وریا ئەحمەد: بەشێوەیەكی گشتی بایەخی پێویست بە تیپەكانی موزیك نادرێت
* زۆر جار باس لە مۆسیقای كلاسیكی كوردی دەكرێ، ئایا سەردەمێكی دیاریكراو هەبووە بۆ سەرهەڵدان و پەرەسەندنی ئەم جۆرە مۆسیقایە لەنێو كورد؟
ـــ دیارە مۆسیقای كلاسیكی كوردی وەك هی ئەوروپی نییە، مێژووی لەگەڵ مێژووی دێرینی میللەتەكەیە و بۆ هەزاران ساڵ پێش ئێستا دەگەڕێتەوە، بۆ نموونە: (لاوك و حەیران)، هەر ناوچەیەكی كوردستان موزیكی كلاسیكی تایبەت بەخۆی هەیە، بۆ نموونە لە هەورامان (هۆرەی جاف و سیاچەمانە) هەیە، لەموكریان (پایزە و گەلۆ و بوهار و شتی تر) هەیە. كورد خاون فۆلكلۆرێكی دەوڵەمەندە، ئەم فۆلكلۆرەش هی سەردەمەكانی زۆر كۆنە و بەم شێوەیە بۆ ئێمە ماوەتەوە تا ئەمڕۆ.
*ئەی سەبارەت بە سوود وەرگرتن لە ئەزموونی مۆسیقای گەلانی دیكە؟
- ئاساییە، بەڵام سوود وەرگرتن بەشێوەیەكی ئەكادیمیانە بۆ نموونە: كاتێ سوود لەهونەری میللەتێك وەردەگری دیارە پێی سەرسامی! بەڵام نەك دەقاو دەق بیهێنی و كۆپی بكەی تەنیا شتێك كە بیگۆڕی شیعرەكەی بێت، وەك گۆرانییە عەرەبیەكان كە ئەمڕۆ لەلایەن بەناو هەندێ ئاوازدانەری مۆدێرن ئەنجام دەدرێت، ئەوكارە وەك ئەوە وایە: كەسێكی عەرەب بێنی و جلوبەرگێكی كوردی لەبەر بكەی! كاتێك لە دوورەوە ئەو كابرایە ببینی دەزانرێ ئەو كەسە كورد نییە؟ ئەوەتانی هەرچی ڕەزمەكانی لە دنیا هەیە زۆربەی زۆری لە ئەسڵدا هی (ئەفریكا)یە.
* تایبەتمەندییەكانی مۆسیقای كلاسیكی كوردی چین؟
- هەر شێوازێك لەوانەی باسمكردن تایبەتمەندی خۆیان هەیە، بۆنموونە (لاوك) بەشێكە لە مۆسیقای كلاسیكی ئێمە و سەد جۆرمان هەیە، بەوپێیەی كە 8تا9 ساڵ لەگەڵ كوردانی باكوور كارم كردووە، بۆم ساغ بۆتەوە كە دەیان جۆرە لاوك هەیە و هەریەكێك لەو لاوكانە دەبێ توێژینەوەی بۆ بكرێت، چونكە لاوك تاكە هونەری كوردییە هیچ میللەتێكی تر تاكو ئەمڕۆ نەیتوانیوە لاسایی بكاتەوە یا بیڵێت، (ئیبراهیم تاتڵیس)، چونكە دایكی كوردە توانیویەتی، بەڵام كە تێكستی لاوكەكە دەڵێ: نەیتوانیوە لە(دەلێ لێ) و(دەلۆ لۆ،) لەو زاراوە كوردییانە خۆی ڕزگار بكا. (حەیران)یش كە بەشێكی زیندووی موزیكی كلاسیكمانە، تایبەتمەندی خۆی هەیە و لەسەر مەقامی (بەیات)ـە و دوو جۆر گوتنی هەیە (مەجلیسی)، لەوەیان حەیرانبێژ بە پلەكانی مەقامەكەدا زۆر سەر ناكەوێ، بەڵام كە دەڵێین (سەرچیایی)، حەیرانبێژ لەوەیان سەردەكەوێ، بۆیە لەمەیان تا دەنگی (حەوتەم)ی مەقامەكەش سەردەكەوێت. مامۆستا (هۆمەری دزەیی) زۆر جار لە كۆڕ و كۆبوونەكان و لە نامیلكەكەشیدا باسی هۆنراوەی حەیران دەكات كە سەربەندی هەیە و ناوبەندی هەیە و پاش بەندیشی هەیە. ئەگەر مەقامەكانی ناوچەی گەرمیان باس بكەین هەریەكە لە:(ئەڵلا وەیسی و ئای ئای و قەتار و خورشیدی) جۆری باون. دوایی لە موزیكی كلاسیكی كوردیمان بەستەش شتێكی ترە، هەیە بۆ(دوورنە)گوتراوە و هەیە بۆ(ساوار كوتانەوە) و هەریەكەو ڕەزمی تایبەتی خۆی هەیە، ئەمانە تایبەتمەندییەكانی مۆسیقای كلاسیكی كوردین.
