قسەكردن لەسەر بیمەی كۆمەڵایەتی بەبێ هیچ لێكۆڵینەوەیەك
وەك ئەوە وایە ئافرەتێك بەبێ ئاوێنە ماكیاژ بكات
د. جۆن كرۆس مامۆستای سۆشیۆلۆژیە لەزانكۆی ماری واشنتۆنی (Mary Washington) ئەمریكی و ماستەر و دكتۆرای لەزانكۆی كالیفۆرنیا لەلۆس ئەنجلۆس بەدەستهێناوە. تائێستا چەندین كتێب و وتاری گرنگی لەبارەی مژارە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان نووسیوە و چەندین توێژینەوەشی لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو و ئەمریكای لاتین كردووە. ناوبراو لەدیمانەیەكی هەفتەنامەی گوڵاندا بەمشێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی داینەوە:
* بەگشتی مەبەست لە بیمە یان دەستەبەری كۆمەڵایەتی (التأمین الاجتماعی) چییە؟
- بیمە یان دەستەبەری (التأمینات) لەبنەڕەتدا پرۆسەیەكە خەڵك لەڕێگەیەوە پارەی خۆیان دەخەنە ناو سندوقێكی هاوبەشەوە بۆئەوەی لەكاتی مەترسیدا بەكاریبهێنن. بۆ نموونە، لەبەرئەوەی ئەو ئەگەرە هەیە كە ڕەنگە خانووەكەت بسوتێت، بۆیە لەگەڵ 50 كەسی تر ڕێكدەكەویت كە ئەگەر خانووەكەت بسوتێت ئەوا هەمووتان لەدروستكردنەوە و نوێكردنەوەیدا بەشدار دەبن. لەسەردەمە سادەكاندا ئەو كارە لەلایەن دراوسێكانەوە بۆ یارمەتیدانی یەكتر ئەنجامدەدرا. بەڵام ئەمڕۆ ئەو كارە لەڕێگەی كۆمپانیا زەبەلاحەكانەوە دەكرێت كە بڕێكی دیاریكراو لەهەر كەسێك وەردەگیرێت و دواتر لەهەر زیانێكدا پێی دەدرێتەوە. ئەو كارە لەچەندین لایەنەوە ڕێكوپێك و بەبەرهەمترە، بەڵام ناتایبەتی و شێوەی بازرگانیانەیە، بۆیە دەشێت فێڵ و تەڵەكەی تێدا بكرێت. ئەمەش نرخ و تێچوونەكەی بەرز دەكاتەوە و زۆربەی خەڵك ناتوانن بەشداری تێدا بكەن، بۆیە هەموو خەڵك ناگرێتەوە. تەنانەت نرخەكان لەوەش زیاتر بەرزدەكاتەوە، هەروەك ئەو حاڵەتی دەستەبەری تەندروستیەی ئەمریكا كە لەبەرئەوەی هەموو خەڵك ناگرێتەوە، خەڵك نەخۆشتر دەبن و دواتر پێویستیان بەچاودێریی گرانبەهاتر دەبێت.
دەستەبەری كۆمەڵایەتی جیاوازە لەمە لەبەرئەوەی فیكرەی ئەو سیستمە ئەوەیە كە پێویستە هەموو كەسێكی ناو كۆمەڵگا بگرێتەوە جا توانای دانی پارەی هەبێت یان نا بۆیە كۆمەڵگا بەگشتی هەمیشە لەڕێگەی حكومەتەوە داهاتەكانی لەسندوقێكی هاوبەشدا كۆدەكاتەوە بۆ پاراستنی گشت ئەندامانی ئەو كۆمەڵگایە. لەڕاستیدا ئەگەر گریمانەكیەكە ئەوە بێت كە هەموو كەسێك مافی یەكسانی هەبێت ئەوا چینی دەوڵەمەند بڕێكی كەم زیاتر دەدات بۆئەوەی چینی هەژاریش بگرێتەوە. ئەنجامەكەی هەمیشە بەتێكڕایی هەرزانتر دەوەستێت. بۆیە لەوڵاتانی وەك ئینگلتەرا و فەڕەنسا كە دەستەبەری تەندروستی وەك مافێك ڕەچاو دەكرێت، هەموو كەسێك دەگرێتەوە و تێكڕایی تێچووی چاودێریی تەندروستی نزیكەی نیوەی ئەو نرخە دەبێت كە لەئەمریكا هەیە بۆ هەر تاكێك. ئەمەش بەشێكی لەبەرئەوەیە كە فێڵێكی كەمتری تێدا دەكرێت (لەبەرئەوەی حكومەت باشتر دەتوانێت چاودێریی فێڵ و تەڵەكەبازی بكات وەك لەوەی كۆمپانیا تایبەتیەكان لەبەرامبەر سیستمی بیمەی كۆمەڵایەتی دەیكەن) و بەشەكەی تریش لەبەرئەوەیە كە ئەو دەستەبەریە هەموو كەسێك دەگرێتەوە.
