سەرهەڵدانی ئالوودەبوون بە مادەهۆشبەرەكان لە جیهاندا مێژوویەكی دێرینی هەیە، بەڵام لە هەرێمی كوردستان بۆ دوای ساڵی 1990دەگەڕێتەوە، كە بە هۆی كرانەوەی سنووری هەرێمی كوردستان بە ڕووی وڵاتانی ناوچەكە و نێودەوڵەتی و بە ڕێگەی قاچاغ لە سنوورەكانەوە هاتۆتە نێو هەرێمی كوردســـتـــانەوە.هەر چەندە هێزی ئاسایش و سنوور لە هەوڵی بەردەوامدان بۆ كۆنتڕۆڵكردنی باندەكانی مادە هۆشبەرەكان، بەڵام هاتنی ئەو مادانە لە وڵاتانی دراوسێی و شارەكانی دیكەی عێراقەوە بەردەوامە.
لە بەسەركردنەوەیەكی تیمی گوڵان بۆ گرتووخانەی هەولێر 60 حاڵەتی بەكارهێنەرو بازرگانی پێكردنی مادە هۆشبەرەكان هەیە كە لە تەمەنی جۆاروجۆرن و بەشێـــكیشی هی دەوڵەتانی دراوسێن.
مادەی هۆشبەر چییە؟
هۆشبەر لایەنی تەندروستی وزانستی مادەیەكی كیمیاییە كە دەبێتە هۆی خەولێكەوتن و لەهۆشچوون و كەمبوونەوەی ئازار، چونكە ئەم مادەیە كار لەمێشكی مرۆڤ دەكات، دواتر كار لە ئەندامەكانی تری لەش دەكات، بەكارهێنانی بڕێكی زۆر لەو مادەیە وا لە كەسەكە دەكات بخەوێت (Hypnosis) ئەم بڕەی وەردەگرێت لە لەشیدا جێگیر دەبێت و بەو هۆیەوە بێهۆش دەبێت، دواتر بە قۆناغی هێوربوونەوە (Sedation) تێپەڕدەبێت.لە كۆتاییدا كەسەكە ئاسایی دەبێتە (Onalge).
حاڵەتەكانی تووشبوو لە زاری ئەوانەوە كە دەیگێڕنەوە كە چون تووشبوون
(م،ر) گەنجێكی 20 ساڵە خەڵكی دیار بەكرە هەر لە منداڵیەوە لەگەڵ هاوڕێكانی فێرە حەشیشە كێشان بووە و لە ماڵەوە كەس و كاری پێان نەزانیووە بە هۆی ئەوەی لە خانەوەدایەكی هەژار بووە و نەیتوانیووە خوێندن تەواو بكات، هەر بۆیە دەستی بەكاركردن كردوەو لەماڵی خۆیان دووركەوتۆتەوە، كاتێكیش دێتە هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی كارێك بۆ خۆی بدۆزێتەوە ئەو كوڕە لە هەولێر لە كاتی كێشانی حشیشە دەستگیر دەكرێت، سەبارەت بەچۆنیەتی دەستگیركردنی بە گوڵانی ڕاگەیاند: (لە توركیاوە حەشیشەم لەگەڵ خۆم هێنا بوو، لە عەنكاوە لەگەڵ چەند برادرێك دانیشتبووین دەمكێشا، لەكاتی كێشانەكەدا دەسگیر كرام و دوو ساڵ حكومدرام، لەبەر ئەوەی ئەو جۆرەی من بەكارم دەهێنا زۆر قورس نییە و نرخەكەشی زۆر گران نییە، بەڵام سەرەتا لە زیندان تا ماوەیەك جەستەم پێویستی پێبوو، زۆر تێكچووبووم مێشكم ئازاری هەبوو تا ماوەیەك، بەڵام ئێستا باش بوومە و لێی دوور كەوتوومەتەوە، ئەگەر لە زیندانیش دەربچم هەرگیز ئەو هەڵەیە دووبارە ناكەمەوە، خۆزگە نەخۆشخانەیەك یا سەنتەرێك هەبووایە بۆ ئەوەی ئەوانەی بەم ماددە هۆشبەرانە ئالوودە بوونە سەردانیان دەكرد و چارەسەریان بۆ دەكرا، چونكە هەر كەسێك ئالوودەی ئەو مادە هۆشبەرانە بێت كاتێك پەشیمان دەبێتەوە و ناتوانێت واز بهێنێت و ناشوێرێت خۆی تەسلیمی پۆلیس بكات، چونكە دەزانێت لەو شارە بە تاوانبار سەیر دەكرێت و سزاكەی توندە.
یەكجار تلیاكم خواردووە
(ع،م) پیاوێكی تەمەن 35 ساڵە خێزاندارە و خەڵكی كەركووكە و لە هەولێر دادەنیشێت و خاوەن سێ كچەو پێشتر شوفێری تاكسیی بووە و ئێستا بە تۆمەتی بە كارهێنان و بازرگانی كردنی مادە هۆشبەرەكان لە زیندانی هەولێر دەستگیر كراوە و سەبارەت بە كەیسەكەی خۆی بە گوڵانی ڕاگەیاند: ((جۆری تلیاكم یەكجار بە حەب بەكارهێناوە، ئەویش بۆ شكاندنی ئازاری قاچم بوو، چونكە نەخۆشی شەكرەم هەبوو، ئەو جارەش لەڕێگەی هاوڕێیەكمەوە كە پۆلیسی هاتوچۆیە و پێی وتم ئەو جۆرە حەبە بخۆ كە تلیاكە و ئازارەكەت دەشكێنێت، ئەوكاتە باش بوو ئازارەكەی شكاند، بەڵام هەر ئەو كات بوو دوای وەكو خۆم لێهاتەوە پاش چەند رۆژێك ئەو كەسە گیرا و تۆمەتەكەی خستە سەر من و سزاكەی منیش 15 ساڵ بوو، بەڵام بە هۆی ئەوەی كە یەك شاهید هەبوو منیش داواكەم تەمیز كردەوە، سزاكەم بوو بە 5 ساڵ، تەنیا تۆمەتەكەم بووە بە كێشانی مادەی تلیاك .
ئالوودەبووانی مادەی هۆشبەر نەخۆشن
(ح،ن) پیاوێكی دوكاندارە خەڵكی كۆڕێیە و خێزاندارە و خاوەن پێنج منداڵە لە ئێرانەوە فێری تلیاك كێشان بووە، سەبارەت بە كەیسەكەی دەڵێت «لە ئێران خەڵكی زۆر بە ئاسایی بەكاری دەهێنن و زۆر بە ئاسانیش دەست دەكەوێ، من بەهۆی ئەوەی ئازاری جەستەم زۆر بوو، هەروەها نەخۆشی شەكرەشم بەردەوام لە بەرزبوونەوە دابوو، فێری تلیاكك خواردن بووم، لەبەر ئەوەی كاتێك ئەو تلیاكەم بە كاردەهێنا شەكرەكەم دادەبزی و بۆ ماوەیەكی كاتی سوودم لێ وەردەگرت» لەبارەی بەدەست كەوتن و نرخەكەی دەڵێت «ئەو شوفێرانەی هاتوچۆی ئێرانیان دەكرد ئەوان بۆمیان دەهێنا هەر جاری هەندێكیان دەهێنا دەیكردە چوارسەد هەزار دینار بەشی دوومانگی دەكردم و بەردەوام لە دوكان دەم كێشا بۆ ئەوەی لە ماڵەوە خێزانەكەم نەزانێت رۆژێك لە دوكان دەمكێشا پیاوێكی خەڵكی دیانا هاتە ژووەرەوە بۆنی كردبوو ئیتر ئاگاداری ئاسایشی كردەوە، ئەوانیش هاتن و منیان دەستگیر كردو سزای سێ ساڵم بۆ درا. بۆیە داواكاری من ئەوەیە ئەوانەی وەك ئێمە تووشی ئالوودەی مادەی هۆشبەر بوون، با وەك نەخۆش سەیر بكرێن و چارەسەر بكرێن، نەك وەك تاوانبار و لەزیندان بەند بكرێن.