*ئایا شتێك هەیە بەناوی پێشكەوتنی مۆسیقای كوردی؟
-بەڵێ، ئەگەر سەیر بكەی موزیكی كوردی لەسەردەمی بۆ نموونە گۆرانیبێژ (عەلی ئەسغەری كوردستانی) هەرچەندە فارسەكان موزیكیان بۆ لێداوە، چونكە ئەو كاتە كورد موزیكژەنی نەبووە یا دەگمەن بووە، بەڵام ڕەسەنایەتی خۆی بەسەر ئەواندا زاڵ كردووە، سەیری گۆرانیبێژەكانی وەك: كاوێس ئاغا سێوە و عەلی مەردان و مەلا كەریم بكەیت، ئەوانە لە پەنجاكان و زووتریش كە چوونەتە بەغدا موزیكژەنەكان كە موزیكیان بۆ لێداون هەمووی یان زۆربەی عەرەب یان جوولەكە بوونە، كەچی ڕەسەنایەتی دەنگ و گوتنەكانیان زاڵە، بەڵام لەسەردەمی ئێمە بۆ نموونە: (تیپی هونەری هەولێر) و (مۆسیقای باواجی كۆیە) و(سۆلاڤی كەركوك) و (تیپی مۆسیقای سلێمانی) و (تیپی مۆسیقای مەولەوی) و دواتریش (مۆسیقای دهۆك) و پاشتریش هەموو ئەو تیپانەی تا ئەمڕۆ هاتوون. تیپی هونەری هەولێر كە من سەرۆكی تیپەكە بووم، بۆ نەمرانی وەك هونەرمەندانی ناوداری وك (تاهیر تۆفیق و مام رەسول گەردی و فوئاد ئەحمەد و تەحسین تەها) و هەروەها بۆ (قادر زیرەكی جوانەمەرگ و حەمە جەزا و تەنیا عارەب عوسمان) موزیكمان لێداوە، ئەوسا یەك قانون ژەن هەبوو ئەویش هونەرمەند (جەلال عەزیز كۆیی) بوو، هەرچەندە بۆ مێژوو ئەو هونەرمەندە زۆر بە توانا بوو، بەڵام خۆ ئەگەر لە ژەنین لاوازیش بوایە دەبوو پێی رازی بین! چونكە كەسی دیكە نەبوو! كەچی ئەمڕۆ پەیمانگای هونەرە جوانەكان نەك هەر لە شارەكان بگرە لە شارۆچكەكانیش كراوەتەوە، بۆیە لەجیاتی ئامێرژەنێك دەیانی باشت لەبەردەستدایە! ئەوكاتی لە تیپی هونەری هەولێر دوو كەمانچەژەنی باش هەبوو ئەوانیش: كۆچكردوو (سەید ئەحمەدی بەرزنجی و هونەرمەند رەنجبەر خۆشناو) بوون، بەڵام ئەمڕۆ هەر لە شاری هەولێر (10) یان (15) كەمانچەژنی پرۆفیشیناڵ هەن و بە نۆتە لێدەدەن، هەر لە قانونژەن، فلووت ژەن، كلارنێت ژەن لەهەریەك لەو ئامێرانە زیاد لە یەكێكمان هەیە، هەتا لە ئامێری (پیانۆ)ش كە زووتر نەمان بووە، كەواتە مۆسیقای كوردی پێشكەوتووە، بەڵام بەداخەوە لەبەر بێ (پلان)ی زۆرجاریش گوتوومە و ئێستاش لە ڕێگەی ئێوەوە جارێكی دی دووبارەی دەكەمەوە: هەر ئیشێك پلانی نەبێ لە كۆتاییدا پووچەڵ دەردەچێ، بەرپرسانی كورد بە گشتی و بەرپرسانی هونەری كوردی بە تایبەتی، تكایە لەمەودوا گرنگی بدەن بەپلان دانان.
* ئایا لە دانانی ئاوازەكاندا ئاوازدانەرەكان ڕەچاوی تایبەتمەندیەكانی گۆرانی و مۆسیقای كوردی دەكەن؟
ــــ بەداخەوە ئەوانەی كە رەچاوی دەكەن پشتگوێ خراون! ئەوە من لێرەم و مامۆستای هونەرمەند ئەنوەر قەرەداغی و دەیانی دیكە لەسلێمانی و لە كەركوك و لە دهۆك ئەوە جگە لە شارۆچكەكانیش بەهرەی هونەری زۆریان تێدایە، هەر بۆ نموونە لە: رانیە، كۆیە، كەلار، چەمچەماڵ، هەڵەبجە و دەربەندیخان و زاخۆ و. تاد، بەڵام رۆژێك لە رۆژان تا ئێستا كەسێك نەهاتووە پێمان بڵێ: ئەرێ خۆ تۆ سەرۆكی (تیپی هونەری هەولێر)ێ بووی ئەوەتانێ (قادر زیرەك و تەنیا عارەب و حەمە جەزا و شەهید قادر كابان و سامان كەركوكی و كاوە ژاژڵەیی و سەڵاح محەمەد) و دەیانی دی، بەهەموو ئەو ئاوازە جوانانەوە و كە ئەو هونەرمەندانەتان بەدنیا نیشاندا، لەسلێمانی مامۆستای هونەرمەند ئەنوەر قەرەداغی و خالید سەركار و زانای مەحموود هەژار و هی تر و لە دهۆك مامۆستا دڵشاد محەمەد سەعید و هاوڕێكانی، لە كەركوك هونەرمەند عەبدولئیلا و هاوڕێ هونەرمەندەكانی، بۆ كەس ناڵێ وەرن بوودجەیەكتان بۆ تەرخان بكەین، بۆ ئەوەی ئێوەش (سیدیەك)مان بۆ تۆمار بكەن، بەڵام خەڵكانێكیان هێناوە كە لەژیانییاندا ئاوازێكی سەركەوتوویان دانەناوە و ئەمڕۆ بەرهەمی خەڵكی كوردستانی دەفرۆشن و مەبەستییانە ئەو كەلتوور و ئەدەبی سەرزارەكیەمان كە تا ئەمڕۆ بڕبڕەی پشتی زمانەكەمان بووە، بۆ هەر مەبەستیك بێت لە هەوڵدان لەناوی بەرن، مخابن كە لێشیان قبووڵ كراوە.
* وەكو كورد سوودمان لە ئامێرە مