی مرۆڤ، پێش دەربڕینی ڕاوبۆچوونی خۆی، نموونەیەك لەوڵاتی ئەڵمانیا دەهێنێتەوە بەوەی كە لەهەرێمی بەرلین 51%ـی بەڕێوەبەرانی قۆناغی بنەڕەتی، ئافرەتن، كە لە قۆناغی ناوەندی و پیشەسازی و خوێندنگەی كەمئەندامەكان دەگاتە 60%، بەڵام هەتا بەرەوە قۆناغی بەرزتر بڕوات، ژمارەی بەڕێوەبەری ئافرەت كەم دەبێتەوەو پیاو پتر دەبێت.
ئاراس نوری بوونی ئاماری دروست بە كا‌رێكی بنەمایی دەزانێت و پێشنیاریش دەكات ساڵانە ئاماری هەموو بوارەكان بخرێتەڕوو، بەتایبەتی لەبواری نەهێشتنی جیاوازیی جێندەری و گوتی «جێندەر ستراتیژەیەتەو ئەبێت بەشێوەیەكی بەردەوام كاری بۆ بكرێت و پەرەبسەنێت. گەر بەراوردی ئەم كێسە لە ئەڵمانیا بە كوردستان بكەم، رەنگە تۆزێك كێشەمان بۆ دروست بێت. چونكە سیستمی خوێندن و دابەشكردنی كاری بەڕێوەبەر لە ناو خوێندنگەدا لە ئەڵمانیا لە قۆناغێكی دیكەدایە. بۆ نموونە لە زۆر خوێندنگەی ئەڵمانی، هەر یەك بەڕێوەبەر نییە، گەر هەبێتیش، ئەو هەموو لایەنەكانی پێداویستی خوێندنگەكە ناتوانێت بەڕێوەببات، بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە، لە ئەڵمانیا، بەڕێوەبەر بەشی ئیداری هەیەو ئەوەی ئەمێنێتەوە، ئەدرێتە كادری دیكە كە هەمان پۆستی بەڕێوەبەری هەیەولە مووچە و لە دەنگدان و بڕیاردانیش یەكسانن».
لەسەرۆكایەتی هەموو خوێندنگەیەك
ئافرەتێك و پیاوێك بەڕێوەبەر بن
ئاراس نوری جەختی لەوەش كردەوە كە بۆ چەسپاندنی دادپەروەری و یەكسانی و نەهێشتنی جیاوازی جێندەری، ئەبێت لەپێش هەموو شتێكدا هۆكانی ناعەدالەتییەكە بدۆزرێتەوەو بخرێتە بەرچاو. ئەمەش بێگومان كاتی ئەوێت. گوتیشی «بەبۆچوونی من، كاری بەڕێوەبەر ئەوەیە نەوەیەكی تەندروست و تێكۆشەر و داهێنەر بەرهەم بێنێت و خودی خۆی ببێتە نموونە بۆ كۆمەڵگەی خوێندكار و پەیامی پەروەدەیی خوێندگەی هەبێت، دەكرێ‌ لە سەرۆكایەتی هەموو خوێندگایەك، لەسەر بنەمای «پارتیزیپاسیۆن» واتا مافی بەشداریبوون، ژنێك و پیاوێك بەڕیوەبەر بن. ئەمە بۆ بەرهەمهێنانی نەوەی داهاتوو كارێكی مۆدێرن و كۆنسێپتیكی خزمەتگوزارییە.
لەچاو دەیەكانی ڕابردوو
ئافرەت لەهەموو بوارەكاندا پێشكەوتووە
هامنۆ نەقشبەندیی سكرتێری گشتی ڕێكخراوی ئازادیی ژنانی كوردستان، لەوەڵامی ئەو پرسیارەدا كە بۆ چەسپاندنی دادپەروەری و یەكسانی و نەهێشتنی جیاوازی جێندەری چ ڕێكارگەلێك هەیە؟ دەڵێت «هەر هەنگاوێك پێشكەوتنی بەخۆیەوە نەدیتبێ، جێی ڕەخنە و گازەندە بووە، بەڵام پێچەوانەكەی دەبێ دڵخۆشكەر و جێی دەستخۆشی بێ. ژن لە هەموو بوارەكانی ژیانیدا لە چاو ساڵان و دەیەكانی رابردوو لە پێشكەوتندا بووە. ڕاستە ئەگەر ئێمە ئەو مەسەلەیە بە پێوانەی وڵاتانی پێشكەوتووی جیهان بپێوین، جیاوازییەكی زۆر هەیە، بەڵام خۆ ئەگەر لە لایەكی دیكەوە ماف و ئازادییەكانی پیاو لە كۆمەڵگەی خۆمان بەراورد بكەین لەگەڵ پیاوانی وڵاتانی رۆژئاوایی، دەبینین، پیاوی كورد لە زۆر ڕووەوە زۆر بێمافە لە چاو پیاوی وڵاتانی پێشكەوتوو». نەقشبەندی گوتیشی «بۆ بەرقەراری یەكسانی تەواوی نێوان ژن و پیاو هەموو میكانیزمەكانی سەر ئەو رێگەیە ئامادەیەو كاریشی بۆ كراوە، بەڵام لێرەدا تەنیا میكانیزم یەكلاكەرەوەی مەسەلەكان نییە، بەڵكو بەشێكی زۆری دەگەڕێتەوە بۆ كەلتووری كۆمەڵایەتی و شتە باوەكانی كۆمەڵگە، بۆ نموونە ئەمڕۆ لە كوردستاندا بە دەیان دامەزراوەی مەدەنیمان هەیە كە لە پێناو ئافرەتدا كار دەكەن، پۆلیسی تایبەت بە ژن هەیە، پەرلەمانتار و وەزیری ژن هەیە، لە پەرلەمانی كوردستان بە دەیان پڕۆژەیاسا بۆ پشتیوانی لە ژن هەمواركراوە، بەڵام هیچی ئەو شتانە كاریگەری تەواو دانانێ، ئەگەر كەلتووری وڵاتەكە نەگۆڕدرێ». ئەو سیاسەتوانە جەختی لەوەش كردەوە كە خۆی لە دەیان ئافرەتی ئەم كۆمەڵگەیەی بیستووە، كە بە زمانی خۆی دانی ناوە بەوەی كە پیاو بۆی هەیە هاوكات چەند هاوسەری هەبێ، ئەوەشی بە ویستی خوا و قورئان زانیوە، باشە لە كۆمەڵگەیەكدا كە ژنان خۆیان نیوەی زیاتریان ئەوە بیركردنەوەیانە، چۆن دەكرێ چاوەڕێی ئەوە بین، ژن و پیاو لە یەك ئاستی كۆمەڵایەتیدا بن، بۆیە بە بڕوای من لەگەڵ ئەوەدا كە ژن و بارودۆخی كۆمەڵایەتی ژنان رۆژ لە دوای رۆژ لە بەرەوپێشچوون و باشتربووندایە، بەڵام دیسان پێویستمان بە كاتی زیاترە بۆ ئەوەی ژن دەوری تەواوی خۆی بگێڕێ. بە خوێندەواركردنی كۆمەڵگەش دەوری سەرەكی هەیە لەوشیاركردنەوەی ژن و پیاوی كورد، راگەیاندن بە هەموو هۆیەكانیەوە دەتوانێ ئەو پرۆسەیە زووتر بە ئامانج بگەیەنێ،هەروەها ژنی كورد دەبێ بەر لەهەموو كەسێ بڕوای بەمافەكانی خۆی هەبێ».