(روئا بازرگان) ناوێكی نامۆی نێوەندی رۆشنبیری عێراقی نییە، ئەو ساڵانێكە وەك چالاكوانێكی سەرسەخت لە رێگەی نووسین و هونەری شێوەكارییەوە داكۆكی لە ئێش و زوڵم و مافەكانی ژنانی عێراق و رۆژهەڵات دەكات، خانمی (بازرگان) وێڕای ئەوەی هەڵگری بڕوانامەی بەكالۆریۆسە لە بواری هونەری شێوەكاریدا هاوكات خودان بڕوانامەی دبلۆمیشە لە زانستی كۆمەڵناسی و ئەندامی یەكێتی نووسەرانی عەرەب و كۆمەڵەی پاراسایكۆلۆژی عێراقیشە، تا ئێستا (4) پێشانگای شێوەكاری تایبەتی لە ناوەوە و دەرەوەی عێراق كردۆتەوە، (روئا) وێڕای كارە هونەرییەكانی لە بواری میدیا و نووسینیشدا حزورێكی بەرچاوی هەیە، چەندین بەرنامەی تەلەفزیۆنی و رادیۆیی دەربارەی ئاریشە و داواكارییە هەنووكەییەكانی ژنانی عێراقی پێشكەش كردووە، گرنگترینیان بەرنامەی (العین الاخری) لە كەناڵی ئاسمانی (البغدادیة) و (أدم و حواء) لە كەناڵی ئاسمانی (السومریة)، هەفتەنامەی (گوڵان) لە درێژەی خستنەرووی دیدوبۆچوونی نووسەر و پسپۆرانی واری توندوتیژی ژێندەری و یەكسانی، ئەمجارە خانمی (بازرگان)ی دواند و ئەم گفتوگۆیەی لێكەوتەوە.
? وەك دەزانن توندوتیژی زێتر لە شێوە و جۆرێكی هەیە، لەوانە توندوتیژی خێزان و توندوتیژی دژ بە ژنان و..تاد، ناكرێ بڵێین تەنیا لە كۆمەڵگە دواكەوتووەكاندا گەرای داناوە، بەڵكە لە ئەوروپا و ئەمەریكاش رۆژانە تۆمار دەكرێ، بەڵام ئەوەی مەبەستمە بپرسن بۆچی لە كۆمەڵگە دواكەوتووەكان و تایبەت لە كۆمەڵگە ئیسلامییەكاندا بڵاوترە؟
- توندوتیژی دیاردەیەكی كۆنینەی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتییە واتە كردارێكی تازە لەدایك بوو نییە، كەلتوورێكی رەگ داچەقیوە، بێگومان لێرەدا مەبەستم تەنیا توندوتیژی ژێندەری نییە، بەڵكو توندوتیژییە بەمانا گشتییەكەی، ئامانج لەو كردارە ئیرهاب و ترساندنی لایەنی بەرامبەرە لە پێناو زاڵبوون و خۆسەپاندن بەسەریدا، ئەمڕۆ توندوتیژی بۆتە بەشێك لە سیما و كەلتووری مرۆڤی سەردەم، هەریەكەو لەلای خۆییەوە هەوڵدەدات دەرهەق لەخۆی بێ هێزتر پەیڕەوی بكات، پیاوانیش بێبەش نین لەو كردارە و زۆرێك لەوانیش رۆژانە دەبنە قوربانی، بەڵام لەبەر ئەوەی لە كۆمەڵگە دواكەتووكاندا ژنان بازنەی هەرە بێهێزن بۆیە رەشەبای توندوتیژی زۆرتر و فراوانتر ئەوانی گرتۆتەوە، ئەوە تەنیا ئافرەتان نین كە بەدەست نادادپەروەری و نەبوونی ئازادییەوە دەناڵێنن، بەڵكو تاكی رۆژهەڵاتی بەهەردوو ژێندەرییەوە بۆتە خۆراكی دیكتاتۆرییەت و رەچاو نەكردنی مافی مرۆڤ، تا ئێستا ئەو تاكە بێ ئیرادەیە نازانێ ئەرك و مافەكانی چین یان هێڵێكی دیاریكراوی نییە بۆ جیاكردنەوەیان، ئەمە جگە لەوەی سەرتاپای كایەكانی ژیانی رۆژهەڵات (سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و..تاد) بەدەست دواكەوتن و هزری كۆنینەوە دەناڵێنێ، بەگشتی هەموو ئەوانە وایان كردووە توندوتیژی لە رۆژهەڵاتدا گەورە و ترسناك خۆی نیشان بدات.