* ئەو بوار و توێژ یان چینە كۆمەڵایەتییانە چین، كە سیستمی دەستەبەری كۆمەڵایەتی دەیانگرێتەوە؟
- ئەگەر یەكێك بەخێرایی وەڵامی ئەو پرسیارە بداتەوە ئەوا دەڵێت چینی هەژار زیاتر سوودمەند دەبن، چونكە بەبۆچوونێكی بازاڕی هەژاران لەبەرامبەر هیچ شتێكیان دەستدەكەوێت لەكاتێكدا چینی دەوڵەمەند زیاتردەدەن. بەڵام ئەگەر تەماشای دوورتر بكەین ئەوا مەسەلەكە ئاڵۆزترە. چینی دەوڵەمەند هەمیشە دەوڵەمەندە چونكە خاوەنی كار و بازرگانین یان پشكیان لەكۆمپانیاكان دەستدەكەوێت. ئەمانە بڕێكی زۆر دەگەڕێننەوە كاتێك حكومەت چاودێریی تەندروستی لەئەستۆدەگرێت. بۆ نموونە ئەگەر سەیری بەشی حكومەت لەتێچووەكانی چاودێریی تەندروستی بۆ هەر كەسێك لەئەمریكا و ئینگلتەرا، بكەین، نزیكەی وەكو یەكە، بەڵام كەرتی تایبەت لەئەمریكا نزیكەی 10 هێندە زیاتر بۆ چاودێریی تەندروستی دەدات. بەهەمان شێوە كارمەنەد و بەكاربەرەكانیشیان لەچینی هەژار و ناوەندن، بۆیە تا ئەو ڕادەیەی چینی هەژار و ناوەند تەندروسترن، باشتر كاردەكەن، كەمتر لەدەستەبەری تەندروستی خەرج دەكەن و كەلوپەل زیاتر دەكڕن، ئەوا چینی دەوڵەمەند بارودۆخیان باشتر دەبێت و پارەیان زیاتر دەبێـت.
* دەوڵەت و سیستمی سیاسی بەچ میكانیزم و سیاسەتێك دەتوانێ سیستمێكی دەستبەری موتەكامل و هاوچەرخ بخولقێنێ؟ ئایا تەنیا لەڕێگەی یاساوە دەبێ یان رێوشوێنی دیكەش هەن، ئەگەر وایە ئەو رێگا و شێوازانە چین؟
- بەر لەهەموو شتێك، "موتەكامل" لەواقیعدا بوونی نییە و وشەی "هاوچەرخ" زاراوەیەكی ناڕوونە كە هەمیشە بەو مانایە لێدەدرێتەوە كە هەرچیەك لەڕۆژئاوادا هەبێت ئەوا بە شێوەیەكی ئۆتۆماتیكی لەشتەكانی ناوخۆ یان خۆماڵی باشترە. دووەم ئەو شتەی حەزی پێدەكرێت و ویستراوە بەندە لەسەر میسالیات (ئایدیاڵ)ی ئەو كۆمەڵگایە و ئەو واقیعەی تێیدا دەژیت. زۆر گرنگە بۆ هەر سیستمێكی دەستەبەری كۆمەڵایەتی ئەو دوو پێوەرە جێبەجێبكات: ئایدیالیزم و واقیعیەت. ئەمەش ڕەنگە هەندێ پێچەوانەیی بێت چونكە پێمانوایە میسالیات و واقیعیەت دژی یەكن، بەڵام ئەگەر میسالیات بەو بارودۆخ و شوێنە تەماشا بكەین كە هیواخوازین پێی بگەین و واقیعیەتیش ئەو شوێنە بێت كە تێیدایت، ئەوا سیاسەتەكە وەك نەخشەڕێگایەكی دەبینرێت لە واقیعەوە بۆ ئەو شتەی دەمانەوێت بەدەستیبهێنین.
