ئاو لەدۆسێی ئاسایشی نەتەوەیی كوردستان
February 14, 2011
راپۆرتەکان
كاتێك ژمارەی دانیشتووان لەسەدەی رابردوودا بەرێژەی سێ ئەوەندەی جاران زیادی كرد، رێژەی بەكاربردنی ئاو شەش ئەوەندە بەرزبۆوە، گەشەی ساڵانەی دانیشتووانیش كە 83 ملیۆن كەسە ساڵانە پێویستی بە 64ملیار مەتر چوارگۆشە ئاو هەیە، ئەمە لەكاتێكدا لە 97.5% ی ئاوی گۆی زەوی ئاوێكی سوێرە، واتا تەنیا 2.5 %ی ئاوی سازگارە، سێبەشی ئەم ئاوەش وەكو ئەمبارێك لەهەردوو جەمسەری گۆی زەوی بەبەفرو سەهۆڵ هەیە، بڕێكی كەمیش لە ئاوی سەر زەوی و ژێر زەوی بۆ بەرهەمهێنانی خۆراك و بەكاربردنی مرۆڤ دەمێنێتەوە، ئاشكراشە سێ بەشی ئاوی سازگار بۆ بەرهەمهێنانی بەروبوومی كشتوكاڵی و دابینكردنی خۆراكی جیهانی بەكاردەهێنرێت، بەكارهێنانی رۆژانەی هەموو تاكەكەسێك بۆ بەدەستهێنانی خۆراك لەمیسر پێویستی بە 3000 لیترە، لە كالیفۆرنیا پێویستی بە 6000 لیتر هەیە، بۆ نموونە سەرجەم بەكارهێنانی ئاویی ((Virtual water) بۆ بەرهەمهێنانی یەك پاوەند لەگۆشتی مانگا پێویستیمان بە 1857 گاڵۆن ئاو هەیە، 379 گاڵۆن ئاویشمان پێویستە بۆبەدەستهێنانی یەك پاوەند هەنجیر، هەروەها بۆ تێچوونی پانتۆڵێكی كاوبۆی كە لە لۆكە بەرهەم هاتبێت پێویستیمان بە 2900 گاڵۆن ئاو هەیە، تەنانەت بۆ دروستكردنی یەك هامبەرگر 634 گاڵۆن ئاو پێویستە، لەلایەكی ترەوە ئێستا حكومەتی سعودییە بۆ ئامادەكردنی یەك گاڵۆن شیر 2300 گاڵۆن ئاو بەكار دەهێنێت. لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی دانیشتووانی جیهان داواكاری لەسەر ئاوی سازگارو خاوێن زیاد دەبێت، ئەم زیادبوونەش دۆخێكی مەترسیداری لێدەكەوێتەوە گەر بێتوو شێوازی بەكارهێنان و مامەڵەكردنمان بەرامبەر ئەم سەرچاوە سروشتییە نەگۆڕین، لە 15ساڵی داهاتوودا 1 ملیارو 800 هەزار مرۆڤ لەو ناوچانەدا نیشتەجێن كە ئاوێكی زۆر كەمی لێیە، ئەمە لەكاتێكدا داواكاری لەسەر ئەم سامانە رۆژ لەدوای رۆژ لە زیادبووندایە.
بەشی تاكەكەسی لە ئاوی سازگار پێویستە ساڵانە لە 1700 مەتر سێجا كەمتر نەبێت، ئەمە لەكاتێكدا ئەم رێژەیە بۆ كەمتر لە 1000 مەتر سێجا كەم بۆتەوە، كەمبوونەوەی ئەو بڕە ئاوەی كە تاكەكەسی پێویستێتی لەپشت هۆكارو كەوتنەوەی دەیان گرفت و كێشەی مەترسیدارەوەیە، بەپێی پێوەرە جیهانییەكان گەر بێتوو ساڵانە تاكە كەسێك تەنیا 500 مەتر سێجا ئاو بەدەست بهێنێت و بەكاریبهێنێت ئەوا ئەو كاتە پێی دەڵێن : (حاڵەتی كەمی ئاوو وشكەساڵی)، ئاڵۆزبوونی شوێنەوارەكانی هەژاری ئاو بەشێوەیەكی مەترسیدار سەرهەڵدەدات. پێ دەچێت خراپترین حاڵەتەكانی كەمی ئاوی سازگار لەناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كیشوەری ئەفریقیا بكەوێتەوە، لە ساڵی 2025 پێشبینی ئەوە دەكرێت لەنێو 48وڵاتدا كە رەنگە رووبەڕووی كەمی ئاو ببنەوە، نزیكەی 40 وڵات لەو ژمارەیە لەناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقیاو بیابانەكانی بێت، بگرە 20 وڵاتیان دووچاری كێشەی گەورە دەبنەوە كە ململانێ لەسەر لە%2ی سەرجەم ئاوی سازگاری جیهانی دەكەن.
