ئەرك و مافەكانی تاك لە كۆمەڵگەدا ئەوكات یەكسان دەبێت كە لەگۆشەنیگای یەكسانیخوازییەوە بڕواندرێتە توانا و وزەی جەستەیی هەردوو رەگەز، نەك بەلاواز سەیركردنی رەگەزی مێ و بەلاواز بینینمان بۆ راپەڕاندنی ئەركەكان. لەسەرجەم دامەزراوەكاندا تا هەنوكە ئەو خوێندنەوە هەڵەیە دەكرێت بۆ رەگەزی مێ كە گوایە ناتوانێ وەك پێویست هەڵگری بەرپرسیارەتییەكان بێت. ئەگەرچی رەگەزی نێر لەوپەڕی لاوازیشدا بێت ناتوانێت دان بەوەدا بنێت. لێرەدا چەمكی جێندەر و كارپێكردنی وەك زەرورەتی ئێستای كۆمەڵگەی دەبێت وەك ئەجێندایەك بێت بۆ سەرلەنوێ رێكخستنەوەی رۆڵی هەردوو رەگەز لە كۆمەڵگە و یەكسانكردنی ماف و ئەركەكانیان و یەكسانكردنی دەسەڵاتەكان. ئینجا بۆ ئاشنابوونمان بەم چەمكە و زانینی ماناكەی لە رووی تیۆرییەوە، بەپێویستمان زانی تیشكێك بخەینە سەر ئەو چەمكە.
لە رووی مێژووییەوە سەرهەڵدانی چەمكی (جێندەر) دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای هەشتاكانەوە، بەڵام لە رووی كارپێكردن و دانپێدانانییەوە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (1994)كە لە (كۆنگرەی دانیشتوان)ی وڵاتی میسر، دواتریش لە ساڵی (1995) لە بەڵگەنامەی نەتەوەیەكگرتووەكانداو لە فۆرمێكی فەرمیدا وەكو زاراوەیەكی نێونەتەوەیی ناسێنرا.
هەروەك بەڕێز (ئاری رەفیق) بەڕێوەبەر لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی بەدواداچوونی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان لە وەزارەتی ناوخۆ بەمجۆرە ئاماژە بە چەمكی (جێندەر )دەكات و دەڵێ: بەرلەوەی باس لە ئیشكردن بەم چەمكە بكەین لە دامەزراوە سیاسی و كۆمەڵایەتی و پەروەردەییەكانی كۆمەڵگەی كوردی، پێویستە بوترێت كە حاڵی حازر لە هەرێمی كوردستاندا دوو ئاراستەو تێڕوانینی جیاواز لەسەر ئاستی گشتی و لەسەر ئاستی ئایدیۆلۆژیای ئیسلامی سیاسی سەریانهەڵداوە، ئاراستەیەك پێیوایە (جێندەر) خۆی لە یەكسانبوونی رەگەزی (پیاو و ئافرەت) لە (ماف و ئەرك و دابەشكردنی كارو رۆڵ)ی هەردوو رەگەزدا دەبینێتەوە، هەر لە دامەزراوەی خێزانەوە وەك (بچووكترین یەكەی كۆمەڵایەتی)، تادەگاتە پراكتیزەكردنی ماناكانی چەمكی (جێندەر) لەسەر ئاستی كەرتی گشتی واتا (دامەزراوەكانی حكومەت)و كەرتی تایبەت واتا (دەزگاو ئۆرگانە مەدەنی و كۆمپانیاو دامەزراوە ناحكومییەكان) .
ئاراستەی دووەمی تێڕوانینەكەش واشیكردنەوە بۆ چەمكی (جێندەر) دەكات كە (جێندەر) بەر لە هەر مانایەك بەمانای نەهێشتنی جیاوازیە بایۆلۆژیەكانی نێوان (ئافرەت و پیاو)دێت، ئەو تێڕوانینە پێیوایە (جێندەر) مانایەك ناهێڵێتەوە بۆ پرۆسەی هاوسەرگیری (شەرعیانە)، بەو مانایەی (جێندەر) زەمینە خۆشدەكات تا پرۆسەی هاوسەرگیری لەنێوان (پیاو و ئافرەت)وە بگۆڕدرێ بۆ هاوسەرگیری لەنێوان (ئافرەت و ئافرەت) هەروەها لەنێوان (پیاو لەگەڵ پیاو)، جگە لەمانەش كاڵكردنەوەی رۆڵی (باوك) لەخێزاندا لەچوارچێوەی مانای جێندەردا شیكردنەوەی بۆدەكەن.