وەك ئاماژەم پێدا كۆمەڵگا جیاوازەكان بەشێوەیەكی جیاواز لەدەستەبەری كۆمەڵایەتی دەڕوانن، ئەمەش بەشێكی بەهۆی سیستمە جیاوازەكانی بەها كۆمەڵایەتیەكانە. دەستەبەری كۆمەڵایەتی لەئەوروپا زۆر بەهێزە چونكە بڕوایەكی بەهێز بەڕۆڵی حكومەت دەكرێت. بەڵام لەئەمریكا لاوازترە چونكە ئەمریكیەكان حەز دەكەن گرنگی بە تاكگەرایی بدەن. ئەگەر ئەمڕۆ سەیری ئەو ناكۆكیە بكەیت لەئەمریكا سەبارەت بە چاودێریی تەندروستی، ڕەنگە بپرسیت "بۆچی ئەمریكا سیستمێكی پزیشكی هاوشێوەی ئەوڕوپا پەیڕەو ناكات كە هەموو كەسێك لەلایەن حكومەتەوە چاودێری بكرێت؟" وەڵامەكەی ئەوەیە زۆر لەئەمریكیەكان نایانەوێت حكومەت ئەو دەسەلاتە زۆرەی هەبێت، هەرچەندە ئەگەر باش و ڕێكوپێكیش بێت.
سەبارەت بەبەشی دووەمی پرسیارەكەت، بەڕەچاوكردنی ئەو ڕاستیەی كە پێناسەی دەستەبەری كۆمەڵایەتی شتێكە دەبێت كۆمەڵگا بەتێكڕایی تێیدا بەشداربێت، واتە لەزۆربەی كۆمەڵگاكان حكومەت تاكە میكانیزمە بۆ جێبەجێكردنی ئەو كارە. لەڕابردوودا ئایین ئەو ڕۆڵەی دەگێڕا. بۆ نموونە لەئەوڕوپا هەر كەسێك دەبوو "یەك لە دە"ی داهاتی خۆی ببەخشیایە بەكەنیسە بۆئەوەی كەنیسە بتوانێت چاودێریی نەخۆش و هەژاران بكات. هەروەك لەئیسلامیشدا كە هەموو كەسێك دەبێت زەكات بدات. ئەمەش تا ئەوكاتە سەریگرت و سوودی هەبوو كە هەمووان یەك ئایینیان هەبوو، بەڵام لەكۆمەڵگایەكدا كە چەندین ئایینی جیاواز پێكەوە دەژین باشترە حكومەت ئەو ڕۆڵە ببینێت. كەچی لەگەڵ ئەوەشدا تائێستا سیستمە ئایینی و حكومەتیەكان پێكەوە ماونەتەوە و لەئەمریكا یەكێك لەبەڵگەكانی دژی ڕۆڵی حكومەت لەپرۆگرامەكانی دەستەبەری كۆمەڵایەتی ئەوەیە كە خەڵك دەیانەوێت ئایین پاڵپشتی ئەو ڕۆڵە بكات.
* بەشێوەیەكی گشتی وەزارەتی كار یان كاروباری كۆمەڵایەتی بەئەركی زامنكردن یان دەستەبەركردن هەڵدەستن، ئەی دەوڵەت بەچ ئالییەتێك یان رێكار و یاسایەك دەتوانێ كەرتی تایبەت ناچاربكات ئەویش لەلای خۆیەوە زامنی ژیان و كاری كرێكار و كارمەندانی بكات؟
- ناتوانم دەربارەی چۆنیەتی بەڕێوەچوونی ئەو كارانە لەكوردستان بدوێم، بەڵام دەتوانم نموونەی شوێنانی تر باس بكەم. لەئەمریكا زۆربەی سوودە كۆمەڵایەتیەكان لەڕێگەی شوێنی كارەوە جێیەجێ دەكرێت. خاوەن كارەكان ناچاردەكرێن پارە بۆ پلانی تەندروستی و خەزێنەی نیشتمانی بۆ خانەنشینبوون (پاراستنی كۆمەڵایەتی و چاودێریی پزیشكی) بدەن و شوێنێكی كاركردنی سەلامەت و مووچە دابین بكەن. بەڵام داوا لەخاوەن كارەكان ناكرێت دەستەبەری تەندروستی دابین بكات. ئەنجامەكەشی ئەوەیە ئەگەر خەڵك كاری نەبێت ئەوا دەبێت پشت بە"چاودێریی كۆمەڵایەتی" ببەستن كە شێوەیەكە لەخێرخوازیی لەلایەن حكومەتەوە. لەئەمریكای لاتین داواكاریی زۆرتر و توندتر لەخاوەن كارەكان دەكرێت: زۆرجار ناچار دەكرێن سوودی تەندروستی و بوارەكانی تریش بدەن. كێشەكەش ئەوەیە، بەهۆی ئەو داواكاریانەوە خاوەن كارەكان هەوڵدەدەن كارمەند بەشێوەی فەرمی بەكرێ نەگرن مەگەر ناچاربن ئەو كارە بكەن. كرێكاری نافەرمی دەهێنن یان گرێبەستی لاوەكی لەگەڵ كەسێك دەكەن كە سوودی یاسایی نادەن. هۆكاری ئەو "ئابووریە ناڕەسمیە" ئاست بەرزەی وڵاتانی ئەمریكای لاتین هەر ئەمەیە. ئەگەر خەڵك وەك "كارمەند" حیساب نەكرێن، ئەوا لەسیستمی دەستەبەری كۆمەڵایەتی بێبەش دەبن و لە ئەنجامدا نایەكسانیەكی زیاتر دروستدەبێت.
