یەكێك لە كێشە گەورەكانی ئافرەت لە كۆمەڵگەی ئێمەدا «گرفتی ئابووری»یە و تا ئێستا داهات بە رێژەیەكی نزیك لە گشتی لە ژێر كۆنتڕۆڵی پیاواندایە و ئافرەتان وەك پێویست نەبوونەتە خاوەن ئابوورییەكی سەربەخۆ. ئەگەر ئافرەت لە رووی ئابوورییەوە سەربەخۆ نەبێت، چۆن لە پاشكۆبوونی باوك و برا و هاوسەر رزگاری دەبێت؟ ئایا ئافرەتان باشتر ئابووریی خێزان هەڵناسوڕێنن؟ بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان وەڵامی ئەو پرسیارانە دەدەنەوە.


«سەرەتای ژیانی هاوسەریمان هەموو مووچەكەی خۆیشم دەخستە بەردەست هاوسەرەكەم، وامدەزانی كە پارە لەو ناشارمەوە، كارێكی باش دەكەم، كەچی سەیرم كرد مانگانە لە بری مووچەكەی خۆی پارچە كاغەزێكی بۆ دەهێنام لە راچێتەی دكتۆر دەچوو، دەیگوت گیانەكەم ئەمڕۆ مووچەكەم وەرگرت و350 دۆلاریش قەرزدار بووین دامەوە، یان دەیگوت: 100 هەزاریشم بە خێری گۆڕی بابت دا بە فەقیرێك، یان دەیگوت: چایچییەكەمان كچەكەی نەخۆشە بۆ ئەوەی بیباتە توركیا 11 كەس لە كارمەندەكان بڕیارماندا مەشرووعێك بكەین و یەكەم كەس ئەو چایچییە وەری بگرێت، ئێستا و ئەوساش چەند ئێوە پارەی ئەو مەشرووعەتان بینی منیش هەر ئەوەندە، جگە لەوەی هەموو رۆژ لە ماڵەوە دەعوەت و دەعوەتكاری بوو، خواردنەوەی مەشرووب بوو بە ماسی و سەروپێ و تكە و كەباب، هەمووجار كە خواردنی نیوەڕۆی دەعوەتەكان دەمایەوە، دەیگوت گوڵە گیان خواردن ماوە، با خەسار نەبێ، دەچم ماڵی فڵان كەس دەهێنم، منیش قسەم لە قسەی ئەو نەدەكرد، جگە لەوەی هەفتەی دوو شەو لەگەڵ برادەرەكانی دەچووە نادی، بەڵام خوا رەحمی كرد زوو بە ئاگا هاتمەوە و لای خانمێكی دنیادیتە باسی حاڵی خۆمم كرد كە ئامۆزای هاوسەرەكەمە، ئەو باشترین ئامۆژگاری كردم و گوتی: باشترین ژن ئەو ژنەیە دزی ماڵی خۆی بێت و بزانێ و بتوانێ بۆ منداڵەكانی چوار دینار پاشەكەوت بكات و ئایندەیان مسۆگەر بكات، زۆری پێچوو تا توانیم هاوسەرەكەم رازی بكەم كە مووچەكەی خۆیشی بدات بە من و من مەسرەفی ماڵ بكەم، بێ ئەوەی قەرزدار ببینەوە، ئیدی لەو رۆژەوە بە دەست قەرزداری و میوان و میوانداری و چێشتلێنان و قاپ شووشتنەوە رزگارم بوو، جگە لەوە پاشكەوتێكی باشم دەكرد، ئێستا خاوەنی خانوو و ئۆتۆمبێلی خۆمانین و منداڵەكانیشم لە قوتابخانەیەكی نموونەیی دەخوێنن». ئەوە قسەی بەیان ئەحمەد بوو. ئەو ئافرەتێكی فەرمانبەرە و دایكی دوو منداڵە و جەخت لەوە دەكاتەوە كە «ئافرەت هەموو دارایی و داهاتی خۆی بۆ ماڵ و خێزان و منداڵی خۆی تەرخان دەكات، بەڵام پیاوان زۆر جار خەرجی لاوەكییان هەیە و بارگرانی بۆ ئابووریی خێزان دروست دەكەن».
