« لەوەتەی زێڕ گران بووە، ڕۆژ هەیە یەك مسقاڵ زێڕ نافرۆشم، لەبەرئەوەی ڕێژەی پڕۆسەی هاوسەرگیری كەم بۆتەوە».
ئەمە قسەی یاسین عەزیز موسایە كەخاوەن زێڕینگری بۆتانە، ماوەی 20 ساڵە لەشاری دهۆك دوكانی زێڕینگەری هەیە، لەسەر گرانبوونی نرخی زێڕ دەڵێت «ئێستا لەوەتەی زێڕ گران بووە، خەڵك كەمتر سەردانمان دەكات، چونكە ئێستا بەڕێژەیەكی كەمتر پڕۆسەی هاوسەرگیری ئەنجام دەدرێت. پێش ئەوەی نرخی زێر بەرز ببێتەوە، ڕۆژ هەبووە تا 200 مسقاڵ زێڕم دەفرۆشت، ئافرەتانی شاری دهۆك بەڕێژەیەكی بەرچاو زێڕ دەكڕن، بەتایبەتیش لەكاتی پێكهێنانی ژیانی هاوسەرییان.
«یاسین» ئەوەش دەخاتەڕوو ئەوكاتەی كە نرخی زێڕ دابەزی، بنەماڵە هەبووە كە ژنیان دەخواست تا 300 مسقاڵ زێڕی بۆ بووكەكەی خۆی دەكڕی، بەڵام ئێستا بەو ڕێژە زۆرە زێڕ ناكەن بۆ بووكەكانیان.
بەڵام تەڵعەت خەیات كە خاوەنی زێڕینگەری داستانە لەشاری دهۆك بەپێچەوانەی ڕای «یاسین»ەوە دەڵێت: گرانبوونی زێڕ تاڕادەیەك كاریگەری هەیە لەسەر پڕۆسەی هاوسەرگیری، بەڵام لەشاری دهۆك لەچاو شارەكانی تری كوردستان بەو شێوەیە ڕێژەی هاوسەرگیری دانەبەزیوە. ئێستا كچ هەیە كە ژیانی هاوسەریشی پێكنەهێناوە، كەچی دێت زێڕ دەكڕێت، جا خرخاڵ بێت یا پشتێن، ئەوانەشی كە ژیانی هاوسەری پێك دەهێنن داوای زێڕ دەكەن، بەڵام وەك دووساڵ بەر لەئێستا نا..
پێكهێنانی ژیانی هاوسەریم
لە كڕینی زێری زۆر لا گرنگترە
لەشاری دهۆكدا گەر سەیربكەین، پێش ئەوەی كچ ژیانی هاوسەری پێك بهێنێت لەلایان بنەماڵەكەیانەوە زێڕێكی زۆری بۆدەكڕدرێت بۆئەوەی كچەكە بەچاوێكی بەرزەوە لەلایەن ماڵە خەزوورانەوە سەیر بكرێت، جگەلەوەش كە ژیانی هاوسەری پێك دەهێنێت، بنەماڵەی كچەكە داوای زێڕێكی زۆری بۆ دەكەن، بۆئەوەی لەداهاتوودا ئەو زێڕە بە حیسابی خۆیان ژیانی لە هەموو ناخۆشیەك بپارێزێت بەڵام بەپێچەوانەوە لەشارەكانی تری كوردستان، ئافرەتان كەمتر داوای زێڕ دەكەن. فاتیمە عەزیز كە تەمەنی 24 ساڵەو لەشاری دهۆك دادەنیشێت، پێش ئەوەی ژیانی هاوسەری پێك بهێنێت لەلایان بنەماڵەكەیەوە 60 مسقاڵ زێری بۆكرابوو. فاتیمە دەڵێت: ماوەی شەش مانگە ژیانی هاوسەریم پێكهێناوە، كاتێك كە داواكاریم بۆهات، بنەماڵەكەم داوای 150 میسقاڵ زێڕیان كرد، بەڵام من ڕازی نەبووم بەم ڕێژە زۆرە، چونكە دەمزانی كوڕەكە توانای ئەو هەموو زێڕە زۆرەی نییە، تەنیا داوای 90 مسقاڵم لێكرد، هەرچەندە بنەماڵەكەم ڕازی نەبوون، دەیانوت تۆ نرخی خۆت نازانی، ئەو زێڕە ژیانت دەپارێزێت لەداهاتوودا، بەڵام من هیچ گوێم بەقسەی ئەوان نەدا، چونكە ئەو كوڕەم خۆشتر دەوست لەزێڕو زیو.
