پرۆژە یاسای لێبوردنی گشتی لە 27/6/2010 لەناو پەرلەمانی كوردستان خوێندنەوەی یەكەمی بۆ كراوە و پرۆژەكەش لەلایەن 35 پەرلەمانتار پێشكەشكراوە بۆ ئەوەی لێبوردنێكی گشتی بۆ زیندانیان دەربكات، پەرلەمانی كوردستان پێشتر لە ساڵی 2007 لێبوردنێكی گشتی دەركرد، بەڵام ئەوە 4 ساڵ تێدەپەڕێت هێشتا لێبوردنی دیكە دەرنەكراوە، هەربۆیە ئەو پەرلەمانتارانە بە مافێكی یاسایی دەزانن ئەو پرۆژەیە جارێكی دیكە لەناو پەرلەمان خوێندنەوەی لەسەر بكرێتەوە.

ئا: سانە سلێمان


لەساڵی 2010 كۆنگرەی ژنیف
داوای لە عێراق و هەرێمی كوردستان كردووە،
چاو بەسزای لەسێداراندا بخشێننەوە
سەبارەت بەو هۆكارانەی وایكردووە كە پەرلەمانتاران جارێكی دیكە خوێندنەوە بۆ ئەو یاسایە بكەن، پەرلەمانتار سالار محمود ئەندامی لیستی كوردستانی و سەرۆكی لیژنەی مافی مرۆڤ دەڵێت «ئێمە وەكو لیژنەی مافی مرۆڤ و بەشێك لە پەرلەمانتارانی كوردستان بە گرنگمان زانی كە جارێكی تر ئەو یاسایە خوێندنەوەی بۆ بكرێت و هەمواربكرێتەوە، ئەمەش لەو ڕوانگەیەوە ئێمە پێمانوایە پرەنسیپی سزا بەمەبەستی چاكسازیە و پرەنسیپە نوێیەكانیش لە ئاستی نێودەوڵەتی پشت دەبەستێت بە سزای ماددی نەوەك سزای جەستەیی، ئەمەش شێوازێكی نوێی هێناوەتە ئاراوە بۆ ئەوەی بەشێوازێكی واقیعیانە پرسی چاكسازی لە بەندیخانەكانی كوردستان بخوێنینەوە، هەربۆیە بە تێڕوانینی ئێمە كاتی ئەوە هاتووە جارێكی تر بە فایلی سزا دراون بچینەوە و بەپێی پێوەرێك كە تیایدا دادپەروەری و سەروەریی یاسا ڕەچاوبكرێت، بۆ ئەوەی كۆمەڵێك لە سزادراوان سوودمەند بن و جارێكی دیكە بگەڕێنەوە ناو كۆمەڵگە، هەندێكیش هەن هەقی گشتییان بەسەرەوە نەماوە و دەتوانن لەگەڵ ئەو كەسانەی كێشەیان هەیە سوڵح بكەن، ئەوانیش سوودمەند دەبن».
لەدرێژەی قسەكانیدا بۆ گوڵان ئەو پەرلەمانتارە دەڵێت «ئێمە داوامان كردووە بە ڕێژەیەك بێت كە لە 50% ئەو ماوەی كە ماوەیەتی بۆی كەم بكرێتەوە، هەر بۆیە ئەو پرۆژە یاسایە بەپێویست دەزانرێت كە لەدەرەوەی بابەتی سۆز و بە پشت بەستن بە فاكتەر و ئەو ڕاستیانەی هەن، كۆمەڵێك سزادراو لە كوردستان هەن پێویستیان بەوە هەیە لە چوارچێوە یاساییەكە گفتوگۆی لەسەر بكرێت و هەروەها قسەش لە سەر پرۆسەی چاكسازی لە زیندانەكانی كوردستاندا بكرێن».
لەبارەی ئەو زیندانیانەی كە ژمارەیان زیاتر لە 140 كەسە و فەرمانی لە سێدارەدانیان بۆ دەرچووە و تائێستا لە زینداندان و سزاكەیان جێبەجێ نەكراوە و بەشێكیان نزیكەی 9 تا 8 ساڵ دەبێت ئەو سزایەی بۆدەرچووە تا ئێستا لە زیندان ماونەتەوە، سالار مەحمود وەكو سەرۆكی لیژنەی مافی مرۆڤ لە پەرلەمانی كوردستان دەڵێت «ئەوە پێشێلكارییە لەبنەماكانی مافی مرۆڤ، هەموو ڕۆژێك ئەو كەسە هەست دەكات لەژیان بێ بەری دەكرێت لە كاتێكدا ئەو كەسە پێوەندی ئابووری و كۆمەڵایەتی لە دەرەوە لەگەڵ كەسانێك ماوە، بەڵام بەردەوام چاوەڕێی مردنیشە. سزای لەسێدارەدان بۆ كەسێكە كە هیچ دەرفەتی چاكسازی تێدانەمابێت، بۆیە دەركردنی سزای لەسێدارەدان و جێبەجێ نەكردنی پێشێلكاریشە بەرامبەر ئەو بڕیارەی كە دادگا داویەتی و لەبەرامبەریشدا پێشێلكاری مافی مرۆڤە، چونكە ئەو كەسە هەموو ڕۆژێك ئازار دەكێشێ، بۆیە ئێمە پێمانوایە لە ئێستادا لەكوردستان سزای لە سێدارەدان جێبەجی نەكرێت و پێمانوایە پێویستە هەنگاوی جددی بنرێت بۆ نەهێشتنی ئەو یاسایە، ئێمە بیرمان نەچێت بەپشت بەستن بە ڕاسپاردەی كۆمەڵێك لە وڵاتانی دنیا لە كۆنگرەی جنیف لە ساڵی 2010 داوایانكردووە عێراق و هەرێمی كوردستان پێداچوونەوە بە سزای لە سێدارەداندا بكات، لێرەوە جێگەی خۆیەتی كار لەسەر نەهێشتنی كاری لە سێدارەدان بكەین، ئەم بڕگەیش سەبارەت بەو كەسانەی ئەو سزایەیان هەیە كە بۆ لێبوردنە گشتیەكە جێگەی خۆیەتی لەپەرلەمان گفتوگۆی لەسەر بكرێت».
سەبارەت بەو دەنگۆیانەی لە دەرەوە گوێمان لێ دەبێت بەوەی گوایە ئەو بریاڕە بەر لە هاتنی جەژنی قوربان هەوڵدەدرێت جێبەجێ بكرێت و زیندانیەكان بە دڵخۆشیەوە چاوەڕوانن لە جەژن بگەڕێنەوە ناو خێزانەكانیان، لەمبارەوە پەرلەمانتارەكەی لیستی كوردستانی بە گوڵانی ڕاگەیاند «ئەو پرۆژەیە خوێندنەوەی یەكەمی بۆ كراوە، ئێمەش خوازیارین لەگەڵ سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان پێش جەژنی قوربان ئەو پرۆژەیە بكەین بە یاسا، ئەمەش لە پێناوی كەمكردنەوەی توندوتیژی و چاكسازی و جێبەجێكردنی بنەماكان و پرەنسیپی مافەكانی مرۆڤ و دروستكردنی گیانی لێبوردەییە، لەم چوارچێوەیەدا ئەو پرۆسەیە دەبێتە بەشێك لەكەمكردنەوەی تاوان، چونكە كۆمەڵێك كەس لە زیندانیەكان توانیویانە سوود لەوكاتە وەربگرن و چاكسازی لە خۆیەوە دروست بكات».
چاكسازی هەرێم
پشتیوانی لە لێبوردن دەكات
لە چاكسازییەكانی هەرێمی كوردستاندا بەگشتی نزیكەی 2200 زیندانی هەیە، بەڕێوەبەرایەتی چاكسازی كۆمەڵایەتی كە تەواو پشتگیری خۆیان نیشانداوە بۆ جێبەجێكردنی ئەو پرۆژەیە و دەخوازن ئەو پرۆژەیە زوو ببێتە یاسا و زیندانیەكان لەسەر مەرجی چاكسازی ئازاد بكرێن، لەمبارەوە بەڕێوەبەری گشتی چاودێری چاكسازی كۆمەڵایەتی د.ئەحمەد نەجمەدین بە گوڵانی ڕاگەیاند «ئێمە بەردەوام هەواڵمانداوە لێبوردن هەبێت، بەڵام ئەمجارە بیرمان لە لێبوردنی گشتی كردەوە، چونكە لە ئەنجامی لێبوردنی تایبەت نادادپەروەری دروست دەبوو، چونكە یەك مادە هەبوو چەند كەسێك پێی محكوم دەكرا، بەڵام دەمانبینی كەسێكی لەناو هەموو كەسەكان ئەو لێبوردنە نەیدەگرتەوە، ئێمەش هەستمان بە نیگەرانی دەكرد و چارەسەریشمان پێنەدەكرا، بۆیە ئێمە بەردەوام هاندەر بووین بۆئەوەی لیژنەكانی یاسایی و مافی مرۆڤ و كۆمەڵایەتی لە پەرلەمان كۆببنەوە بۆ ئەوەی پشتگیریمان بكەن تا لێبووردنێكی گشتی دەربچێت، هەر بۆ ئەم مەبەستە لە مانگی ئابی ڕابردوو وەزیری كاروباری كۆمەڵایەتی منی ڕاسپارد كە پرۆژەیەكی لێبوردنی گشتی ئامادە بكەین، دوای گفتوگۆكردن لەگەڵ بەڕێوەبەرەكانی چاكسازی و بەشی یاسا، پرۆژەیەكمان ئامادە كرد و لە وەزارەت بەرزكرایەوە بۆ ئەنجومەنی وەزیران لە ئەنجومەنی وەزیران پرۆژەكە هیچ هەواڵێكی نەبوو، بەڵام ئەندام پەرلەمانەكان هەستان بەكاركردن لەسەر ئەو بیرۆكەیە و ئەوانیش پرۆژەیەكیان ئامادە كردووە كە پێموایە ئەو دوو پرۆژەیە گشتگیر بووە، ئێمەش پشتیوانی لەو لێبوردنە گشتیە دەكەین و بە گوێرەی یاساكە كاری لەسەر دەكەین.
لێبوردن هیوایەك بە بەندكراوان دەبەخشێتەوە
كە دەڵێین چاكسازی، واتە دەبێ هەموو ئەو بنەما و پێداویستیانەی تێدا دەستبەر كرابێت كە بۆ چاكسازی كردنی بەندكراون یان حكومدراون پێویستن. بەندیخانەی چاكسازی دەبێ كۆمەڵێك بنەما و پرەنسیپی تێدا ڕەچاو بكرێت، لەوانە شوێنی جوگرافی بەندیخانە و جۆری بەندیخانە و ستافی بەڕێوەبەر و جۆری سیستەمەكانی ناو بەندیخانە و جیاكردنەوەی تاوانباران لەسەر بنەمای (رەگەز و تەمەن و تەندروستی و ماوەی حوكم و جۆری تاوانەكەیان و ...تاد) بۆ ئەوەی هەر تاوانبارێك بەپێی تایبەتمەندی خۆی پرۆگرام و بەرنامەی چاكسازی و مەشق و ڕاهێنانی بۆ دابین بكرێت، چونكە كار و ئەركی سەرەكی بەندیخانەی چاكسازی تەنیا ڕاگرتنی تاوانبار نییە، بەڵكو ڕاهێنانەوە و ئامادەكردنەوەیەتی بۆ ناو كۆمەڵگە.
