حكومەتی هەرێمی كوردستان پلانی ستراتیژیی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان پەسنددەكات، بەڵام ئایا حكومەت و ڕێكخراوەكانی تایبەت بەو بوارە (حكوومی و ناحكوومی) تاچەند سەركەوتوو دەبن؟ ئایا كۆمەڵگە تا چەند ئامێز بۆ ئەو چالاكییە بەرفراوانە و گۆڕانكارییە هزرییەكان بەرامبەر بە ئافرەتان دەكاتەوە؟ ئایا كۆسپەكانی بەردەم ڕێكخراوەكانی ئافرەتان بۆ بەرنگاربوونەی توندوتیژی چین و بۆچی بەردەوام بە كەمتەرخەمی و سستی تۆمەتبار دەكرێن؟ بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان وەڵامی ئەو پرسیارانە دەكەنەوە.
حكومەت پلانی ستراتیژیی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان پەسنددەكات
ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی هەرێم لەكۆبوونەوەی ڕۆژی 2/9/2012 پلانی ستراتیژی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتانی پەسەند كرد، هاوكات ئەمینداری ئەنجومەنی باڵای خانمان لە كوردستان (پەخشان زەنگەنە) رایگەیاند، پلانە ستراتیژییەكە وەك كارنامەی حكومەت بۆ كاركردن لەسەر پرسی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ژنان بۆ ماوەی پێنج ساڵ كاری لەسەر دەكرێت. هیواشی خواست هەموو هەوڵێكی جددی بۆ جێبەجێكردنی ئەو پلانە ستراتیژییە بدرێ.
ژمارەیەكی زۆر لە چالاكانی مافی مرۆڤ و رۆشنبیری كورد، بەردەوام ڕێكخراوەكانی ئافرەتان بۆ نەهێشتنی توندوتیژی بەرامبەر بە ژن بە «كەمتەرخەم، سست، كەمكار و تەنانەت ناشارەزا» تۆمەتبار دەكەن و جەختیش لەوە دەكەنەوە كە بەو پشتیوانییە داراییەی كە هەیانە دەتوانن رۆڵی كاریگەریان هەبێت، داواكاریشن ڕێكخراوەكانی ئافرەتان بجووڵێن و تەنیا خاتوونی پشت مێز و كورسی نەبن. هەروەها پێشنیار دەكەن بە جددی هەوڵی پێگەیاندنی ئافرەتی سەركردە و خاوەن ئابووری بدەن، بۆ ئەوەی پۆست و پلەی بەرزی سیاسی و ئابووری وەربگرن.
ژنا بەرپرسا ڕێكخراوێ گەرەكە ژبۆ خزمەتا ژنێ هاتبت، ڕێكخراوەك چ كەت گەر تەنێ بۆ شكڵ هاتبیت دانان؟
ڤیان مایی سینەماكاری ناسراوی كورد، رایوایە پێش هەموو شتێك چەمكی ئازادی بە توێكڵ و كاكڵیەوە لە كۆمەڵگە پێناسە بكرێت، جەختیش لەوە دەكاتەوە كە تاك گەر خۆی ئازاد نەبێت ناتوانێت تاكێكی دیكە ئازاد بكات، ئەو سینەماكارە بەمجۆرە باسی ئازادی و توندوتیژی بەرامبەر بە ئافرەتان دەكات:
«ئازادی پەیڤەكە گۆتنا ڤێ ئاسانە،‌ لێ ناڤەرۆكا ڤێ گەلەك كۆرەو نرخ و بەدەلێن وێ گەلەك مەزنن. دەما ئەم بێن بەحسا ژنان و ئازادیێ بكین، گەرەكە ئەم ژنێن چالاك و ڕێكخراوێن ژنان ژ هەڤدۆ جودا بكین، چونكو ئەو مرۆڤێ خوە ئازاد نەكت، نەشێت ها‌ریكاریا كەسێن دی بكت. گەر ژن هەبن ئازاد بن، ب هزر و كەسایەتیا خوەو بەرهەمێ خەبات و قوربانیێ خوە. لەوان دناڤا جڤاكا مەدا كەسێن ئازاد د ناڤا چارچوڤەیەكێ دا ئازادە كو گەلەك زەحمەتە وێ ئازادیێ بەلاڤ بكت، كوم بڕیاردەرا د وارێ رێكخستنی مەدیا و پەروەردە كەسانێن نە ئازادن. ئە‌م ل دەسپێكا پەیداكرنا تاكەكەسێ خودان باوەڕی ب خوە و خودان بڕیار. راستە وەلاتێ مە دەست ب ئاڤەدانیەكا خۆرت كریە و تەكنولۆژیا ب لەزۆ بەز بەلاڤ دبە،‌ لێ سالێن درێژێن داگركەریێ تخمەكێ ل وەلاتێن مە ئاڤاكری كو كەسایەتییەكا لاواز ژ هەم لایەن چ بوە. تەنێ مناكێ بدم: زمانێ دایكێ هەردەم زمانێ دویێ بۆیە ل هەم پارچێن كوردستانێ، گەر ژ زارۆكاتی مرۆڤ ببینە كو ئەو زمانێ دایكا من پێ دخڤە نە زمانێ پەروەردێ یە، نە یێ ئەكادمی یە و نەژ یێ ب رێزە، مرۆڤ هەست ب كێماسیەك مەزن دكە. دابێمە سەر پرسا وە: ڕێكخراوێن ژنان ژبۆ ژنێ چە كریە؟
ژ خوە ئەز هەردەم دبێژم ئەو ئاریشا دبێژن یا ژنێ ئەو نە یا ژنێ یە بەلكۆ یا جڤاكێ یە، یا گشتیە. ئە‌ڤ چەوساندنا ژنێ كوشتن و چەوساندنا هەر تاكە ‌كەسەك یە. ما دێ ڕێكخراوەك چ كەت گەر تەنێ بۆ شكڵ هاتبیت دانان. ئە‌و ژنا بەرپرسا ڕێكخراوێ گەرەكە ژبۆ خزمەتا ژنێ هاتبت ‌. ژبۆ ئازادكرنا وێ بۆ پەیداكرنا تۆخمەكێ ساخلەم بۆ جڤاكێ. لێ مخابن وەسان نینە لەوان ئەم بلا ل هیڤیا وان جۆرە ڕێكخراوان نەبین، بەلكو هەر كەس ژمە ب ژن و میر ڤە كو زارۆكێن خوە ژ هندێ قۆرتال بكین كو ببن كۆپیەك ژ مە. ئە‌م نەخوەشین گەرەكە ئەم وێ بزانین دا بكارین خۆ‌ چارەبكین».
ڕێكخراوەكانی ژنان پیاوی حزبی دایمەزراندوون و لەڕیزی پێشەوەی هێشتنەوەی دابونەریتە باوگەراو سوننەتییەكانن
ئەرسەلان مەحموود وەك نووسەر و رۆژنامەنووسێكی دیار، لەبارەی رۆڵی ڕێكخراوەكانی ژنان لە كۆمەڵگەی كوردی، بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان دەردەبڕێت:»تەلار و تاوەرگەلی ئازادی، یاریگەو مەلەوانگەی ئازادی، شار و شەقامی ئازادی.. هتد، نەبوون و نابنە هۆی ڕەنگدانەوەی ئازادی لەهیچ كۆمەڵگەیەكی وەها شكڵگرتوودا، بەڵكو وەها ڕەنگدانەوەیەك لەبنەمادا نیشانەی ئەوەن، لەو شوێن و ژینگەیەدا، ئەوەی هێشتا بەمانا نەبووە، ئەوا ئازادی و خودی بنەما بنچینەییەكانی ئازادین، هەروەك چۆن هەبوونی ماركێت و بازاڕگە ڕەگەزییەكانیش لەبنەمادا نەبوون و هەرگیزیش نابنە مایەی قووڵكردنەوەو بەرینكردنەوەی هزراندنێكی هاوچەرخی فراوان بۆ بەرگرتن بە هەرزانفرۆشكردنی بەهاكانی مرۆڤبوون لەهیچ وڵاتێكدا. لەڕوی فكرییەوە، دوا مەهامی ڕێكخراوە ڕەگەزییەكان، بێگومان جگە لەفراژۆ پێكردنی هزری ڕەگەزی، وەك ئەوەی شیاوی هەبوونە، مرۆڤبوونی تیادا بەئامانج نەگیراوە، هەر بۆیە لەدونیای ئەمڕۆدا، شتێك لەئارادا نەماوە بەناوی خەباتی ڕێكخراوەكانی ژنان یا پیاوان دژ بەتوندوتیژییە هەمەكییەكان، ئەوانەی ڕێبەرایەتی بزووتنەوە فێمێنیستیەكان دەكەن و، ڕۆڵدەگێڕن لەو بوارەدا، بەتەنها هەر ژنان نین، هەموو ئەو پیاوانەی مرۆڤبوونیان بەئامانجگرتووە، بەشدارن و كاریگەری خۆیان ڕۆناوە. دیارە ئەو ڕێكخراوانەی لەكوردەواریدا، بەناوی ئافرەتان، ژنان، خوشكان، خانمان، خاتوون و باجییەكانەوە، تەبلیغات بەناوی ڕێكخراوەیی ڕەگەزییەوە دەكەن، لەبنەمادا زادەو دەرهاویشتەی واقیعی ڕەگەزی و، كۆمەڵایەتی نین، پیاو دایمەزراندون، پیاوی حزبی، بێگومان بۆ كاری حزبی، هەر بۆیە پیاوانەیش ئەداو، حزبیانەیش ڕەفتار دەكەن و، لەڕیزی پێشەوەی دەسگرتن بەهێشتنەوەی داب و نەریتە باوگەراو سوننەتییەكانیشیەوەن، بەم عیبارەتە، هەموو ئەم ڕێكخراوانەی بەناوی مێیینەوە لەكوردستاندا هەن، جگە لە ماركێت و، بازاڕی ساغكردنەوەی كاڵاو باڵا حزبیەكان، لەحكومەت و لەپەرلەماندا، لەڕەنگدان و لەدەنگداندا، لەبۆن و بەرامەو تامدا، تەنانەت لەسەر ئاستەكانی تاك و خێزانیشدا شتێكی بەرچاویان نەكردووە».
یەكسانبوونی ژن و پیاو تەنیا بە وەك یەكی لەكاروچالاكی و بڕیاری ئابووریدا بەرجەستە دەبێت
ئەرسەلان مەحموود جەخت لەوە دەكاتەوە كە لەماوەی 20 ساڵی ڕابردوودا هەزاران ژن بەردباران و گوللەبارانكران، هەزارانی تریان ئەشكەنجەدران و دەربەدەر بوون و سووتان، بەڵام لە ڕێبەر و سەردەستەكانی ڕێكخراوەكانی ژنان هەڵوەستەیەكی بابەتییانەو كاردانەوەیەكی جددی و حەددییانە نەبینرا، هەر كاتێكیش‌ هاتبێتنە سەر هەست بۆ جوڵاندنی پرس و بابەتێك، وەك ئەوە وابووە «باپیرەیان هاتبێتەدوان و هەڵوێستی نواندبێت». گوتیشی «ڕێكخراوە ڕەگەزییەكانی كوردستان، تا لەوەها فۆڕمێك بۆ ڕێكخراوەیی بوون، نەپەڕنەوە، ناتوانن تەجاوز بكەن و بەر بەهەڵكشانی توندوتیژی بگرن و خۆیان لەبەرهەمهێنانەوەیدا بەدوور بگرن، بەهرەو تواناو تین و تاوی ژنان بەكردنەوەی خولی دروومان و، وەها بەرخۆرییەكی شڕەخۆرانە، چییەكی پێلەم واقیعە تاڵە ناگۆڕێ».
ئەو نووسەرە رەخنەی توند لە هێشتنەوەی ژنان لەچوارچێوەی ماڵدا دەگرێت و پڕۆژەیاسای بیمەی كۆمەڵایەتی بۆ ژنی ماڵەوەش كە خرایە بەردەم پەرلەمانی كوردستان، بە هەڵەیەكی گەورە هەژمار دەكات و دەڵێت «یەكسانبوونی ژنان لەگەڵ پیاوان تەنها لەو كاتەدا بەرجەستە دەبێت وەك یەكی هەبێت لەكارو چالاكی نواندندا، بێگومان ئەمەش پرۆسەیەكی سادە نییەو تەنها لەوەدا خۆی نابینێتەوە ژنان مووچەیەكیان هەبێت. بەڵكو پێویستە بە شێوەیەكی فیعلی بەشداربن لەپرۆسەی ئابووریدا و ببنە خاوەنی بڕیار لەبارەی رەوتی ئابووری و، بەڕێوەبردنی ئەو شوێنانەی كاری تێدا دەكەن».
سەرجەم كۆمەڵگەكانی دونیا بەپرۆسەی پێشكەوتندا تێپەڕیون و هێشتاش بەردەوامییان هەیە
ئەرسەلان لەوەڵامی ئەو پرسیارەدا كە بۆ دەستەبەر كردنی مافەكانی مرۆڤ بەگشتی و نەهێشتنی توندوتیژی بەرامبەر بە ئافرەتان، بۆچی لە ئەزموونی وڵاتانی پێشكەوتوو سوود وەرناگیرێ؟ گوتی «ڕەنگە زۆرێك لە نەیارانی یەكسانی ژنان و پیاوان پاساوی ئەوە بهێننەوە كە سروشتی كۆمەڵگە خۆرهەڵاتییەكان جیاوازە لەوڵاتانی خۆرئاوایی، بەڵام ئەم پاساوە بەرگەی چجۆرە تاقیكردنەوەیەكی مێژوویی ناگرێت و، تەنها پەردەپۆشكردنی راستیەكانی مێژووە، ئەو جۆرە لەپاساوهێنانەوە وەهای مەزەندە دەكات كە ئەو وڵاتانەی ئێستا پێشكەوتوون و تیایاندا ژنان یەكسانن بەپیاوان، هەر لەسەرەتاوە بەمشێوەیە بوون و بەهیچ شێوەیەك گەشەیان نەكردووە، ئەگەر ئەو كەسانە تەماشای سادەترین راستیەكانی مێژوو بكەن، بۆیان دەردەكەوێت كە سەرجەم كۆمەڵگەكانی دونیا بەپرۆسەی پێشكەوتندا تێپەڕیون و هێشتاش بەردەوامییان هەیە، ئەو دەنگانەی بەو شێوەیە دەرواننە دونیا، تەنها دەیانەوێت بەربگرن لەبەرەوپێشچوونی مرۆڤبوون و، سوودوەرگرتن لەئەزموونی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی.
لە هەموو دونیادا پیاوانی عەلمانی زیاتر لە ئایینییەكان بەرامبەر بە مافەكانی ژن كراوەن
پەری مستەفا فەرمانبەرێكی دانیشتووی شاری (قەڵادزێ)یەو سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت «سەدان ڕێكخراوی ژن و ئافرەت لە كوردستان دامەزراون، بەڵام لەماوەی چەند ساڵی رابردوودا نەیانتوانیوە تاكە بڕیاریك دەربكەن كە كاریگەری لەسەر كۆمەڵگە هەبێت». پەری سەرەتای چالاكی سیاسیی و كۆمەڵایەتی خۆی بۆ ناو ڕیزەكانی حزبێكی چەپ دەگەڕێنێتەوە، جەختیش لەوە دەكاتەوە كە لە هەموو دونیادا پیاوانی عەلمانی زیاتر لە ئایینییەكان بەرامبەر بە مافەكانی ژن كراوەترن، ڕەخنەی لە ئەدای حكومەتیش بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی بەرامبەر بە ئافرەتان گرت و گوتی «تا ئێستا ئەو هەموو ژنە بەناوی شەرەفەوە كوژراون، بەڵام بكوژی كامیان بەتوندی سزا دراوە؟ ئەی ئەو پیاوانەی كە خیانەت و ناپاكی لە هاوسەری خۆیان دەكەن، چەند جار پەلكێشی بەردەم دادگا كراون؟» گوتیشی «ڕێكخراوەكانی ژنان ئەوەندەی هەوڵی وەرگرتنی مووچەیان داوە، نیو ئەوەندە بۆ مافەكانی ژن و رزگاركردنی لە كۆیلایەتی و چەوساندنەوەو كوشتنیان كاریان نەكردووە». پێشنیاریشی كرد ئەو ڕێكخراوانە بە جددی هەوڵی پێگەیاندنی ئافرەتی سەركردە و خاوەن ئابووری بدەن، بۆ ئەوەی «سەرۆكی حكومەت و پەر لەمان و حزب و كۆمپانیاكان تەنیا پیاو نەبن و ژنانیش ئەو پۆست و پلە بەرزانە وەربگرن».
باوەڕی جۆربەجۆری ئایینی، تائیفی و سیاسی ڕەنگدانەوەی نەرێنی لەسەر بزووتنەوەی ژنان لەكوردستاندا هەبووە
سۆران عەزیز، رۆژنامەنووس و بەڕێوەبەری ماڵی وەفایی رایوایە «ڕێكخراوەكانی ژنان دەیانتوانی زۆر شت بكەن، كە نەیانكردووە، بەداخەوە هەندێكیان وەك ماڵێك بۆ چەند خانمێك دروستكراون كە زیاتر بۆ وەدەست خستنی پارەیە، نەك كاری ژنان، ئەمانە بەهەموو تاڵییەكانیەوە راستە، نابێت ئەوەشمان لەبیر بچێ كە ڕێكخراوەكان لەسەرەتادا خۆیان مووچەخۆری حكومەتن، كێشەی هەرە بنەڕەتیش ئەوەیە ڕێكخراوەكانی ژنان دابەشبوون بەسەر بیر و باوەڕی جۆربەجۆری ئایینی و تائیفی و سیاسی لەكوردستاندا، ئەمەش رەنگدانەوەی زۆر نەرێنی لەسەر بزووتنەوەی ژنان لەكوردستاندا هەبووە، تا ئەم كێشانەش تێنەپەڕێنن، ناتوانن جووڵانەوەیەكی بەهێز بكەن بۆ ئەوەی مافەكانی خۆیان مسۆگەر بكەن، نەك تەنیا ڕێكخراوەكانی ژنان تواناكانیان لەبەگرتدانی بكوژێكدا چڕبكەنەوە، ئێمە لەناو كەلتوور و پەروەردەیەكدا دەژین كە هەمیشە پیاو ئامادە دەكات بۆ سەركوتكردنی ژنان و دەیان بكوژیتر خۆیان مەڵاس داوە».
