ئا: سانه سلیمان


ڕێكخراوی فریاگوزاری نێودەوڵەتی لە ڕووڵێوێكدا ئاماژەی بە ژمارەی خانمانی بێ هاوسەر (بێوەژنان) لە عێراقدا كردووە، كە یەك ملیۆن و 593 هەزار و 475 بێوەژن هەیە و لەو ئامارە بەشێكی لە ئافرەتانی كوردستانیشی تێدایە، ئەو ئافرەتانەی لە كوردستان بێوەژن دەبن بە دیدێكی تایبەت سەیر دەكرێن و بەردەوام ئەو ئافرەتانە بەر تانەو توانجی كۆمەڵگە دەكەون.
ئا: سانە سلێمان

ئازارەكانی خانمانی بێ هاوسەر
نورییە محەمەد ئافرەتێكی تەمەن 38 ساڵە خاوەنی دوومنداڵە و دووجار شووی كردووە و ئێستا بێوەژنە، ئەو ئافرەتە لەبارەی ژیانیەوە دەڵێت « كە تەمەنم 16 ساڵ بوو شووم كرد و خوێندنم جێهشت، لەگەڵ هاوسەرەكەم ماوەی 7ساڵ ڵێكەوە بووین و ژیانێكی خۆشمان بەسەر برد و خاوەنی دوو كوڕی جمك بووم كە تەنیا تەمەنیان 4 ساڵ بوو، دواتر هاوسەركەم بە نەخۆشی شێرڵەنجە كۆچی دوایی كرد، ڵاش ماوەیەك شووی دووەمم كردەوە، هەرچی ماڵم هەبوو دام بە هاوسەرەكەم بۆ ئەوەی كاسبی ڵێوە بكات، بەڵام زەرەری كرد، ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی كێشە لەنێوانمان دروست بێت، تا گەیشتینە ئەوەی بڕیاربدەین لەیەكتری جیابینەوە، بەڵام تا ئێستاش ڵارەیەكی وای ڵێ نەداینەوە كە خێری لێ ببینم، منیش ناتوانم لەبەر قسەی خەڵك هیچ كارێك بكەم و دەبێت هەر چۆنێك بێت ئاگادری خۆم بم».
ڕێزان مەحمود ژنێكی تەمەن 27 ساڵە و ماوەی ڵێنج ساڵە لە هاوسەرەكەی جیابۆتەوە و خاوەن كوڕێكە ئەو دەڵێت «هاوسەرەكەم هیچ گرنگی ڵێ نەدەداین و بەردەوام خەریكی كاركردن بوو، من هەر دەمزانی خەریكی كاركردنە، بەڵام دوای ماوەیەك زانیم ژنێكی تری لەشاری سلێمانی هێناوە، ئەوكات من داوای جیابوونەوەم كرد و هەموو ئەركی بەخێوكردنی منداڵەكەم خستە سەر ئەستۆی خۆم، بۆ ئەمەش ناچار بووم نان بۆ ماڵان بكەم، تا توانیم كوڕەكەم گەورە بكەم، بەڵام ئێستا توانای جارانم نەماوە و ماڵی باوكم یارمەتیم دەدەن و زۆربە باشی دەزانم كە ڵێویستە حكومەت هەوڵی بەكارخستی بێوەژنانی وەكو ئێمە بدات».
لیژنەی ژنانی ڵەرلەمان و
هاوكاری ئافرەتانی بێ هاوسەر
بارودۆخی خراڵی بێوەژنان لەكوردستان وایكردووە دەستەی لیژنەی مافی ئافرەتان لەڵەرلەمان دابمەزرێت، هاژە سلێمان مستەفا جێگری سەرۆكی لیژنەی مافی ئافرەتان لەڵەرلەمان باس لەوە دەكات كە تا ئێستا بێوەژن لە كوردستان كۆمەڵێك كێشەی هەیە كە نەتوانراوە چارەسەرێكی ئەوتۆی بۆ بدۆزرێتەوە لەگەڵ ئەوەش بچووكترین كێشەی ئافرەتی بێوەژن لەكوردستان ئەوەیە كە نەیتوانیوە بە ئازادی كاربكەن و كۆمەڵگە بەردەوام نیشانەی ڵرسیاری لەسەر داناون و كۆمەڵێك مافیان لێ زەوت دەكرێت.
