(هیام عوض) بە رەچەڵەك فەڵەستینییە، لە عەممانی پایتەختی ئوردن دادەنیشێ و هەڵگری رەگەزنامەی ئوردنییە، خانمی(عوض) میدیاكار و چالاكوانێكی دیاری مافەكانی منداڵانە، ناوزایەكی باشی لە رەوشی منداڵانی رۆژهەڵات بەتایبەت منداڵانی عێراق و فەڵەستین هەیە، چەند لێكۆڵینەوە و باسێكی لە بارەی كاریگەرییەكانی جەنگ لەسەر منداڵان نووسیووە، ماوەیەك وەك رێكخەری مافەكانی منداڵان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەگەڵ رێكخراوی (یونیسێف)ی نێونەتەوەیی كاری كردووە(گوڵان) لە یادی رۆژی جیهانی منداڵاندا رەوشی مافەكانی منداڵان بەتایبەت منداڵانی عێراقی لەگەڵ تاوتوێكرد، سەر ئەنجام ئەم گفتوگۆیەی لێكەوتەوە.

• ئێوە وەك چاودێرێكی بارودۆخی منداڵان و خێزان، بارو زروفی منداڵانی رۆژهەڵات بە گشتی و رۆژهەڵاتی ناوین بەتایبەتی چۆن هەڵدەسەنگێنن؟
- لایەنی كۆمەڵایەتی وەك لایەنە سیاسی و ئابووری و ئەمنییەكان لە رۆژهەڵات شڵەژان و ناجێگیری پێوە دیارە، ململانێی سیاسی و جەنگ گورزێكی كوشندەی لە بوونیەی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگە رۆژهەڵاتییەكان داوە، لە ململانێ و جەنگدا قوربانی یەكەم خێزانە، لە خێزانیشدا ژن و منداڵان و پشكی سەرەكی نەهامەتی و ناخۆشییەكانیان بەردەكەوێت.
ئەمڕۆ رۆژهەڵاتی ناوین بە بارودۆخێكی سیاسی ناجێگیردا تێدەپەڕێت، لە عێراقدا بەهۆی گەمارۆی ئابووری و جەنگە یەك لە دوای یەكەكانەوە كە بۆ ماوەی(30) ساڵە درێژەی هەیە، خێزان و منداڵی عێراقی لە وەزعێكی تراژیدی خەتەرناكدا دەژی، لە فەڵەستین و لوبنانیشدا بارودۆخەكە باشتر نییە، ئەفغانستان و پاكستانیش دوو وڵاتی هەرە خراپن لە بواری چاودێری و مافەكانی منداڵدا، فاكتەری سەرەكی خراپی ژیانی منداڵان لەو وڵاتانەی باسمان كرد، جەنگ و ململانێی سیاسی ناجێگیری بارودۆخی ئەمنییە، بەڵام ئەوە مانای ئەوە نییە كە منداڵانی وڵاتانی دیكەی رۆژهەڵات لە رووی چاودێری كۆمەڵایەتی و پەروەردە و مافەوە، هاوشێوە و هاوچانسی منداڵانی ئەوروپان، جۆری سیستەمی سیاسی و ئایدۆلۆژیای بەڕێوەبردنی دەوڵەت رۆڵی یەكلاكەرەوە لە مافەكانی منداڵ و پەرەپێدانی تاك و خێزان دەگێڕن، زۆرینەی دەسەڵاتدارانی رۆژهەڵاتی ناوین دەسەڵاتی شمولین، ئەوەندەی بیر لە بەهێزكردنی دەزگای هەواڵگری و پۆلیسی تایبەت و هۆكانی بەردەوامیدان بە حوكمڕانی و پارێزگاریكردن لە كوڕی دەسەڵات دەكەنەوە، نیو ئەوەندە بیریان بەلای پەروەدەری منداڵ و پەرەپێدانی كۆمەڵایەتی و سیاسی رێژەی كۆمەڵایەتی ناچێت.
بە گشتی منداڵانی رۆژهەڵات، تایبەتتر رۆژهەڵاتی ناوین لە زروفێكی تەندروستی و كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی خراپدان، نیزامی سیاسیش بەرپرس و هۆكاری یەكەمی ئەو بارودۆخە خراپەیە.