سۆران عەزیز بە پێویستی دەزانێت «ڕێكخراوەكانی ئافرەتان كاری زۆر جددی بۆ دوو ئەركی گرنگی خۆیان بكەن، یەكەم: ئەوەیە كەدەبێ هەمیشە فشاری گەورەیان لەسەر حكومەت بێت بۆ ئەوەی بەجددی كێشەی ژنان بكاتە ئەولەویاتی كاری خۆی، چونكە ئێمە دەزانین حكومەت توانایی زۆری هەیە لەبواری رەخساندنی مافەكانی مرۆڤ بەگشتی و مافی ژنان بەتایبەتی، كە ئەمە لەهەموو دونیاشدا وایەو هەموو ڕێكخراوەكان فشاری خۆیان بەدەرەجەی یەكەم لەسەر حكومەتەكانە بۆ ئەوەی سیستەم بگۆڕێ لەسیتەمێكی نێرسالارییەوە بۆ سیتەمێكی مرۆڤسالاری، حكومەت و پەرلەمانیش دەتوانن یاسای پێویست لەو بوارەوە دەربكەن و لەهەمانكاتیشدا بەتەواوی جێبەجێی بكەن.
دووەم: ڕێكخراوەكان دەبێت هەرچی زووە بیر لەیاسایەك بكەنەوە بۆ ئەوەی هەم لەڕووەی داراییەوە سەربەخۆ بن و هەمیش ئیمكانی دارایی باشیان هەبێت بۆ ئەوەی بتوانن كار و چالاكی گرنگ لەو بوارەدا بەڕێ بخەن، ئەڵبەت دەشبێ چاودێری وردبكرێن، چونكە ئەوانیش لەماوەی رابردوودا بەشێك بوون لەم گەندەڵییەی كە هەیە».
خاڵێكیتر كە بەرپرسی ماڵی وەفایی نیگەران كردووە، ئەوەیە كە هەندێك لە ئافرەتانی چالاكی بواری مافی ژن، خۆیان بە مانای مافەكان و چۆنیەتی دەستەبەركردنیان تێنەگەیشتوون، بۆیە دەڵێت «ئەوانە بەڕاستی شیاوی بەزەیی پێداهاتنن، بەشێكی زۆری ئەو خانمانەی بەرگری لەمافی ژنان دەكەن، هیچ لە ماف نازانن، بۆیە ناتوانن بۆ چەسپاندنیشی كاربكەن، ئێمە شایەتی هەزاران كۆنفرانسی نانخواردن و پارەپەیداكردنی ئەم ڕێكخراوانە بووین كە لەسەر حیسابی مافەكانی ژنان بەڕێوەبراوە، لەهیچ كوێیەكی دونیا ئەوەندەی ئەم هەرێمەی ئێمە كۆنفرانس نەكراوە، ئەویش تەنها بۆ ئەوانەی كە ئاستی تێگەیشتنیان بەرزەو خۆیان توانای وەدەست خستنی مافەكانیان هەبووە، من نەمبینیوە رۆژیك خانمێك لەگەڕەكە میللییەكانەوە هاتبێ بۆ یەكێك لەو كۆنفرانسانە، ئەی باشە ئیتر كۆنفرانس بۆ كێ دەكرێ و كێ سوودی لێدەبینێ؟». سۆران وەك دواقسەی پێشنیاری كرد «چەقی كۆڕ و كۆبوونەوەكانی ژنان لەناو گەڕەكەكانی شارو شارۆچكە و لادێكاندا بێت، نەك لە ئۆتێلە پێنج ئەستێرەكان كۆبوونەوە بۆ ژنانی ڕۆشنبیر و خوێندەوار بكەن».