لە%27ی خاكی عێراق كە دادەنرێت بە 43.3 ملیۆن هێكتار رووبەری زەوی باشی كشتوكاڵییەو بەخاكێكی بەپیتی كشتوكاڵی و ئابوورییانە دادەنرێت، كە11.1 ملیۆن هێكتار زەوی دەبێت و لەناویدا 3.2 ملیۆن هێكتار لە كوردستاندایە، رێژەی زەوییە بەراوەكانی كوردستان بە لە %88دادەنرێت و لە %12ی تری خاكی ئاودێرییە بەئاوی سەرزەوی و ژێرزەوی، گەرچی سروشتی كوردستان شاخاوییە بەڵام رووبەری خاكە بەپیتەكانی لە %28 پێك دەهێنێت، كە لەناویدا دەشتە فراوان و بەپیتەكانی هەولێرو شارەزوورو مەریوان و مووس و بنكوول ( هەزار كوول) و باتاس و حەریرو بازیان لەخۆ دەگرێت، بەرادەیەك ئەم دەشتانە بەخاكی بەپیت و باش دادەنرێن بۆ كشتوكاڵ و بەكارهێنانی تەكنەلۆژیای نوێ، لەلایەكی ترەوە گەرچی بەنداوەكانی دوكان بەتوانای(6.8 ملیار مەتر سێ جا)و دەربەندیخان (3-4 ملیار مەتر سێ جا) دهۆك بەتوانای( 52-80 ملیۆن مەتر سێ جا) بەنداوی پێشنیاركراوی بێخمە 17 ملیار و یەك ملیۆن مەتر سێ جا بوونیان هەیە، بەڵام كەموكوڕی لەپرۆژەكانی ئاودێری دا هەیە، ئەمە لەكاتێكدا پرۆژە ئاودێرییەكان لەناوەڕاست و خوارووی عێراق بوونیان هەیە. لەلایەكی ترەوە ئاشكرایە كەوا رووباری دیجلە بەدرێژایی 1300 كیلۆمەتر بەناو خاكی كوردستان و عێراقدا تێپەڕ دەبێت، رووبەری حەوزی ئاوەكەشی 347000 كیلۆمەتر چوارگۆشەیە، كە بەرێژەی لە%54ی سەرجەم حەوزەكەیە لەوڵاتانی دەوروبەر(%12 لەكوردستانی توركیا،%0.2 لەسوریاو، لە%34 لە ئێران (یونسكۆ 2003))، سەرجەم تێكڕای ئاوی ساڵانە كە لەزێی گەورە لەتوركیاو زێی بچووك لەئێران دەڕژێتە ناو دیجلەوە بە 30 ملیارو 12 ملیۆن مەتر سێجا دادەنرێت، ئەمەش زیاتر لە دوو ئەوەندەی رێژەی ئەو ئاوەیە كە دەڕژێتە ناو رووباری فوراتەوە، نیوەی ئەو بڕە ئاوەش لە مانگەكانی بەهار(ئازارو مایس) دەڕژێنە ناو رووباری دیجلەوە. لەساڵانی باشی باران و بەفرباریندا 77ملیار مەتر سێجا بۆ هەردوو رووبار تۆمار كراون، لەكاتێكدا لە 12 ساڵی رابردوودا ئەم بڕە بۆ كەمتر لە1\3.5كەمی كردووە.