? بەڵام لە كۆمەڵگە ئیسلامییەكاندا زێتر بەرچاو دەكەوێ، لە كۆمەڵگە دواكەوتووە نائسیلامییەكان هەمان رێژە و قەبارە تۆمارنەكراوە، ئەگەر وایە فاكتەرەكانی چۆنی دەسنیشان دەكەن؟
- بەڵێ، لەو كۆمەڵگانەدا نیشانەكانی زوڵم و دواكەوتوویی زیاترە ئەوە لەبەر ئەوە نییە ئاینێكی دیاریكراوی وەك ئیسلام لەوێدا بڵاوە بەڵكو لەبەر ئەوەیە كەلتووری كۆمەڵگە و پەروەردە و ژێردەستی تاكو سایكۆلۆژیای ناكامڵ كەلتووری توندوتیژیان دروست كردوە، رێژەی ئافرەتە نەخوێندەوارەكان لە عێراق مرۆڤ تووشی شۆك دەكات، ئایا نەخوێندەواریش جۆرێك نییە لە جۆرەكانی توندوتیژی مەعنەوی ئایا بێوەژن بوون و هەژاریش هۆیەك نین تا ساڵانە دەیان هەزار ئافرەت بكەونە بەر بەرداشی توندوتیژی و باندەكانی لەشفرۆشی؟ لەهەر كۆمەڵگەیەكدا رێژەیەكی زۆری ژنان نەخوێندەوار بن یان خودان داهاتێكی تیابەت بەخۆیان نەبن، دەبێ چاوەڕێی نایەكسانی و توندوتیژی ژێندەری بكەی، ئەمانە ئافرەت دەكەنە نیچیرێكی بێ پەڕوباڵ بۆ دوژمنانی، تەنیا مانایەك لە پەیڕەوكردنی توندوتیژی ژێندەری ترسە لە ئیرادەی ئافرەتان و سەربەخۆبوونیان، پەیڕەوكارانی توندوتیژی بەهۆی ئەو رەفتارەیان گەرەكیانە بەردەوامی بە باڵادەستی خۆیان بدەن و ئافرەتانیش هەر لە پەراوێزدا بە پاشكۆی خۆیان بهێڵنەوە.
? گفتوگۆو رای جیاواز هەیە دەربارەی كاریگەری یاسا و هەمواركردنی یاسا كۆنەكان لەگەڵ كاریگەری لایەنی هۆشیاری، بەمانایەكی دیكە ئایا هەنگاوە ئابووری و كۆمەڵایەتی و هۆشیارییەكان كاریگەرن یان هەمواركردنی یاساكان؟
- پەتایەكی سەرەكی كۆمەڵگە رۆژهەڵاتییەكان، سەروەرنەبونی یاسایە، یان جێگیر نەبوونی و جێبەجێنەكردنیەتی بە یەكسانی، گەر هاووڵاتیان هەست بە یەكسانی نەكەن و هەست بكەن هەموو لایەك وەك یەك نین لەبەردەم یاسادا ئەوا هەستی غوبن و نادادپەروەری لەناخیاندا بەرجەستە دەبێ و شەریعەی دارستان تەحەكوم دەكات، ئەم رووە فەرمییەكی بەرقەراربوونی یاسایە كە یەكسانی بەقەرار دەكات، بەڵام لە رووی كۆمەڵایەتییەوە كەشوهەوای یەكسانی و سەرەتاكانی دادی ژێندەری ئەو كاتە دێتە وجود كە پیاوان دان بە توانا و ئیرادە و عەقڵی ئافرەتان بنێن، ئافرەتان بەهاوبەشی راستەقینەی خۆیان دابنێن لە ژیاندا و بە پراكتیكیش كار لەسەر ئەو ئاراستەیە بكەن، گەر باس لە یاسایەكی گونجاو و مۆدێرن بكەین دەبێ ژنانیش پشكدار بكەین لە داڕشتن و هەمواركردندا، نابێ چیتر یاساكان بە عقڵی پیاوانە دابڕێژین، پێویستە ژنانیش راو تروحاتیان هەبێ و بەشدرای چارەسەری بكەن، تەنیا پیاوان ناتوانن چارەسەری ئێش و موعاناتی ئافرەتان بكەن، چونكە ئەوان باشتر و راستتر لە پیاوان دەزانن چیان دەوێ و چارەسەریش لە چیدایە، سەبارەت بە هەنگاوە كەلتووری و كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكانیش بێگومان ئەوانیش پێویستن، هۆشیاری رۆڵێكی باش دەبینێ لە كەمكردنەوەی ئەو دیاردەیە، هەروەها خاڵێكی دیكەی زۆر گرنگ رەچاوكردنی لایەنی سایكۆلۆژی ئەو ژنانەیە كە رووبەڕووی توندوتیژی بوونەتەوە، ئەو جۆرە ژنانە پێویستیان بە سستەم و بەرنامەیەكی تایبەتی دووبارە بونیادنانەوەی كەسایەتی هەیە، دەبێ زانستیانە دووبارە تۆوی بڕواوئومێد لەناخیاندا بچێندرێ هەوڵبدرێ تێكەڵ بە خەڵك و ژیانی ئاسایی بكرێنەوە.