رێزان قادر كوێخا، چالاكی بواری مافەكانی ئافرەتە و هاوكات فەرمانبەرە لە بەڕێوبەرایەتی هۆشیاری مین. ئەو یەكێكە لەو هەزاران كەسەی كە رایانوایە ئافرەت باشتر لە پیاو ئابووری خێزان هەڵدەسووڕێنێت. هەر لەوبارەیەوە دەڵێت: «ئافرەت باشترین لێكدانەوەی هەیە لە بەڕێوەبردنی ئابووری، جا چ لەماڵ و چ لە هەر دامودەزگایەكدا بێت، دەتوانێت بەشێوازێك بیربكاتەوە كە خزمەتگوزاری و ئیشكردن و دابینكردنی پێداویستی و گەشە بەخۆدان و هەروەها خزمەتكردنی منداڵ لە رووی ئابوورییەوە رێكبخات و بەرنامەی بۆ دابنێت، بەشێوازێك بێت كە رۆژێ لە رۆژان پێویستیان بە هیچ كەسێك نەبێت لەكاتی هەر كێشەیەكدا، ئەگەر بڕوانینە ئەم دۆخەی ئێستای كوردستان، دەبینین زۆربەی ئافرەتان خاوەنی ئابووری سەربەخۆی خۆیانن. ئەگەر ئافرەت خاوەنی ئابووری خۆی بێت، لە لای خێزانەكەی زیاتر رێزی لێدەگیرێت و كەمتریش رووبەڕووی توندوتیژی دەبێتەوە، لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا بیركردنەوەی ئافرەت لە بواری ئابووری بیركردنەوەیەكی فراوانە و دەزانێ چۆن بیر لەو ئابوورییە بكاتەوە بەشێوەیەك كە بۆ رێكخستنی ماڵ و خەرجی منداڵ و پێداویستییەكانی تری ژیان بەكای بهێنێت، بە كورتی بە رای من ژن لە بەڕێوەبردنی ئابووری لەپیاو سەركەوتووترە و باشتر كارەكانی لەبواری ئابووری رێكدەخات، ئیتر لەهەر شوێنێك بێت، چونكە ئافرەت دوور تەماشا دەكات.
مامۆستای زانكۆ و ئابووریناس د. عەبدولڕەزاق عوسمان، رایوایە ئافرەت لە كۆمەڵگەی كوردیدا رۆڵێكی سەرەكی بینیوە و دەڵێت: «ئافرەتی كورد پاشای كوردان، پێشمەرگە، شاعیر، نووسەر، روناكبیر، خاوەن كار و بازرگان و .. هتد بووە، بەڵام هێزی ئافرەت بە بینینی ئەم رۆڵە دەوەستێتە سەر روانینی كۆمەڵگە لێی و ئیعتیراف بە بەهای بەرزی ئافرەت و رۆڵبینینی لە كۆمەڵگەدا و بەهرەمەند بوون لە مافە رەواكانی». باسی ئەوەشی كرد كە (جێگری سەرۆكی بانكی نێودەوڵەتی بۆ كاروباری كەمكردنەوەی ژمارەی هەژاری و بەڕێوەبردنی ئابووری دانی م. لیبزیغر)، لە شوباتی ساڵی 2007 جەختی لەوە كردووەتەوە كە «توانستی ئافرەت لە هۆكارەكانی بەهێزی ئابوورییە بابەتێك نییە تەنها پەیوەندی بە خودی ئافرەتەوە هەبێت، دوور لە هەموو مرۆڤایەتی، بەڵكو ئەم توانستە بابەتێكی گەشەپێدانە. بە شێوەیەك كورتهێنان لە وەبەرهێنان لە بوارەكانی ئابووری بۆ ئافرەتان دەبێتە هۆی نەجووڵانی گەشەی ئابووری و بەرتەسكبوون و بەرەوپێش نەچوونی كەمكردنەوەی ژمارەی هەژاری».
ئەو ئابووریناسە هێما بۆ ئەوە دەكات كە «سەركەوتنی وڵاتان پەیوەستە بە سەركەوتوویی بیرۆكەی ئافرەتان لە بواری ئابووریدا، بۆ نمونە لە بەنگلادیش، ئافرەتان 65%ی هێزی كارن لە كەرتی پیشەسازی جلوبەرگ، كە هەناردەیان لەم پیشەسازییە 74% كۆی گشتی قازانجی ساڵانەیە. ئەوەش بۆمان بەدەر دەخات كەوا هزری بەڕێوەبردنی ئابووری لە ئافرەتدا بەهێزە و دەبێ سوودیان لێوەر بگیرێت.