توركیای دراوسێمان لەچەند ساڵی رابردوو هەوڵێكی زۆری داوە بۆ ئەنجامدانی پرۆژەی ستراتیژی و گەورە لە باشووری رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵەوە كە بەپرۆژەی (گاپ) ناو دەبرێت، ئەم پرۆژەیەش چەندین كەرتی بەنداوو ئاودێری جۆراوجۆر لەخۆدەگرێت و، ئامانجی راگەیەنراوی پرۆژەكەش لەلایەن توركیاوە ئەوەیە: پرۆژەی گاپ پەرەپێدانێكی بەردەوام و سەرتاپاگیر لە ناوچەكەدا لێبكەوێتەوە، ئەمەش بەئامانجی كەمكردنەوەی كەلێنی فراوانی نێوان باكووری دەوڵەمەندوو پڕ خزمەتگوزاری لەگەڵ باشووری هەژاری بێ خزمەتگوزاری
رووبەری ئەم پرۆژەیە 75000 كیلۆمەتر چوارگۆشەیەو 9 پارێزگا لە دەشتە بەپیتەكانی رافیدەینی گەورەو نزیك بەسەرچاوەی هەردوو رووباری دیجلەو فورات دەگرێتەوە، بەپێی پلانی پرۆژەكە 22 بەنداو لەخۆ دەگرێت لەناویاندا بەنداوی بەناوبانگی گەورەی ئەتاتورك و دامەزراندنی 19وێستگەی بەرهەمهێنانی كارەبا لەڕێگای هایدرۆپاوەرەوە لەخۆدەگرێت، ئەمە جگە لەپرۆژەكانی ئاودێری كە بۆ ناوچەیەك بەدرێژایی 1ملیۆن و 700هەزار هێكتار بەسوودە، تێچوونی پرۆژەیەكی بەمشێوە گەورەیە بە 32 ملیار دۆلاری ئەمەریكی مەزەندە دەكرێت، پێشبینیش دەكرێت بڕی 7476 مێگاوات وزەی كارەبا لەو بەنداوانە بەرهەمبهێنرێت. لەگەڵ ئەمەشدا بیروبۆچوونی جیاوازەو رەخنەگرانی پرۆژەكەش هەیەو پێیان وایە: ئەو بڕە پارە زۆرەی لەپرۆژەی گاپ دا خەرجكراوە دەكرا بەو خەرجییە باروگوزەرانی دانیشتووانی ناوچەكەی پێ باش بكرایە نەك بۆ بنیادنانی بەنداو، دانیشتووانی ناوچەكەش بەهەمانشێوە پێیان وایە بەراورد بەلەدەستدانی زەوییە كشتوكاڵیەكانیان بارودۆخی بژێوی ژیانیان لەدروستكردنی بەنداوەكاندا باش نابێت، ئەو رووبەرە زەوییانەی ئێستاكە ماوەتەوە یا دوای تەواوبوونی پرۆژەكە دەمێنێتەوە یا شاخاوییە یا بەردییەو بەكەڵكی پرۆژەی كشتوكاڵی نایەت، لوبی سەوزیش لەئەوروپا نیگەرانە لە بنیاتنانی ئەو هەموو بەنداوە لەباشوری رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ، چونكە مەترسی خراپی بۆسەر ژینگەو ئایكۆلوجیای ناوچەكە هەیە، بۆ نموونە دوای تەواوبوونی بنیاتنانی بەنداوەكان نەخۆشی مەلاریا لەمەترسیدارترین و دیارترین ئەو نەخۆشیانەیە كە ئەگەری تەشەنەكردنی لەناوچەكەدا لێدەكرێت، زۆریش لە لێكۆڵەرەوە سیاسییەكان سەرجەم پرۆژەكە بەپرۆژەیەكی سیاسی دادەنێن، كە ئامانج لێی دەستگرتنە بەسەر پشكی شێر لە ئاوی هەردوو رووباری دیجلەو فورات، واتا پرۆژەی گاپ پرۆژەیەكی سیاسییە نەك ئابوورییانە. گەرجی لەنێوان عێراق و توركیا پروتوكۆلێكی هاوبەش مۆركراوە سەبارەت بەپشكی هەردوو وڵات لەسەرچاوەكانی ئاو، بەڵام پاساوی توركیا بەوەی پێویستە سوود لەم سەرچاوەیە وەرگرێت بۆ بەدەستهێنانی وزە تارادەیەك پاساوێكی لەجێیەو لەدوای تەواوبوونی بەنداوەكان بۆ پەرەپێدانی بەردەوام ئەم سەرچاوە وزەی بەرهەمهێنە بۆ توركیا باشە، لەمبارەشەوە سلێمان دیمیرێلی سەرۆكی پێشووی توركیا وتی: (ئێمە داوامان نەكردووە لەسەرچاوە پێترۆڵییەكان بەشدار بین، ئەوانیش ناتوانن ئیدعای ئەوە بكەن هاوبەشمان بن لەدەرامەتە ئاوییەكان)، وا پێ ناچێت بارودۆخ و ژینگەیەكی وا لەبار هەبێت كە بەپێی راسپاردەكانی كۆنگرەی ژینگە لەكۆبنهاكن دەسەڵاتێكی نێودەوڵەتی ئامادە هەبێت، بۆ مامەڵەكردنێكی باش بەرامبەر گرفت و كێشەكانی نێوان وڵاتان كەلەسەر بەشە ئاوی نێوان ئەو وڵاتانەی لەسەرەوەن و ئەوانەی لەخوارەوەن كەوتۆتەوە، هەوڵەكانی وڵاتانی كەنداویش بۆ پاككردنەوەو ئامادەكردنی ئاوێكی سازگارو خاوێن لەئاوی سوێری دەریاكان ئەمەش لە ڕێگای وزەی پێترۆڵ و وزەی ناوەكییەوە، بەڵام ئەم ڕێگایەش بێ گرفت و كێشەی هونەری و ئیداری نییە، تەنانەت ڕێگا چارەیەكی گونجاو ئامادە نییەو خەرجی و تێچوونێكی زۆری دەوێت.
هەرێمی كوردستان راستەوخۆ دووچاری كەمی ئاو دەبێتەوە، هەر كە توركیاو ئێران دەستیان بەتەواوكردنی بەنداوەكان لەسەر رووباری دیجلەو زێی بچووك كرد، جێی خۆیەتی لەمبارەیەوە پێوەندییەكان تووندوتۆڵ بكرێنەوە لەگەڵ لۆبی سەوز لەئەوروپاو دەستپێكردنی وتووێژی جددی نوێ لەڕێگای دەوڵەتی فیدرالی عێراقەوە، تاوەكو ئیدارەیەكی هاوبەش بۆ حەوزی ئاوی دیجلە لەگەڵ توركیاو ئێران دەستپێبكرێت. جەنگی ئاو بۆ نەوەی داهاتوو دەرئەنجامێكی شكستە نێودەوڵەتییەكانە لە پێكەوەژیان و بەڕێوەبردنی بەردەوامی ئاوی حەوزی رووبارە گەورە هاوبەشەكان لەنێوان دوو وڵات یا زیاتر، ئەو پەلەكردن و بێ بەرنامەییە زۆرەی بنیاتنانی بەنداوەكان بێ ئەوەی هیچ حسابێك بۆ ژینگەو مرۆڤ و ئاژەڵ و رووەكەكان بكرێت، بەزیانی گەورەی مرۆڤایەتی دەكەوێتەوە . وشەی ئایكۆلۆجی واتا ماڵ و تێكچوونی ماڵ واتا راكێشانی هەمووان بۆ وێرانییەكی حساب بۆنەكراوو بێ جیاوازی، بنیاتنانی بەنداوەكان هەموو جارێك سوودبەخش نییە ئەوەتا بەسەدان بەنداو لەجیهاندا لەچاوەڕوانی تێكداندان، دروستكردن و بنیاتنانی بەنداوەكان هۆكارێك بووە بۆ كۆچپێكردنی 80 ملیۆن كەس لەشوێنی رەسەنی نیشتەجێبوونی خۆیان، پێویستە لەئێستاوە لەهەرێمی كوردستان خۆمان بۆ مەترسییەكانی كەمبوونەوەی خێرایی رێڕەوی ڕۆشتنی رووباری دیجلە ئامادە بكەین، كە چەندین گرفتی تەندروستی لێدەكەوێتەوە بەتایبەتی زیادبوونی نەخۆشییەكانی گورچیلە، كۆكردنەوەی ئاوەكانیش لەلایەن توركیاوە رێژەی بەخوێبوونی زیاد دەكات و تا دەگاتە ئێمە دوو ئەوەندە سوێری ئاوەكە زیاد دەبێت، زیادبوونێك لەسەروو ئەو زیادبوونەی كە كۆمەڵگای نێودەوڵەتی دایناوەو بۆ بەكارهێنانی ئاو گونجاوە، قەیرانی ئاو تەنیا پێوەندی بەبڕو بەشی هەمووانەوە نابێت بەقەد ئەوەندەی پێوەندی بەجۆری ئاوەكەو پاكوخاوێنی ئاوەكەو پێوەرە تەندروستییەكانی بەكارهێنانی ئاوەكەوە هەیە.