? بێگومان هەموو دیاردەیەكی ترسناك لەسەر ئاستی تاك و كۆمەڵ كۆمەڵێك ئاسەواری نێگەتیڤی هەیە، ئاسەوارەكانی لە چیدا كۆ دەكەیتەوە؟
- یەكەم كاریگەری بزربوونی رۆڵی تاكە لە شانۆی ژیاندا، بزربوونی توانای راستەقینەی مرۆڤە لەو بوارەی كە دەكرێ تێیدا بەخشندە بێ، توندوتیژی ژنان گۆشەگیر و بێ ئیرادەتر دەكات، وا دەكات دونیای گەورەی ئەوان تەنیا چوار دیواری ماڵ بێ، ترس و دڵەراوكێ لەناخی ژنان دەچەقێنێ، ئەو رەوشە هەر بەوەندە ناوەستێ وردە وردە بازنەكەی فراوانتر دەبێ بەتایبەت ئەو كاتانەی شۆڕ دەبێتەوە بۆ ناخی نەوەكان، دایكێكی دەروون دڵەراوكێ و ترساو منداڵێكی وەك خۆی ترساو پێدەگەیەنێ، توندوتیژی جگە لەناهاوسەنگی و شێواوی چیتر نابەخشێ، مرۆڤی سەركوتكراو، روئیایەكی روونی نابێ بۆ ژیان، توندوتیژی خەلەل.... و ناهاوسەنگی بە عەقڵ و پرۆسەی بیركردنەوە دەدات، لە ئاستی گشتیشدا فەوزا و پەرش و بڵاوی دەخاتە نێو كۆمەڵ، كیانی كۆمەڵەگە لەبەریەك هەڵدەوەشێنێتەوە.
? ئەمڕۆ میدیا و رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی دوو قوتبی كاریگەرن لە دروستكردنی گۆڕان و هۆشیاركردنەوەدا، بەڕای ئێوە ئەو دوو جەمسەرە كاریگەرە چۆن دەتوانن هاریكاری لایەنی پەیوەندار بكەن؟
- رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی زۆریان لە ئەستۆدایە، بەڵام ئایا دەسەڵاتدارانی رۆژهەڵات تا چ پانتاییەك رێگەیان پێدەدەن، یان ئەوان دەیانەوێ چۆن هاریكاریان بكەن؟ لە هەمان كاتدا ئەو رێكخراوانە تا چ ئاستێك سەربەخۆ و ناحكومین؟ تا چەند توانیویانە خۆیان لە جەبەروت و باڵادەستی دەوڵەت رزگار بكەن؟ هەروەها ئەوانەی سەرپەرشتی یان كادیری ئەو رێكخراوانەن ئاست و توانستیان وەك پێوسیتە؟ وەڵامی ئەو پرسیارانە چەندێتی و چۆنێتی كاری ئەو رێكخراوانە دیار دەكات، سەبارەت بە میدیا و دەزگا رۆژنامەوانییەكانیش میدیای عێراقی نیشانەی پرسیاری زۆری لە سەرە، خاڵی لاوازی ئەو میدیایە بە سیاسەت بوونییەتی، هەر دەزگایە و كەوتۆتە ژێر ركێفی حزب و بزووتنەوەیەكی سیاسی دیاریكراو، ئەوەندەی بەرژەوەندی حزبەكە و تەرویج كردن بۆ لایەنێكی سیاسی دەكەن نیو ئەوەندە كار لە هۆشیاری و رۆشنفكركردنی تاك ناكەن، دەنا ئەرك و مەهامی راگەیاندن مەهامێكی هێجگار هەستیار و بە برشتە، بۆیە تاراگەیاندن خۆی لە تەرەفداری و سیاسەت دوورنەخاتەوە و بێ لایەنانە شتەكان نەخاتە روو ناتوانێ بە ئەركی خۆی هەڵسێ، لێرەوە دەگەڕێمەوە سەر ئەسڵی مەبەست و دەڵێم، لەم قۆناغەدا ئەركە سێنتڕال و قورسەكە لە ئەستۆی دەوڵەتە، دەبێ دەوڵەت لە ئاستی پەروەردە و فێركردن بەرنامەیەكی سیستماك و كۆنكرێتی هەبێ، لەلایەك كەلتووری لێبوردەیی و هۆشیاركردنەوە بەرپا بكات لەلایەكی دیكەشەوە یاسا سەروەر بكا و یارمەتی سایكۆلۆژی و كۆمەڵایەتیش پێشكەش ئەوانە بكات كە بوونەتە قوربانی ئەو دیاردەیە.