خێزانەكەم داوای جیابوونەوەی كرد و تەڵاقمدا
(ر،خ) پیاوێكی خەڵكی ئێرانە و بۆیاغچی بووە، لەسەر بازرگانی كردن و كێشانی تلیاك لە هەولێر گیراوە و لەو كاتەی دەستگیركراوە سێ كیلۆ تلیاكی پێبوە و سەبارەت بە كەیسەكەی خۆی دەڵێت «لە ئێران زۆر بە ئاسانی تلیاك دەست دەكەوێت، هەر بۆیە من لە تەمەنی هەرزەكارییەوە دەستم بە كێشانی حەشیشە كرد و دواتر كردم بە تلیاك، هەروەها 3ساڵیش هیرۆینم بەكارهێنا كە لە هەموو جۆرەكانی مەترسیدار ترە، بەڵام دواتر كردمەوە بە تلیاك، چونكە هەستم كرد مێشكم تێكدەدات».
سەبارەت بەچۆنیەتی هێنانی ئەو مادە هۆشبەرانەش بەڕێگەی قاچاغ بۆ كوردستان، (ر.ح) پێی وتین: هاوڕێیەكەم لە هەرێمی كوردستان هەبوو، پێی وتم ئەو مادانە بێنە كوردستان پارەیەكی باش دەكات، منیش بەقسەم كرد و هێنام و لێرە دەستگیر كرام و حوكمدرام بۆ ماوەی 20ساڵ، ئێستا 10ساڵم لە زیندانی بەڕێكردوە زۆر پەشیمانم كە ئەو كارم كردوە، هەرچی ماڵ وموڵكم هەبوو لەدەستمدا خێزانەكەشم لە ساڵی 2005 هاتە هەولێر داوای جیابوونەوەی لێمكرد و تەڵاقمدا، خۆزگە شوێنێك هەبێت بۆ رزگاركردنی ئەو كسانەی كە تووشی ئەو حاڵەتە بوونە.
مافی خۆیانە بێنەوە ناو كۆمەڵگا
سالار مەحمود سەرۆك لێژنەی مافی مرۆڤ لە پەرلەمانی هەرێمی كوردستان دەڵێت: نابێت بڵێین كاتی ئەوە هاتووە نەخۆشخانەیەك هەبێت بۆچارەسەركردنی ئەو كەسانی ئالوودەبوونە لەهەرێمی كوردستان، بەڵكو زۆر دەرنگیشە پێویستە بەجدی بیر لەوە بكرێتەوە بنكەیەكی تەندروستی بكرێتەوە، بە تایبەتیش بۆ ئەوانەی لە گرتوخانەكان سزادراون و جیا بكرینەوە لە زیندانەكانی تر، چونكە تائێستا هەموو زیندانیەكان لە گرتووخانە پێكەوەن شوێنی چاكسازیش لە گرتووخانە یەكێكە لەهەرە خاڵە گەوهەرییەكان بۆ ئالوودەبووان،گرنگە جێگایەك هەبێت مافی خۆیانە ئەو كەسانە وەكو كەسایەتیەكی ئاسایی بەهێنرێنەوە ناو كۆمەڵگا و لەو حاڵەتە ڕزگار بكرێن لە ڕیگای چاودێری پزیشك بۆ ئەوەی نەبنە هۆكاری ئاڵۆزبوونی باری ژیانی كۆمەڵایەتی و خەڵكی تریش لەگەڵ خۆیان توش بكەن.
پرۆژەمان هەیە بەكارهێنەر و فرۆشیار لێكجیابكەینەوە
ئەحمەد نەجمەدین بەڕێوەبەری بەڕیوەبەرایەتی چاكسازی كۆمەڵایەتی دەڵێت: مادە هۆشبەرەكان بەكارهێنانیان لە زیادبووندایە و دەبێتە هۆكاری هەڵوەشاندنەوەی كۆمەڵگا، بۆیە پێویستە ئەوانەی بەكاربەرن جیا بكرێنەوە لەگەڵ ئەوانەی بەكاری دەهێنن، ئێمە لەگەڵ جەنابی وەزیری كاروباری كۆمەڵایەتی قسەمان كردوە بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشەیە، پرۆژەیەكمان هەیە كە بەكارهێنەر بە نەخۆش لە قەڵەم بدرێت و لە داهاتووش بەرنامەكانمان كار پێدەكەین بە هاوكاری رێكخراوەكانی دەرەوە داوامان لە یەكێتی ئەوروپا كردووە پسپۆڕمان بۆ بێنن هەر كە پسپۆڕیان بۆ ئێمە نارد ئێمەش دەست بەكارەكانی خۆمان دەكەین و ئەوانەی ئالوودەی ئەو مادانە دەبن لە زیندانی جیا دەكرێنەوە و بەنەخوش سەیردەكرین و هەوڵی چارەسەر كردنیان بۆ دەدرێت.