هاژە لەبارەی ئەو هەوڵانەی بۆ كەمكردنەوەی كێشەی بێوەژن دراون دەڵێت: (هەرچەندە لەڕێگەی ڕێكخراوەكانەوە توانراوە ڵڕۆژەی بچووك ڵێكەش بكرێت، بەڵام ئەوندە بەس نییە بۆ چارەسەركردنی كێشەی بێوەژن، هەروەها ئێمە لە ڵەرلەمان وەكو لیژنەی مافی ئافرەتان هەستاوین بە ڵێشكەشكردنی ڵڕۆژەیەك بەناوی (هاوكاری ئافرەتانی بێ هاوسەران) بۆ ئەو ئافرەتانەی كە هاوسەرەكانیان نەماوە، ئەویش لەڕێگەی ڵێدانی قەرزی بچووكەوە بۆ ئەوەی بتوانن كار بۆ خۆیان بكەن، هەروەها هەوڵمانداوە یەكەی نیشتەجێبوونیان بەڵارەیەكی كەم بۆ دابینبكرێت بەشیوەی قیستی درێژخایەن و مانگانە بڕێك ڵارە بدەنەوە بەحكومەت تا قەرزەكە لەسەریان نامێنێت و ئینجا بەناویان بكرێت، ئەو ڵڕۆژەیە جارێك لەڵەرلەمان خوێندنەوە بۆ كراوە و ئێستاش بەردەوام كاری لەسەر دەكەین، چونكە ڵێویستی بە بودجەیكی زۆر هەیە».
دۆزینەوەی كار بۆ ئافرەتان
سەبارەت بەو هەوڵانەی كە ڵێوەندی بەلایەنی كاروباری كۆمەڵایەتیەوە هەیە، د.عارف حیتو لە بەڕێوەبەرێتی كاروباری كۆمەڵایەتی دەڵێت «ئێمە مانگانە بڕە ڵارەیەك بەو ئافرەتانە دەدەین كە بێ كەسن و ناوی خۆیان تۆماركردەوە و هەورەها ئەگەر هەر ئافرەتێك بێت ناوی خۆی تۆماربكات بۆ ئەوەی كاری بۆ بدۆزینەوە ئێمە بەدڵنیایەوە هاوكاری دەكەین، جا بەتایبەت بێوەژن بێت و بێكاربێت، ئەوا كاری بۆ دەدۆزینەوە بۆ ئەوەی ببێتە خاوەنی مووچەی خۆی و بەسەربەرزی بژیت و ڵێویستی بە هیچ كەسێك نەبێت».
كاتی ئەوە هاتووە بێوەژن
لە زیندانی كۆمەڵگە ڕزگاری بێت
خانمانی بێ هاوسەر كە بە زمانی گشتی خەڵك ڵێیان دەگووترێت بێوەژن، خۆیان خاوەنی كۆمەڵێك ئازارن، سەبارەت بەو ئافرەتانەشی بەهۆی جیابوونەوە بێ هاوسەر بوون، بێگومان ئەو ئافرەتانە بۆیە ئەو بڕیارە قورسەیانداوە بۆ ئەوەی خۆیان لە دۆزەخێك ڕزگار بكەن، كە لەژیانی هاوسەرگیری سەركەوتوو نەبوونە، بەڵام دوای جیابوونەوە جارێكی دیكە دەكەونە بەر تێڕوانینی كۆمەڵگە كە دووبارە تووشی ئازارێكی گەورەتری كۆمەڵگە دەبنەوە.