? ئەمڕۆ كۆمەڵگەی عێراقی و كوردستانی لە رووی چەندایەتییەوە گرفتی لەكەمی سەنتەر و رێكخراو و نێوەندەكانی داكۆكیكار لە پرسی ئافرەتان نییە، سەرباری ئەمە ئەوەی لە ئەرزی واقیعدا دەبیندرێ زیادبوونی رێژەی حاڵەتەكانی خۆسووتاندن و خۆكوشتنی ئافرەتانە، پێت وانییە ئەو نێوەند و سەنتەرانە لە رووی ئەدا و چۆنایەتییەوە لاوازن؟
- پرسیارێكی واقیعی و جوانە، بەڵێ وەك ئاماژەم پێدا پرسیاری زۆر هەیە لەمەڕ ئەدا و چالاكی ئەوان، بەڵام رەوشی ئەمنی و ناجێگیری بارودۆخی سیاسی لینیكیان هەیە، چونكە لە باروزروفی ناجێیگردا پانتایی كاری رێكخراوەكان پانتاییەكی تەسكە، هاوكات روئیای تاك و ئیعتیقادی سۆسیۆلۆژی كۆمەڵگەش حزوری هەیە، كۆمەڵگە داخراوەكان قورس و زەحمەت پەنا دەبەنە بەر رێكخراوەكانی ژنان و زەحمەت هەزمی تەداخولی ئەوان لە كێشە تایبەتییەكانیان دەكەن.
? سۆسیۆلیست و سایكۆلۆژی ناسان بەشێكی سەرەكی كەسایەتی مرۆڤ و، روئیا و هزر و بینینەكانی بەو ژینگە جوگرافیە دەبەستنەوە كە مرۆڤ تیایدا دەژیەت، ئێوە چۆن لە كاریگەری نێوەندی جوگرافی (ئاستی خوێندەواری و پیشە و باری كۆمەڵایەتی و..تاد) دەڕوانن لە خەباتی ژنان لە دژایەتیكردنی توندوتیژی و رەتكردنەوەی جیاكاریدا؟
- ژینگەیەكی لەباری كۆمەڵایەتی و پیشەیی و زانستی كاریگەری روونی لەسەر پێكهاتەی كەسایەتی مرۆڤ هەیە، بێگومان ئافرەتانی لادێكان جیاوازی بەرچاویان لەگەڵ ئافرەتانی شار هەیە، ئافرەت چەند لەمە ناخێكی رۆشنبیری و زانستی و پشەیی تۆكمەدا پەروەردە بووبێ ئەوا لە داهاتوودا هێندە خودانی ئیرادە و خاوەن كەسایەتی و رۆشنبیر دەبێ، ئیرادە بەردی بناغەی رووبەڕووبوونەوەی توندوتیژییە، ئافرەتی رۆشنبیر و بە ئیرادە كەمتر دەكەوێتە بەر شاڵاوەكانی توندوتیژی ژێندەری، ئافرەتێكی خوێندەواری كاركەر كەسایەتییەكی جیاوازی لە ئافرەتێكی بێ بەرهەم هەیە، خوێندەواری و ئیرادە چانسی ژنان لە ژیاندا بەهێز دەكات، لە پاشكۆ و پەراوێزەوە دەبنە كەسایەتی ئەكتیڤ و خاوەن بیروڕای خۆیان.
? ئەو رێگە و شوێنانە چین كە دەبێ لە بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی ژێندەریدا پەیڕەو بكرێن؟
- یەكەم هەنگاو هەبوونی نییەت و ئیرادەیە لە هەردوو ئاستی فەرمی و نافەرمیدا، دەبێ دەوڵەت بەرنامەی دیاریكراوی هەبێ لە رووی هۆشیاری و پەروەردەوە هەروەها بە پراكتیكیش لە رێگەی یاساوە هەنگاوی عەمەلی بهاوێژێ، لە ئاستی نافەرمیشدا رۆشنفكر و میدیا و رێكخراوە ناحكومییەكان دەتوانن هاریكاری دەوڵەت بكەن لە توانایاندایە كار لە رای گشتی خەڵك و لایەنی هۆشیاریان بكەن.