لە هەرێمی كوردستان
زیاتر بازرگان هەیە نەك بەكارهێنەر
د.خالس قادر ڕاوێژكاری بەشی ڕاگەیاندنی وەزارەتی تەندروستی دەڵێ: هەبوونی نەخۆشخانەیەكی فەرمی تایبەت بۆ شیاندنەوەی ئەو كەسانەی ئالوودەی مادە هۆشبەرەكان بوون زۆر گرنگە، بەڵام پێویستی بە لێكۆڵینەوە هەیە، چونكە بەگوێرەی زانیاریەكانی ئێمە لە هەرێمی كوردستان زیاتر بازرگانی كردن بەمادە هۆشبەرەكان هەیە كەمتر بۆ بەكارهێنانە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەوە مانای ئەوە نییە مەترسی ئەوەمان نەبێت لەكوردستان زیاد بێت بەداخەوە هەست دەكەین دیاردەكە ڕوولە زیاد بووندایە».
د.خالس دەڵێت: ژمارەی بەكارهێنانی ئەم مادانە بەم شێوەیە نەبووە، هەروەها ئەوكسانەی كە ئەم مادە بێهۆشكەرانە بەكاردێنن بە هۆی بارودۆخی كۆمەڵایەتییەكەوە یا چەندین هۆكاری تر دەترسن دان بەوە دابنێن كە مادە هۆشبەرەكان بەكاردێنن، بۆیە كاتێك سەردانی پزیشكیش دەكەن بۆ لایەنی تر دەچن بەشێوەیكی تر مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێ نەوەك وەك كەسێكی ئالوودەبوو پێویستی بەچارەسەر بێت.
لە ڕووی دەروونییەوە وەك نەخۆش سەیردەكرێن
ئالودەبوونی مادە هۆشبەرەكان وا لە مرۆڤەكە دەكات نەتوانێت دەست بەرداری بێت، كاتێك ڕێژەكە لەجەستەی مرۆڤەكە كەم دەبێتەوە وا لە مرۆڤەكە دەكات وەكو كەسێكی ناتەواو هەڵسوكەوت بكات و ئازاری خۆی بدات تووشی چەندین نەخۆشی دەروونی دەبێت، هەروەها لەمبارەوە دكتۆر سامان ئەنوەر پزیشكی دەروونی دەڵێت «ئێمە وەك پزیشكی دەروونی ئەوانەی ئالوودەبوون بەچاوی نەخۆش سەیردەكەین پێویستە وەك نەخۆش چارەسەر بكرێن، بەڵام بەداخەوە لەهەرێمی كوردستان تاكوئێستا یاسایەك هەیە یاسای مادە هۆشبەرەكانی پێدەگوترێت كە بەچاوی تاوانبار سەیری ئالوودەبوو دەكرێت، ئەمەش نەوەك چارەسەر بەڵكو وادەكات كێشەكە بەرەو خراپتر بڕوات بۆیە ئێمە چەند جارێكیش داوامان كردوە كە ئەو مادەیە نەمێنێت ئەو كەسەی مادەی هۆشبەر بەكاردەهێنێت ئالوودەبووە بە تاوانبار لە قەڵەم نەدرێت، بەڵكو ئەوانەی بازرگانی پێدەكەن ئەوان بەتاوانبار لە قەڵەم بدرێن ئەگینا لە سایكۆلۆژی كەسی ئالوودەبوو وەكو نەخۆش سەیر دەكرێ پێویستی بە چارەسەرە لە بنكەیەكی تایبەت دوور لە نەخۆشی تر و زۆرجار كەسی بەكارهێنەری ئەم مادانە خۆی تووشی نەخۆشی دەروونی بووە لە ئەنجام پەنا بۆ ئەم مادانە دەبات وەك نەخۆشی خەمۆكی و فۆبیاو شیزۆفینا، بۆیە پێویستە ئەم كەسانە بەچاوی بەزەیی و نەخۆش سەیر بكرێن و حكومەت هەوڵبدات چارەسەریان بەكات».