د. عەبدولڕەزاق عوسمان جەخت لەوە دەكاتەوە كە ئافرەت بنچینەی هەموو گۆڕانكارییەكە لە كۆمەڵگەدا، بۆیە دەبێ هەوڵی تەواو بدرێت بۆ نەمانی نەخوێندەواری و دواتر رابهێندرێت بۆ كاركردن و بە شێوەیەكی بەردەوام هەوڵی شارەزایی كاركردنی (لە روانگەی پیشەیی و تەكنۆلۆژی و زانستی) بۆ بدرێت، تاكو دەگاتە ئاستی زۆر باڵا بۆ تێركردنی پێداویستییەكانی بازاڕی كاركردن. گەشەپێدان بە پشت بەستن بە پلاندانانی زانستی و كەمكردنەوەی بەربەستەكانی بەردەم كاركردنی ئافرەتان لە داڕمانی ئابووری (الركود الاقتصادی) دەمانپارێزێت، بۆیە پێویستە سیاسەتی دووبارە ستراكچیزەكردن و پڕۆگرامی خۆڕاهێنان و بە كەرتی تایبەتی كردن و رەخساندنی دەرفەتی وەبەرهێنان بۆ ئافرەتان بە هەند وەربگیرێت، بەمەش ئافرەتیش بەشدار دەبێت لە گەشەپێدان كە مانای وەبەرهێنانی باشترین هەبووەكانی مرۆیی وڵاتە و بەگەڕخستنیان بۆ باشتركردنی ئاستی ماددی و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری لە رێگەی گەشەپێدانیان لە رێگەی ئابووری و ئیداری بۆ زیادكردنی داهاتی هاونیشتمانییان و بەدەستهێنانی خۆشگوزەرانی و ژیان و رۆشنبیری بۆیان. گوتیشی: «دامەزراوەكانی نێودەوڵەتی، گشتی و تایبەت، بۆ نموونە بانكی نێودەوڵەتی داوا لە وڵاتان دەكەن خۆیان لە بۆشایی رەگەزی لە بەشداریی ئابوورییان نزیك بكەنەوە. ئەمەش سێ مەبەستی سەرەكی و پاڵنەر لە خۆی دەگرێت، یەكەم: مەرجەكانی كاری نادۆستانە و ناخۆشەویستانە بۆ ئافرەت لە پەرەپێدانی نەتەوەكان بووەتە هۆی دابەزینی بەردەوامی بەرهەمداریەتی، ئەوەش دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی ژێر ئاستی پێویستی گەشەپێدان و پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری. دووەم: كۆمەڵە داتاكان لە ئاستی وڵاتدا نموونەی زۆر بەهێزی پەیوەندی نابەرامبەریی رەگەزی لە هەژاری، نەخۆشی، دوژمنكارانە لە ژێر ناونیشانی پەیوەندی دیاری نێوان خۆشگوزەرانی نەتەوەیی و یەكسانی رەگەزی نیشان دەدەن. سێهەم: لە دوای 2008، حكومەت دەبێ وەڵامدەرەوەی بەرپرسایەتی هەڵگرتن و شەفافیەت بێت و بەرەوپێشیان ببات و مەترسییەكان كەم بكاتەوە».