لەگەڵ نزیكبوونەوەی ساڵی 2025 عێراق رووبەرووی مەترسی هەژاری و كەمبوونەوەی ئاو دەبێتەوە، لەپەنجاكان بەشی تاكەكەسی لەبەكاربردنی ئاو 18000 مەتر سێ جابووە، لە وڵاتانێكدا كە ئاو بەپێوەندی نێوان دەسەڵات و گەلەكانیان دادەنرێت، لەژینگەیەكی كەمبوونەوەی ئاوو نەبوونی ستراتیژییەتێكی پێویست بۆ تەواوكاری ئابووری- ئاوی لەناوچەكەدا، بەدوور نازانرێت كێشەو گرفتی ئەمنی لەناو وڵاتەكان لەلایەك و لەگەڵ وڵاتەكان لەلایەكی ترەوە لێی بكەوێتەوە، لەناوەڕاستی ئەم سەدەیەدا ململانێیەكی توند دەكەوێتەوە بەناوی (Hydrologic Conflict)، ئەمەش لەنێوان چارەكە ملیارێك كەس لەدەوری حەوزی هەردوو رووباری دیجلەو فورات، كەوتنەوەی ئەم گرفتانە لەكاتێكدایە كە تێكچوونی ژینگەو بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرما لەئەوپەڕیدایە، بەرادەیەك لەتواناماندا نییە رووبەڕووی ببینەوە. مافی هاووڵاتییانیش لەدەوری بەدەستهێنانی بڕ و جۆرێكی باشی ئاوێكی سازگار تێك وپێك دەچێت . بەمشێوەیە گرفتی ئاو تێكەڵ بە ئەجندەی ئەمنی و نەتەوەیی هەموو دەوڵەتەكانی ناوچەكە دەبێت و رۆڵێكی گەورەی دەبێت لەسەر نەخشەی سیاسی نێودەوڵەتی و ئیقلیمی، كە پڕ دەبێت لە ململانێ لەنێوخۆی وڵاتەكان و لەگەڵ وڵاتەكانی تریشدا و هەڕەشەیەكیشە بۆ كەوتنەوەی كێشەو گرفتی كۆمەڵایەتی و ئابووری هەڵئاوساو بەرادەیەك لەزەمەنی تۆفانی گەورەوە هاوشێوەی نەبووە
لەم رووەوە كوردستان زۆر پێویستی بەداڕشتنی سیاسەتێكی ئاویی هەیە، كە زامنی مافی بەكاربردنی سەرجەم دەرامەتە ئاوییەكانی بكات لە حەوزی دیجلەو زێ و لقەكانی، ئەمەش لە پێناو پێشخستنی واقیعی ئابووری و كۆمەڵایەتی و پەرەپێدان لە هەرێمەكەدا، بەپشت بەستن بەماددە دەستوورییەكانی:( 110-114-115 )، سەبارەت بەدۆسێی ئاو لەكوردستان چوار رەشنووسی یاسایی نوێ ئامادەكراوە، تێیدا چوارچێوەی زانستی و هونەری و یاسایی رەچاوكراوە، ئێمە پێویستیمان بە ئیدارەیەكی بەردەوامی ئەو بەنداوانە هەیە كە لەهەرێمەكەدا بنیاتنراون، بەشێوەیەك ببەسترێتەوە بە پرۆژەو نیزامی ئاودێری پێشكەوتووەوە، تاوەكو بەتەواوەتی سوود لە ئاوی سەر زەوی وەربگرین، كاتی ئەوەهاتووە بەرنامەی پێشكەوتوو دابڕێژرێت بۆ كۆكردنەوەو سوود وەرگرتنی ئاوی باران و بەفر بەتایبەتی لەو وەرزانەی كە زۆرە تاوەكو دواتر لەڕێگای تەكنەلۆژیای پێشكەوتوو بەكاربهێنرێتەوە بەشێوەیەك