ئایینی پیرۆزی ئیسلام ڕێژەی مارەیی دەستنیشان نەكردووە
سەبارەت بەبڕینی مارەیی زۆروزەبەند (د. بەشیر خەلیل حەداد) ئەوە دەخاتەڕوو» كەئاینی پیرۆزی ئیسلام ڕێژەی مارەیی دەستنیشان نەكردووە، بەڵكوو تەنیا ئاماژەی بەوەداوە كەپێویستە ڕێژەكەی كەم بێت، داوای مارەیی بەزێڕ نەكرێت گەر نا لەسەر بنەمایەك دابنرێت كەهەردوولا لێی سوودمەندبن و بگونجێت لەگەڵ باری ئابووری هەردووكیاندا.
د. بەشیر وتیشی «دانانی ئەو نۆزدەمسقاڵە لەلایەنی شەرعیەوە نییە بەڵكوو مرۆڤەكان ئەو ڕێژەیەیان بۆ خۆیان داناوە چونكە بەڕای هەندێك زانایان ئەگەر لەبیست مسقاڵ زیاتر بێت ئەوا پێویستە زەكات بدات، لەبارەی دەستنیشانكردنی ڕێژەی زەكات(د.بەشیر خەلیل حەداد) ئەوە دەخاتەڕوو كەهەندێك لەزانایان بەتایبەتی ئیمامی ئەبوحەنیفە ئاماژەی بەوەداوە كە مارەیی زەكاتی لەسەر نییە، بەڵكوو وەك قەرزێكی مردوو وەهایە تا لای پیاوەكەیە، تا ئەو قەرزە ژنەكە وەری دەگرێتەوە، بەڵام ئیمامی شافیعی زەكاتی لەسەر مارەیی فەرزكردووە، بۆیە بۆهەربیست مسقاڵێك نیو مسقاڵی داناوە. د.بەشیر خەلیل ئاماژە بەوەش دەدا، كە هەندێك لەدایك وباوكان دەیانەوێت بەمارەیی زۆر ئایندەی كچەكانیان دابین بكەن، بەڵام هیچ كاتێك مارەیی نابێتە هۆكاری پاراستنی ژیانی ئافرەت و ئایندەی دابین ناكات، بەڵكو زۆر ڕێگا هەیە كە پیاو دەتوانێت ژنەكە ناچاربكات بۆئەوەی واز لە مارەییەكە بهێنێت و چەندین جار ژن مارەیی زۆربووە بەڵام لەكاتی تەڵاقدانیدا پیاوەكە ناچاری كردوە تا واز لەمارەییەكە بهێنێت، تاكە زامنی ئایندەی ئافرەت هەڵبژاردنی دروستە بۆمرۆڤی بەرامبەری واتا هەڵبژاردنی كەسانی شیاو بۆ هاوسەرگیری تاكە ڕێگەی چارەسەرە.
هەروەها بەكارهێنانی زێڕ بۆجوانكاری تەنیا لەكوردستان هەیەو بۆنموونە لە شاری موسڵ تەنیا سەعاتێك لەشارەكانی هەولێرو دهۆكەوەدوورە، ئافرەتێك لەموسڵ بەدوومیسقاڵ زێر شوودەكات، بەڵام لەهەولێر یان دهۆك یاخود شوێنەكانی تر، بەچل تا پەنجا مسقاڵ یان زیاتر شوو دەكەن، ئەمەش دیاردەیەكی كۆمەڵایەتیە لەناو كوردا كە كچان دەیانەوێت بەزێڕی زۆر خۆیان بەنرخ بكەن.