* لەوڵاتێكی وەك عێراق كە كوردستانیش هەرێمێك لەو وڵاتە پێكدێنێ، بارودۆخێكی كۆمەڵایەتی و ئابووری ئیستیسنائی هەیە، كەرتی تایبەت دوای دەیان ساڵ لەمۆنۆپۆلكردنی لەلایەن دەوڵەتەوە تازە ئەو كەرتە لەسەرەتای گەشەكردندایە، بەڕەچاوكردنی هەموو ئەو تایبەتمەندیانە، بەڕای ئێوە چۆن دەتوانین سیستمێكی زامنی كۆمەڵایەتی ئەكتیڤ بهێنینەكایەوە؟
- لەبارودۆخ و قۆناخی ئینتیقالیدا زۆر گرنگە لەبیرمان بێت كە هەرگیز یەك چارەسەری موتەكامل بوونی نییە. هەروەها گرنگە بزانرێت كە ئەگەر شتێك ئێستا سوودی نییە مانای ئەوە نییە دەبێت ئیتر پێچەوانەی ئەو ئاراستەیە بڕۆیت. دەتوانرێت چارەسەر بكرێت یان باشتر بكرێت؟ لەئەمریكا مەسەلەیەك هەیە دەڵێت: "منداڵەكە لەگەڵ ئاوی حەمام فڕێ مەدە!" واتە ئەگەر بارودۆخەكە خراپبوو، نابێت دەسبەرداری گرنگترین شت بیت. بەڵكو هەوڵبدەیت بارودۆخەكە چارەسەربكەیت.
* لێرەدا پرسیار ئەوەیە ئایا كەرتی تایبەت دەتوانێت كارێكی باشتر لەكەرتی گشتی بكات؟
- ئەمە بەندە بەوەی كە ئێوە دەتانەوێت چی بكەن. خەڵك لەئەمریكا دەڵێن حكومەت هەمیشە خراپە و دەبێت كەرتی تایبەت هەموو كارێك بكات. بەڵام ئەگەر پرسیاریان لێبكەیت، "ئەی سوپا؟ ئەمیش بەتایبەت بكرێت؟ دەڵێن "نەخێر، بێگومان نەخێر." ئەی پۆلیس، ئاگرگوژێنەوە، سیستمی شەقام و ئاوەڕۆكان؟ خاڵی گرنگ لێرەدا ئەوەیە هەندێ شت هەیە دەبێت لەلایەن حكومەتەوە جێبەجێبكرێت چونكە دەبێت دڵنیابیت هەموو كەسێك لێوەی سوودمەند دەبێت.
* لەهەرێمی كوردستان و عێراقدا توێژی (خانەنشینان) بەبەراورد لەگەڵ كارمەندانی دەوڵەت و كەرتی تایبەت لەوەزعێكی بژێوی خراپدا دەژین، چونكە ئەو مووچە یان یارمەتییەی پێیاندەدرێت زۆركەمە و لەگەڵ گرانی بازاڕ و بەرزبوونەوەی نرخی كاڵاكان، ئاسمان و رێسمانی نێوانە، جگە لەزیادكردنی مووچەی ئەو توێژە بەچ شێوەیەیەكی دیكە دەكرێ بژێوی ژیانیان باشتربكرێ؟
- سەبارەت بەو بارودۆخەی ڕووبەڕووی خەڵكی بەتەمەنی عێڕاق و كوردستان بووەتەوە، پێویستە توێژینەوەیەكی زۆر بكرێت. زۆرجار داهات بەتاكە پێوەری ستانداردی ژیان دەژمێردرێت، بەڵام وەك تۆش ئاماژەت پێداوە زۆر شتی گرنگی تر هەیە. ئاشكرایە خەڵكی بەتەمەنیش پێویستسان بەوەیە كە هەست بە گرنگی بكەن و بزانن بەسوودن وەك هەر یەكێكی تر. هەمیشە ئەو هەستەش لەڕێگەی ژیان و هاریكاری لەگەڵ خێزانەكەیان دەستدەكەوێت، بەڵام بەتەمەنەكان حەز بەبەردەاوامی هەستی شكۆیی و كەمێك لەسەربەخۆیی دەكەن. هاوسەنگیی تەواویش بەندە لەسەر بیروباوەڕە كولتووریەكان و ئارەزووەكانی تاك، هەر بۆیەش پێویستە توێژینەوە لەم بارەیەوە بكرێت.
كەواتە، نابێت تەنها سەیری داهات بكەین بەڵكو پێویستە گرنگی بەچۆنیەتی تێكەڵكردن و نزیككردنەوەی بەتەمەن و خانەنشینان لەگەڵ خێزان و دامەزاروە كۆمەڵایەتیەكانیش بدەین. لەكولتوورێكی وەك كولتووری كوردیدا، بەتەمەنەكان هەر لەكۆنەوە ڕێزێكی زۆریان لێگیراوە، بەڵام دەكرێت ئەو ڕێزە لەناو قەڕەباڵغی و چەندوچوونی "شارە مۆدێرنەكان" لەدەستبچێت.
* بەو پێیەی سیستمی دەستەبەری كۆمەڵایەتی بەشێكە لەسیاسەتی گشتی كۆمەڵایەتی، ئایا كۆمەڵ و رێكخراوەكانی پیشەیی و سەندیكاكان لەچ روویەكەوە بۆیان دەكرێ خزمەتی سیستمی زامنكاری بكەن؟
- وەك پێشتر هێمام بۆ كرد بەر لەوەی هەر كارێك بكەین لەپێشترین و گرنگترین كار كەسێك لەكوردستان بیكات بریتیە لەزیاتر لێكۆڵینەوە لەسەر هەلومەرجە كۆمەڵایەتیەكان. بۆ ماوەی 50 ساڵە هیچ سەرژمێریەكی دانیشتوان لەكوردستان نەكراوە! بە تەنها هەولێر لەوكاتەوە 30 هێندە گەورەتر و فراوانتر بووە! ڕێكخراوە پیشەییەكان و سەندیكاكان دەتوانن لەم پرۆسەیەدا یارمەتی پێشكەش بكەن، ئەمەش لەڕێگەی ئەنجامدانی لێكۆڵینەوە لەڕێكخراوەكانیاندا سەبارەت بەو پێویستیە ڕاستەقینانەی ڕووبەڕووی ئەندامەكانی خۆیان دەبێتەوە، بەڵام پێویستە لێكۆڵینەوەی سەربەخۆ لەلایەن كۆمەڵناس و ئەنترۆپۆلۆژیست و ئەوانەی كاری كۆمەڵایەتی دەكەن ئەنجامبدرێت بۆئەوەی پێویستی و نیگەرانیەكانی كۆمەڵگا دەستنیشان بكەن.
ئەو لێكۆڵینەوەیەش هەر بە "ژمارە" گرێنەدرابێت، بەڵكو دەبێ پەیوەست بێت بە بەها كولتووری و ئایدیاڵی (مپالی)ییەكانی كۆمەڵگای كوردستان.
* بۆچی پێویستمان بەسۆسیۆلۆگ و ئەنترۆپۆلۆژیستێك دەبێت تاوەكو بەهاكانمان پێ بڵێت؟
- وەك پێشتر گوتم: بەهاكانی هەر كۆمەڵگایەك ڕیشەی داكوتاوە. زۆرجار ئاگاداریان نین و نازانین چۆن كاریگەریمان لەسەردەكەن تا ئەوكاتەی دەكەوین&