• وەك دەزانن جەنگ بەهەموو پێودانگێ كارەسات و ماڵ وێرانیە، یەكەم توێژ كە بەر كاریگەرییە خراپەكانی جەنگ دەكەوێت منداڵە، جەنگ لە عێراقدا مێژووێكی دوور و درێژی هەیە، ئاسەوارەكانی جەنگ لەسەر سایكۆلۆژییەتی منداڵی عێراق و لایەنی پەروەردەییەوە چۆن هەڵدەسەنگێنی؟
- بەڵێ(30) ساڵ زیاترە چانسی عێراق هەر شەڕ و كاولكارییە، شەڕ و ناسەقامگیری سیاسی لەسەرەتای شەستەكانەوە بەرۆكی عێراقی گرتووە و گورزێكی بەهێزی لە ئابووری و كۆمەڵگە و كەرتی تەندروستی داوە، لە جەنگی عێراق- ئێراندا هێشتا كاریگەرییەكان تەواو دەرنەكەوتبوون، بەڵام پاش جەنگی كەنداوی دووەم و سەپاندنی سزای ئابووری و دواتر هێرشی سەربازی ئەمریكا و ئینجا ئیرهاب و شەڕی تایەفی كاریگەرییەكان تەواو دەركەوتن، وێران بوونی بوونیەی تەحتی و لاوازبوونی كەرتی ئابووری هەڵوەشاندنەوەی بیمە و چاودێری كۆمەڵایەتی بەدوا داهات، دوای هەر جەنگێك رێژەكانی تاوان و قەیرەیی و منداڵی هەتیوو ژمارەی بێوەژنان زیاد دەكات، جەنگ سایكۆلۆژییەتی شێوا و بەرهەم دێنێ، هەنووكە بەپێی ئامارەكانی یونیسێف(4) ملیۆن منداڵی هەتیوو و (1) ملیۆن بێوەژن هەن، بەپێی پێوەدانگی زانستی كۆمەڵناسی لە وڵاتێكدا كە ژمارەی دانیشتووان لە (30) ملیۆن كەس كەمترە، هەبوونی ئەو ژمارە زۆرەی منداڵی هەتیوو كارەساتێكی نیشتمانی و كۆمەڵایەتی گەورەیە، ئەو ژمارە زۆرە زەنگێكی ترسناكە بۆ بێبەشبوونی(4) ملیۆن منداڵ لە سۆزی دایك و باوك، لە پەروەردەیەكی دروست، لە دابڕان لە خوێندن و كاركردن لە شەقام و كاری قورسدا، كە دواجار لە بیری وەرگرتنی پەروەردەی قوتابخانە و خێزان بە پەروەدەی شەقام گۆش دەكرێن.
جەنگ و ململانێی تایەفی ژمارەیەكی یەكجار زۆر منداڵی عێراقی لە خوێندن بێبەش كردووە، ئێستا لە ناوچەكانی ناوەڕاست و باشوور دا(66%) منداڵان دەچنە قوتابخانە، هەروەها تەنیا 22%ی ئەو كچانەی تەمەنی چوونە قوتابخانەیان هاتووە، چانسی خوێندنیان هەیە.
تەقینەوە و ئیرهاب رۆحی سەدان هەزار منداڵی دوورینەوە، 20%ی قوربانیانی تەقینەوەكانی منداڵن، هاوكات منداڵان رێژەی 35% خێزانە ئاوارەكان پێك دێنن، عێراق لە رووی سامانی بەشەرییەوە زیانێكی زۆری بەركەوتووە، بێبەشبوونی منداڵان لە خوێندن و پەروەردەی دروست و سۆزی دایك و باوك و گیان لە دەستدانیان، كاریگەرییەكان لە (20) ساڵی داهاتوودا بەسەر كۆمەڵگەی عێراقییەوە دیار دەبێ.
لەلایەنی مەعنەوی و سایكۆلۆژیشەوە ئاسەوارەكان بێ راددە خەتەرناكن، مەزاهیبی ناجێگیر و دەروونی شڵەژا و ترس و دڵەراوكی لە ئاسەوارە هەرە بەرچاوەكانن، ژمارەیەك لێكۆڵینەوەی مەیدانی كە لەسەر منداڵانی عێراق ئەنجام دراوە، ئەوە دەردەخەن بەشێكی زۆری منداڵان بە جۆرێك لە جۆرەكان نەخۆشی دەروونیان هەیە، تووشی خەوزڕان و هێدمەی دەروونی دەبنەوە، دیمەنەكانی شەڕ و تەقینەوە و كوشتار سایكۆلۆژییەتێكی خراپیان بەرهەم هێناوە، بە كورتی كاریگەری و ئاسەوارەكان لەوە گەورەترن بە ئاسانی مەزندە بكرێن.
• لە عێراقدا سەرباری ئاسەوارەكانی شەڕ و نەبوونی سیاسەتێكی كۆمەڵایەتییانەی گونجاو بەرامبەر خێزان، منداڵ لە نێوەندی خێزاندا رووبەڕووی جیاكاری دەبێتەوە، مەبەستم جیاكاری ژێندرییە، هاوكات ژمارەیەك لە منداڵان بەهۆی لێك جیابوونەوەی دایك و باوك یان فەرامۆش كردنەوە وەك هەتیوویان لێهاتووە، بەڵام هەتیووێكی باوك و زیندووە، چۆن شرۆڤەی ئەو حاڵەتانە دەكەی؟
- جیاكاری كردن لە نێوان كوڕان و كچان حاڵەتێكی ترسناكە، دوو پەروەردەی جیاواز لە نێو یەك خێزاندا دروست دەكات، لەلایەنی دەروونی و دروست بوونی كەسایەتیدا رەنگدانەوەی ناڕاستەوخۆی لەسەر كارەكتەری كچان هەیە، بێگومان ئەو حاڵەتە لە كولتووری كۆمەڵایەتی و تەقالیدەكانەوە سەرچاوە دەگرێ، نەبوونی پلان و ئەجێندای سیستماتیك لەلایەن دەوڵەتەوە جیاكاری قووڵتر كردووە.
سەبارەت بە حاڵەتی دووەمیش دەتوانم بڵێم زیاتر لە رۆژئاوادا دەبیندرێت، لەوێ خێزان هاوشێوەی ئێمە یەكگرتوو نییە، رێژەی تەڵاق زیاترە، ئێستا منداڵێكی زۆر لە رووی دەروونییەوە بەدەست ئەو دیاردەیە دەناڵێنن، بەڵام دەوڵەت لەرێگەی دامەزراوە كۆمەڵایەتییەكانەوە هەوڵدەدات ئاسەوارەكانی لەسەر منداڵان كەمتر بكاتەەوە، ئەو منداڵانە لە رێگەی پسپۆری شارەزاوە، چاودێری دەروونی و كۆمەڵایەتی تایبەتیان پێدەدرێت، لای خۆمان راستە ئەو حاڵەتانە كەمن، بەڵام دەوڵەتیش پلان و ستراتیژیەتێكی ئامانجداری نییە، بێگومان ئەو حاڵەتە هەستێكی ترسناك لە دەروونی منداڵان دەچێنێ، لە پەروەردەی دروست مەحرومیان دەكات دواجار نامۆبوون و لادان دەخوڵقێنێ.
• لە بەرامبەر ئەو واقیعە تاڵەی ژیانی منداڵان، ئەركی دەوڵەت و دامودەزگا كۆمەڵایەتییە نا حكومییەكان چییە؟
- دەوڵەت چۆن سیاسەتی سیاسی و دیپلۆماسی و ئابووری هەیە، پێویستە سیاسەتێكی كۆمەڵایەتی دوور مەودای هەبێ، سیاسەتی كۆمەڵایەتی واتە پلان و بەرنامە دانان بۆ بەرەنگاربوونەوەی گرفت و ئاریشە كۆمەڵایەتییەكان، پلانڕێژی بۆ پەرەپێدانی كۆمەڵایەتی سیستەمی ببە و چاودێری كۆمەڵایەتی، دامەزراندنی سندوقی هاریكاری و چاودێری خێزان، تەرخانكردنی بڕێكی دیاریكراو لە بودجەی ساڵانە بۆ منداڵان لە رووی گەشەدان بە ئاستی پەروەردەیی، دەسەبەركردنی مافەكانیان.
لە وڵاتێكی وەك عێراقدا حكومەت ئەركێكی نیشتمانی ئیستیسنائی لەسەر شانە، چونكە وڵات لە قۆناغی هەڵسانەوەی دوای شەڕە، بێوەژن و منداڵە هەتیوەكان پێویستیان بە هاریكاری ماددی و مەعنەوی هەیە، سەرجەم منداڵان لە قوتابخانەكان دەبێ رێنمایی دەروونیان پێبدرێت، نێوەندی رێنمایی دەروونی تایبەتی بە منداڵ و هەرزەكاران دابمەزرێ، بە كورتی چارەسەركردنی ژیانی منداڵان پێویستی بە سیاسەتێكی پەروەدەیی و ماددی هەیە.