فەرەیدون بێوار تۆژەری كۆمەڵایەتی لە لێدوانێكیدا بۆ گوڵان دەڵێت «بەداخەوە، بەپێی ئەو بنەمایانەی كە چاكسازی لەسەری بەندە، بەشێكیان لە بەندیخانەكانی چاكسازی هەرێم فەراهەم نەكراون، ئەمەش كاردانەوەی سلبی هەبووە لەسەر بەرنامەی چاكسازی و تەنانەت خودی بەندكراوەكە، بۆیە زۆر جاران دەبیستین و دەبینین كە بەندكراوێك ئازاد دەكرێت لەجیاتی ئەوەی چاكسازی تێدا كرابێت، كەچی بەداخەوە بۆتە تاوانبارێكی گەورە، چونكە لە بەندیخانەكاندا بەپێی پێوسست پۆلێن بەندی بۆ تاوانباران نەكراوە و تێكەڵی و پێكەڵی و بێ سیستەمی لەمڕوەوە هەیە».
سەبارەت بە ئازادكردنی ئەو زیندانیانەو كاریگەری لەسەر كۆمەڵگە و دروستكردنی گیانی لێبوردەیی، ئەو توێژەرە دەڵێت «ئەمە هیوایەك بە بەندكراوان دەبەخشێت و هەوڵی خۆچاككردن دەدەن، بەڵام بەمەرجێك ئەو هۆكارە چارەسەر بكرێت كە بۆتەهۆی ئەنجامدانی تاوان لەلای بەندكراوەكە و دەسپێكردنەوەی ژیانێكی نوێ. هەر چەندە تەنیا بە دەرچوونی بڕیارێك كەسێك نابێتە لێبوردە، ئەگەر زەمینەی كۆمەڵایەتی بۆ نەڕەخسێت، بۆیە پێویستە ئەو تاوانبارانەی كە ئازاد دەكرێن، سیستەمی (چاودێری دوایینە) بەسەریاندا جیبەجێ بكرێت و بۆ ماوەیەكی دیاریكراو لەژێر چاودێری دابن، ئەگەر هاتوو تاوانبارێكی ئازادكراو دووبارە تاوانی كردەوە، ئەوا ماوەی ساڵە حوكمەكانی ڕابردووشی بۆ هەژمار بكرێتەوە و سزاكەی دووبەرامبەر بێت)).
هەرچەندە تاوانباربن بەڵام هەر مرۆڤن
توێژەری دەروونی كارمەند عەزیز لەبارەی دەروونی ئەو زیندانیانەوە كە ئێستا لەو ساتەوەختەوە لەباری دەروونیەكی ئاڵۆز دەژین پێویستە وەكو مرۆڤێكی ئاسایی سەیر بكرێن و دەڵێت «هەر چەندە تاوانبار بن، بەڵام هەر مرۆڤن، چونكە ئەگەر خوێندنەوەی ورد بۆ باری دەروونی زیندانیەكان بكرێت، دەبینین زۆربەیان لە ئەنجامی مامەڵەی خراپی خێزان و كۆمەڵگە تووشی ئەوە هاتوون، بەمەش نەبوونی چاكسازی پێویست و تێكەڵكردنی جۆری تاوانەكانیان لەناو زیندان دۆخەكە خراپتر دەكات و هەروەها لێكۆڵینەوە بكرێت لەبارەی دەروونی ئەو زیندانیانەی كە گوایە ئازاد بكرێن، چونكە پێموایە تا ئێستا لە چاكسازیەكانی كوردستان ئەوەندە گرنگی بەلایەنی دەروونی زیندانیەكان نادەن كە خۆی سەرەكی ترین بابەتە و گرنگترین هۆكارە بۆ گەیشتنی مرۆڤ بەو شوێنە، چونكە لە هەموو وڵاتە پێشكەوتووەكان پشكنین بۆ ئەو كەسانەی ناو زیندانیەكان دەكرێت كە ئەوانەی لە بارودۆخێكی دەروونی خراپن دەنێردرێنە نەخۆشخانەی دەروونی نەوەك زیندانی، بۆیە پێویستە لە هەرێمی كوردستان بەهەموو جۆرێك چاو پێخشانەوە بە بارودۆخی ئەو زیندانیانە بكرێت بۆ هەوڵدانی چاكسازی».