نۆرمە كۆمەڵایەتیەكان و بەهای مرۆڤ
(ئومێد رەسول) توێژەری كۆمەڵایەتییە، هەرسەبارەت بەم بابەتە باس لەوە دەكات كە زۆربەی كچانی كورد حەزیان لەزێڕە بێگومان ئەمەش چەند نۆرمێكی كۆمەڵایەتی لەپشتە، لەوانە لەكۆمەڵگای ئێمەدا هیچ جۆرە بنەمایەكی زانستی ومەعریفی ناكرێتە پێوەری بەنرخ بۆمرۆڤ، بەڵام سەروەت و سامان بۆتە گرنگترین و سەرەكیترین بنەمای كاركردنی ڕۆژانەمان، لەبەرئەوە زۆربەی كچان زێڕ بەخۆیاندا دەكەن بۆئەوەی خەڵك بەچاوێكی بەرزەوە تەماشایان بكات، بۆنموونە كوڕێك كە دەیەوێت كچێك بهێنێت، تەنیا تەماشای موڵك و ماڵی كچەكە دەكات، نەك ڕەوشت وكەسایەتی كچەكە، واتا ئەگەر كچێك زێڕی زۆری پێوەبێت، ڕێز و تەقدیری زۆری دەبێت، یەكسەر كوڕێك خۆشی دەوێت و دەچێتە خوازبێنی، لەم بارەیەوە ئومێد دەڵێت:دەتوانین بڵێین كێشەی ئێمە لەوەدایە زۆربەی هەرە زۆری تاكەكان بیركردنەوەیەكی تەقلیدیان هەیەو تەنیا حیسابی لایەنە مادییەكان دەكەن و گوێ نادەنە هیچ جۆرە شتێكی تر .
زێڕو سامان بۆتە كۆڵەگەی هەموو نۆرمەكان، كچێك كەشوودەكات تەنیا ئەوەی بەلاوەگرنگە كە مێردەكەی زۆرترین زێڕو ئاڵتوونی بۆ بكات، واتا بیر لە شتی تر ناكەنەوە، دایك و باوكەكە بیر لەوە ناكەنەوە كە داخۆ ئەو كچەیان لەلای مێردەكەی ئاسوودەیە یان نا بەڵكوو دەڵێن زێڕی زۆری بۆكراوەو ئیتر تەواوە.
تەخشان و پەخشان كردنی پارە بە زێڕەوە
تەڵعەت خەیاتی خاوەن زێڕینگەری داستان باس لەعەشیرەتەكانی شاری دهۆك دەكات و دەڵێت «چوار پێنچ عەشیرەت هەیە لەشاری دهۆك زێڕی زۆر بۆكچەكانیان دەكڕن، بۆئەوەی خەڵك بەچاوێكی بەرز سەیری ئەم بنەماڵەیە بكات. تەڵعەت دەشڵێ « كاتێك بنەماڵەیەك ئاهەنگێكیان هەبێت، كچەكان دێن زێڕ دەكڕن، (پشتێن بێت یان خرخاڵ) بۆئەو ڕۆژە بەخۆیاندا دەیپۆشن، بۆئەوەی خەڵك بڵێن ئەو كچە لەبنەماڵەیەكی دەوڵەمەندەو سەنگینە دەنا هیچی تر نییە. هەر لەسەر ئەم بابەتە «تەها نادر» كە گەنجێكە دانیشتووی شاری دهۆكە لە كۆلێژی یاسای هەولێر دەخوێنێ ماوەیەكە كچی پوری خۆی مارەبڕ كردوە، باس لەوەدەكات كە بنەماڵەكەیان داوایان لێكردووە ژن بهێنێت دەڵێت»ماڵی ئێمە داوایان لێ كردم ژن بێنم، منیش بیرم كردەوەو كچە پورم هەڵبژارد، چونكە لەلایەنی رۆشنبیری و كومەڵایەتی و ماددیەوە لە ئاستی یەك بووین . كاتێك چووینە خوازبێنی، دایكی وتی بیبەنە بازاڕ چەندیتان لەتوانادا بوو بۆی بكڕن، ئێمەش 150 مسقاڵ زێڕمان بۆ كڕی، ئەگەرچی لەچاو بنەماڵەكەمان ئەوەندە زێڕەی كە بۆم كردوە كەمە، بەڵێنمداوە لە داهاتوودا بۆی قەرەبوو بكەمەوە، ئێستا هەر ئەوەندەم لەتوانادا هەبوو».