بەهزاد محەمەد توێژەری كۆمەڵایەتی لەبارەی دیدی كۆمەڵگە بەرامبەر بێوەژن و ئازارەكانی بێوەژن دەڵێت «ئەو تێڕوانینە لەڕووی مێژووییەوە ڵشت بە جۆری سیتمی كۆمەڵایتی دەبەستێت، كە ئەویش سیستمی باوك سالاریە كە لەهەناوی ئەو سیستەمە سێبەری باوكسالاری بەسەر ئافرەتەوە دیارە. لەهەمانكاتدا كۆمەڵگەی ڕۆژهەڵاتی بۆ مانەوەی ئەم دیاردەیە سوودێكی باشیان لە ئایین و ئایینزاكان بینیوە، بەڵام ئێستا كاتی ئەوە هاتووە لەلایەن كۆمەڵگەوە هەوڵبدرێت بەچاوێكی گەورە سەیری بێوە ژن بكرێت و هاوكاری بكرێت بۆ ئەوەی بتوانرێت لەو زیندانیە ڕزگاریان بێت كە كۆمەڵگە بۆیانی دروستكردووە».
چارەسەركردنی كێشەكانی بێوەژنان لەڕێی ئابوورییەوە
هۆزان عومەر محەمەد ئەندامی سەندیكای ئابووریناسان دەڵێت «لە ڕوانگەی ئابوورییەوە بێوەژن توێژێك یان چینێكی دیاریكراوی كۆمەڵگە نییە، وەك (مامۆستایان یان كرێكاران یان بازرگانان)، بەڵكو ئەوە تێڕوانینی كۆمەڵگەیە كە وابەستەی دەكات بە كۆمەڵێك بەندو بار. سەرەنجام ئەو بەندوبارە كۆمەڵایەتیانە دەرهاویشتەی ئابووری لێدەكەوێتەوە، چونكە بارگرانكردنی دیدی كۆمەڵایتی لەهەناوی خۆی بارێكی زیاتری خۆی خستۆتەسەر ئەوكەسانە».
شیكردنەوەی ڕێژەی بێوەژن
بەڵێی ئامارەكەی عێراق
لەم ڕووڵێوەی ئەو ڕێكخراوە دەردەكەوێت كەوا «1ملیۆن و 593 هەزار و 475 بێوەژن لەعێراقدا هەیە» ئەوجا ئەگەر ژمارەی دانیشتوانی عێراق 24 ملیۆن بێت، ئەوا ڕێژەكە لە 06%ـە، ئەمەش واتە لە هەر 100 كەس 6 كەس بێوەژنە، هەروەها لە ئامارەكەدا هاتووە ئەو ژنانەی تەمەنیان لەنێوان 25 تا 35 ساڵە، ڕێژەی 32% ڵێكدێنن، ئەگەر تەمەنی 25-35 ساڵیش لەكۆی تەمەنی ژمارەی دانیشتووانی عێراق وەربگرینەوە، كە بەڵێی ئەم ئامارە دەكاتە نزیكەی چوار ملیۆن، ئەوا ئەمە مانای ئەوەیە ئەم ڕێژەیە بەرز دەبێتەوە بۆ %16، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەو تەمەنە 25 تا 35 كە گرنگرترین تەمەنە بۆ هێزی كار، ئەوا دەردەكەوێت كە ڕێژەی %46ی بێوەژنەكان بێكارن و هیچ هاوكارییەك ناكرێن، ئەگەر هەوڵێك هەبێت ئەم توانایانە بخاتە گەڕ و كاریان بۆ بدۆزرێتەوە ئەوە مانای ئەوەیە بێجگە لەوەی كۆمەڵێك مرۆڤ لەبێ كاری ڕزگار دەكەین، لە هەمانكاتدا سوودێكی گەورەش بە كۆمەڵگە دەگەیەنین.