ئێستا لە سەرئاستی كۆمەڵگەكانی وڵاتانی ئەسكەندەنافی و ئەوروپا بە گشتی هەم بە شێوەی تیۆری و هەم بەشێوەی پراكتیكی كار لەسەر چەسپاندنی زاراوەی (جێندەر ئیكوالیتی)دەكرێ، بەڵام ئەوەی لە ئێستای كۆمەڵگەی كوردیدا هەستی پێدەكرێ جێگەی داخە مانا سرووشتیەكەی (جێندەر) وەكو خۆی روون نەكراوەتەوە، جگە لەوەی لەفۆرمی (پراكتیكیدا) تاكو ئێستا نەتوانراوە بە سیستماتیكی لەسەر ئاستی كۆی دامەزراوەكان پلانڕێژی بۆبكرێ.
لە فۆرمی (تیۆریشدا) ئاری رەفیق دەڵێ: نەتوانراوە توێژینەوەی زانستی زۆر باشمان هەبێ و لەپاڵ ئەو ئیشكالیەتەشدا كەسانێك لە كوردستاندا شرۆڤەی ناوەرۆكی ئەو چەمكە دەكەن وەك پێویست نەیانتوانیوە پایە بنچینەییەكانی چەمكی (جێندەر) وەكو خۆی شیبكەنەوە، لەلایەكی تریشەوە جێگەی نیگەرانییەكی گەورەیە نایەكسانییەكی بێسنوور لە شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵ هەردوو رەگەزی (نێر و مێ) دەكرێت، ئەو نایەكسانییە جێندەرییە لە دامەزراوەی خێزانەوە بگرە تادەگاتە قوتابخانەو دامەزراوە حكومییەكان و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و دامەزراوە میدیاییەكان ریشەیەكی مێژوویی قوڵی داكوتاوە، هەرلە شێوازی مامەڵكردنی كوڕوكچ لە خێزانداو فەرزكردنی منداڵێكی (كوڕ) بەسەر منداڵێكی (كچ)و ئازادكردنی كوڕ لە دەستنیشانكردنی هاوسەر و پرس پێنەكردنی باوك بە كچەكەی لە دەستنیشانكردنی مێرد و تادەگاتە دابەشكردنی نایەكسانییانەی پۆستە ئیداری و حزبیەكان. ئەوەتا تا ئێستاش لەسەر ئاستی كەسانی نوخبە زۆرینەی پیاوان پێیان هەزم ناكرێ لەژێر دەستی ژنە سەرنووسەرێكی بەتوانادا لە دامەزراوەیەكی ئیعلامیدا، لەژێردەستی ژنە بەڕێوەبەرێكی بەتوانادا لەرێكخراوێكی مەدەنیدا، لەژێردەستی ژنە بەڕێوەبەرێكی بەتوانادا لە فەرمانگەیەكی حكومیدا ئیش بكەن، ئەوانە بەشێكن لەو ئیشكالیەتانەی كە بوونەتە فاكتەری پاشەكشەی ئافرەتانی بەتوانا تا ئاستی (بێئومێدی).
ئەگەرچی ساڵانێكە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە چەندین گۆڕانكاری گرنگ لە یاساكاندا كراوەو چەندین بڕیاری گرنگ دراوە بە ئامانجی راگرتنی (هاوسەنگی جێندەری) لە دامەزراوەكاندا، بەجۆرێك بەشی زۆری ئەو گۆڕانكاری و بڕیارانە گۆڕانی مێژووین و زۆرباش رەنگیان داوەتەوە لەژیانی كۆمەڵایەتیماندا، بەڵام لەبەرئەوەی كێشەكە كێشەیەكی (كولتووری، پەروەردەیی، مێژوویی)یە، پێویستمان بە پراكتیككردنی دروشمەكان و هاتنەمەیدانی ئۆرگانە مەدەنییەكان و دەستپێكردنی هەڵمەتی میدیایی هەیە كە تا ئێستا جێگەی داخە لەئاستی پێویستدا نایبینین.