لێكۆڵینەوەكان نیشانی دەدەن كە هەموو ئەوانەی لە سەرەوە باسی لێوەكرا، لە رێگەی دانانی ئافرەتان و بەشداری پێكردنیان لە كۆمپانیا و كارە گەورەكان بەدەست دێن. هەروەها لە زۆرێك لە وڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵات، ئافرەت تا ئاستێكی زۆر خوێندەوارترە لە پیاوان و بە تواناترە لە پێشكەشكردنی كارە پیشەییەكان و شارەزاییەكان، لە هەمان كات گەیشتن بە پلەكانی رابەرایەتیكردن بە شێوەیەكی بەرچاو كەمە و نەتوانراوە ئافرەتانی خاوەن منداڵ، یان تەنانەت كچە گەنجەكان لەخۆ بگرن لە بڕیاردانی هەموو بابەتەكان و خۆیان بڕیاردەری سەرەكی بن لە ژیانی رۆژانە، یان پیشەیی و شارەزاییان. ئەمەش واتە، ئەم وڵاتانە لە كەمیی بەشداریپێكردنی ئافرەت لە هێزی كار و كەمبوونەوەی بەرهەمداریەتی دەناڵێنن. كە ئەمەش بە رۆڵی خۆیەوە دەبێتە هۆی كەمبوونەوە و دابەزینی كۆی بەرهەمی ناوخۆیی (GDP) و پڕۆگرامی كۆمەڵایەتی بەرەو نادیار رێ دەنێت. بۆ ئەوەی ئافرەت رۆڵی خۆی ببینێت لە پرۆسەی گەشەپێدانی ئابووری-كۆمەڵایەتی و بەشداری پێ بكرێت لە قۆناغەكانی دابەشین و بە بازاڕكردن، دەبێ ئافرەت بۆ رۆڵە جیاوازەكانی خانەوادەیی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری و سیاسی ئامادە بكرێت، بە جەخت كردنەوە لەوەی كە ئافرەت چالاكی ئابوورییانە ئەنجام دەدات و جێگەی گرینگیدانی حكومەت و رێكخراوە ناحكوومییەكان (ناوخۆیی و دەرەكی)ـە.
ئابووریناس نازدار عەلائەدین سەجادی لە فەرمانگەی میدیا و زانیاری، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «بەوپێیەی ئافرەت ماڵ بەڕێوە دەبات، بیرۆكەی ئافرەت لە بواری ئابووریدا لە هی پیاو زۆر وردترە، خەڵكانێك وادەزانن كە ئابووری واتا بازاڕی پارە و بۆرسە و كڕین و فرۆشتن، بەڵام ئابووری لەماڵەوە دەست پێدەكات، كارەكانی كەیبانووی ماڵ بە چێشت لێنانی و بەخەرجی ماڵەوە بەشێكە لە پرۆسەی ئابووری، هاتنە ناوەوەی ئافرەت بۆ ناوەندەكانی كار و بە گەڕخستنی ئابووری، ناكرێ لەگەڵ كارەكانی پیاو بەراورد بكرێ، چونكە هەردوولا یەكسانن لە كاركردن و راپەڕاندنی ئەركەكانیان جیاوازیان نییە، بەڵكو ئەركی سەرشانی ئافرەت قورسترە و ئافرەت لە یەك كاتدا دوو ئەركی لە ئەستۆدایە، وێڕای ئەوەی ئافرەت لە ماڵەوە لە یەك كاتدا دایكە، هاوسەرە و پەروەردەكاری خێزانێكە، لە هەمان كاتیشدا لە دەرەوەی ماڵ شانبەشانی پیاو كاردەكات، ئەو ئەركە زۆرەی سەرشانی (حوسن تەسەروف) بە ئافرەت دەبەخشێت و وادەكات وردتر بێت لە شێوازی ئیشكردنەكەی، پێچەوانەی پیاوان تەنیا لە دەرەوە كار دەكەن و كاتێك دەگەڕێنەوە ماڵ نان ئامادەیە و ناوماڵ پاككراوەیە، ئەوەش ئەوە دەگەیەنێت كە ئافرەت بیرۆكەی بەڕێوەبردن و ئیدارەكردنی بەهێزە، دەبینین زۆر ئافرەتمان هەیە پیاوی نییە، یان بێوەژنە، یان كچە و هاوسەرگیری نەكردووە و دەشتوانێ كارەكەی ببات بەڕێوە و سەرپەرشتی خێزانێكیش بكات، كەچی بە دەگمەن پیاو هەیە بتوانێ بەبێ ئافرەت بژی، بەڵام ئافرەت بەبێ پیاویش دەتوانێ ماڵ و منداڵی خۆی بەڕێوەببات، چونكە تەدبیرەكەی دەزانێ، لێرەوە بەو راستییە دەگەین كە مەسەلەی ئابووری بەشێكی بچووكە لە ژیانی ئافرەت، ئابووری بۆ ئافرەت ئامرازێكە بۆ گەیشتن بە ئامانجێك، واتا ئافرەت ئابووری بەكار دێنێت بۆ ئەوەی بگاتە ئامانجەكانی خۆی».