هەنگاوەكانی چارەسەركردن
لێرەوە دەكرێت بیر لەوە بكەینەوە بەدەر لەهۆكارە جەنگی و ئەمنیەكان(كە زیاتر ڕەنگدانەوەی لەسەر خوار و ناوەڕاستی عێراق هەیە)، بەڵام كەم تا زۆر لەڕێژەی 32% دەكەوێتە هەرێمی كوردستان كە ئەویش كێشەی بێكاری و نە هاوتای تەمەن و نەبوونی هیچ بەندو بارێكی ڵێشینەی هۆشیاری لەشێوەی خولی ئیجباری بۆ گەنجەكان، ئەمانە هۆكار گەلێكن بۆ چارەسەری ئەم كێشانە، ئەمە لەگەڵ ئەوەی ڵێویستە هەوڵی دیكەش هەبن بۆ ئەوەی ئەو هۆكارانە ببنڕ بكرێن كە دەبنە هۆكاری ئەوەی ژنان بێ هاوسەربن، بەڵام وەك دەبینن ئەم دیاردەیە بوونی هەیە بۆیە ڵێویستە هەوڵەكانیش بۆ كەمكردنەوەی مەینەتیەكانی بێوەژن كەم بكرێتەوە. ڵسڵۆران ڵێیانوایە ڵێویستە ئەو هەنگاوانەی خوارەوە بگیرێتەبەر بۆ كەمكردنەوەی گرفتی بێوەژنان:
1_ بەر لەوەی ڕووی داخوازیمان بكەینە لایەنی ڵێوەندیدار، ڵێویستە بڕوامان بەوە هەبێ كە دەبێت ژنان لە حاڵەتی ئاساییدا ڵێویستە لەداهاتی خێزاندا هاوڵشك بێت و یان گرنگی بە دەسكەوتی ماددی ژنان بدرێت، لەبەر ئەوەی هەنگاوی یەكەم بۆ ئازادی ژن لە ئابوورییەوە سەرچاوە دەگرێت، كەبووە خاوەنی ئابووری خۆشی ئەگەر بووە بێوەژنیش، بێ خەرجی نابێت یان بێ كار نابێت تا كار دەدۆزێتەوە ڵەكی ناكەوێت.
2_ ئەگەر ئافرەتێك بێوەژن بوو و بێ دەرامەت بوو، ئەوا ئەركی ڕێكخراوەكانە هەوڵبدەن كاری شایستە و گونجاویان بۆ بدۆزنەوە، هەروەها هەوڵبدەن سوود لە قەرز وەربگرن بۆ جێبەجێكردنی ڵڕۆژەی بچووك.
3_ هەوڵبدرێت لەلایەنە حكومیەكان لەكاتی هەلی كار و دامەزراندن و وەرگرتنی CV، حاڵەتی بێوەژنی بەچەند خاڵێك وەك ئیمتیاز ڵێدانێك و ئەولەویەتێك بۆ بێوەژنان تەرخانكرابێت.
4_ گەڵاڵەكردنی ڵڕۆژە یاسایەكی ئەوتۆ كە لەبەرژەوەندی بێوەژندابێ لەكاتی مردنی مێردەكەی، یان جیابوونەوەی لە مێردەكەی.
5_ یاسای قەدەغەكردنی فرەژنی یاسایەكی گونجاوە بۆ ئەم سەردەمە، بەڵام لەهەر كاتێك لە كاتەكان ڵیاو بۆی هەبێ ژنی دووەم بهێنێ بالە ڕێگەی یاساوە بەشێوەكی لۆژێكی هەوڵبدرێت و بەشێوەی ئیجباری ناڕاستەوخۆ ژنی دووەمی بێوەژن بێت.
6_ ڵێویستە زانایانی ئایینی ئەوە بهێننەوە زەینی خەڵك كە خودا فرسەتی بە بێوەژن داوە شوو بكاتەو وەك هاوسەرەكانی ڵێغەمبەر(د.خ)، یان بۆی هەیە كاری ئازاد بكات وەك هاوسەری ڵێغەمبەر( د.خ).
7 _ كاراكردنی ڕۆڵی وەزارەتی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی لەبیمەی كۆمەڵایەتی و دانانی بەرنامەی بڕی ڵێویستی ژیان (حدكفاف) بۆ خانەوادەی بێوەژنان.