جیاوازی رەگەزی لە كۆمەڵگەی كوردیدا بوونی هەیە، ناكرێت نكۆڵی لەمە بكرێت، ئەمە بۆچوونی خاتوو (فریشتە جەلال رەشید) چالاكوان لەبواری سیاسی جڤاكی ئافرەتاندا دەڵێت: رەگەزی نێر ئەوەی پەسەند نییە لێپرسراوەكەی رەگەزی مێ بێت، ئەگەرچی لەتوانای كاركردندا لەو لەپێشتر بێت، لەلایەكی دیكەوە ئەمە بۆتە بەشێك لەكولتوور و ناتوانرێت بەئاسانی ریشەكێش بكرێ، چونكە زۆرجار خودی رەگەزی مێ خۆی وەك تاكێكی شایستەی كار پیشان نادات. ئەم چۆنیەتی بیركردنەوەیە دەبێت لەسەرجەم سیستمەكاندا گۆڕانكاری بەسەردا بكرێت، ئەرك و رۆڵی هەردوو رەگەز وەك یەك سەیر بكرێن. هاوكات كاركردن لەناو رێكخراوەكانی ئافرەتاندا بەو جۆرە بێت هەوڵبدەن جیاوازی رەگەزی نەهێڵدرێت نەوەك بیكەنە سەنگەرێك بۆ بەرەنگاربوونەوەی رەگەزی نێر. نەهێشتنی جیاوازی رەگەزی بەو مانایەی هەردوو تاك یەكسان بن، نەك دەسەڵاتی پیاوسالاری یاخود ژنسالاری زاڵ بێت لەئەركەكاندا، بەڵكو دەسەڵاتێك بەرجەستەبێت كە یەكسانی بەرجەستە بكات لەپێناو خزمەتكردنی یەكتردا. بەدیوەكەی تریشدا دەتوانین بڵێین رۆڵی رێكخراوەكانی ئافرەتانیش هێندە بەرچاو نەبووە بۆ لاوازكردن یان بنەبڕكردنی ئەو چەمكە(جێندەر) وەك پرسێكی نەخوازراو، ئەویش بەهۆی دابەشبوونی كاری رێكخراوەكانی ئافرەتان بەسەر
ئایدۆلۆژیای جیاجیادا بەئاراستەی فیكری و سیاسی و ئایینی، یاخود نەریتی كارەكان بەڕێ دەخەن. ئەمەش وادەكات بیركردنەوە و تێڕوانینی چالاكڤانەكانی رێكخراوەكانی ئافرەتان لەكوردستاندا كە دابەش بوون بەسەر حزب و ئاییندا هەمان تێڕوانین و بیركردنەوە بێت كە بەهاو پیرۆزی زیاتر بە رەگەزی نێر دەبەخشێت تا ئەوەی رەگوریشەی ئەم جیاوازییە بەردەوام بمێنێتەوە.
سەبارەت بە بوونی ئەم چەمكە و خوێندنەوەیەك بۆ چەمكی جێندەر (بەختیار) توێژەری كۆمەڵایەتی دەڵێت: دەتوانین بڵێین چەمكی جێندەر ئەو چەمكەیە كە پتر دەرگیرە لەگەڵ پێوەندییەكانی نێوان ژن و پیاو لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتی و كولتووری. لەو جیاوازیانە دەكۆڵێتەوە كە كۆمەڵگەكان لە رووی كۆمەڵاتی و كولتوورییەوە بە هەردوو رەگەزی نێرو مێی دەبەخشێت، نەك سرووشتی پێكهاتەو توانای جەستەیی و دەروونی و تایبەتمەندییە سرووشتی و بایۆلوژییەكانی خۆیان. هەر ئەمەش وادەكات كە جیاوازی جێندەری لە هەر كۆمەڵگەیەدا جیاواز بێت لەسەر ئاستی دەركەوتەو گرفتەكانی، بەپێی جیاوازی كولتووری ئاستی روشنیبری كۆمەڵگەكانی دیكە. دەتوانین بڵێین ئەم چەمكە تەنیا لە گرفت و كێشەكانی ژن ناكۆڵێتەوە، بەڵكو بەهەمان ئەندازە كار لەسەر گرفت و كێشەكانی پیاوانیش دەكات. لەبەرئەوە لەبنەمادا لەهەوڵی نەهێشتنی ئەو جیاوازییە جێندەریانەیە كە دابونەریت و كولتوورێكی تایبەت دەیسەپێنێت بەسەریادا. گەر لەم گۆشەنیگایەوە سەیری كۆمەڵگەی خۆمان بكەین دەبینین خاوەن گرفتگەلێكی زۆرین لەم بوارەدا. سەرباری ئەو گۆڕانكاری و پێشكەوتنانەی كە كۆمەڵگەی كوردی بەخۆیەوە بینیویەتی، بەڵام تا ئێستاش جیاوازی جێندەری زۆر بەروونی لەسەر ئاستی خێزان، كار و پیشە، تەنانەت دامەزراوەكانی دیكەش بە دیدەكەین. بە بڕوای من یەكێك لە رێگەكان بۆ كەمكردنەوەی ئەم جیاوازییە لە سیستەمی پەروەردەو خێزانەوە دەستپێدەكات بەوپێیەی كە دوو دامەزراوەی بەرپرس و كاریگەرن، هەروەها تاكەكانی كۆمەڵگەش زۆرترین كاتەكانی خۆیان لەم دوو دامەزراوەیەدا بەسەر دەبەن.