بەروبوومی كشتوكاڵی پێشبخرێت لە ڕێگای بەكارهێنانی هەموو دڵۆپێك ئاوەوە ((More Crop per Drop. هەروەها پێویستە بایەخ و گرنگی بۆزیندووكردنەوەی بەنداوو بەربەستە بچوكەكان بدۆزینەوە لە نزیك دارستان و بێستانە شاخاوییەكان و گردۆڵكەكان و نزیك بە گوندەكانی كوردستان، هەروەكو چۆن باوك و پاپیرانمان لە زەمەنە جیاجیاكاندا پەیڕەویان كردووە. كەمبوونەوەی رووبەری دارستانە سروشتییەكان لەكوردستان بۆ كەمتر لە سێ بەشی ئێستا( دۆسێی ژینگە لە كوردستان- لە كۆنگرەی ژینگەی جیهانی لە كۆبنهاكن راگەیەنرا)و نەبوونی پرۆژەی بەنداوی بچووك لە هەرێمەكەدا، سامانی خاكی سەر زەوی لەبەردەم مەترسی داڕمان و لەناوچووندایە، لەلایەكی ترەوە پێویستە دووبارە چاو بە رێنمایییەكانی مۆڵەتدان بەهەڵكەندنی بیرە ئاوەكان بخشێنرێتەوە، چونكە ئاوی ژێر زەوی ناكرێت قەرەبووبكرێتەوە لەكاتی كەمبوونەوەو نەمانیدا، بۆ نموونە قەرەبووكردنەوەی دڵۆپێك ئاو لە رووبارەكان 18 رۆژی دەوێت ئەو ماوەیە بۆ قەرەبووكردنەوەی هەمان دڵۆپ لە ئاوی ژێر زەوی هەزارەها ساڵی دەوێت.
بەپێی راوبۆچوونی شارەزایان ئاوی ژێر زەوی دیاریكراوە لەناو سنووری نیشتمانی هەر یەك لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست دا، تەنانەت ئەم ئاوی ژێر زەوییە لە ناو خۆی یەك وڵات هەڕەشەیەكی زیاترو مەترسیدارتری لەسەرە، كاتێك دیجلە رووبارمان بێت و نەتوانێت ئاوی درەختەكانمان بدات، ئێمە لەهەرێمی كوردستان لەبەردەم سیاسەتێكی ئاوی وا خۆمان دەبینینەوە، كە پێداویستی هاووڵاتییان و ئومێدی بەفیڕۆ نەچوونی دەرامەتە ئاوییەكانمان بۆ زامن و مسۆگەربكات. ئەركی سەرشانی هاووڵاتییانیش دەبێت كە وا پابەندی رێنماییەكان بن، كە تایبەت بەپاراستنی سامانی ئاوو بەفیڕۆنەدانی دەدرێت، لەسەر ئاستی خواستیش ناتوانرێت بێ سەپاندنی نرخی ئاو لەسەرتاپای هەرێمدا سیاسەتی بەكارهێنانێكی دروست و باش بۆ دەرامەتی ئاو پیادە بكەین، كاتێك ئاو وەكو دەرامەتێكی بەخۆرایی و هەرزان تەماشا بكرێت، ئەو كات وەكو دەرامەتێكی ناگرنگ و ئاسایی سەیر دەكرێت، پێویستە تەنیا جەخت لەسەر زیادنەكردنی بەكارهێنان نەكەینەوە بەپێچەوانەوە جەخت لەسەر كەمكردنەوەی خواست و هۆشیاری لەبەكارهێنانیشی بكەینەوە. لەم روانگانەوە كاتی ئەوەهاتووە ژێرخانی هەرێمی كوردستان بنیات بنرێتەوە بەشێوەیەك ڕێگا بگیرێت لەبەفیڕۆچوونی دەرامەتی ئاو.
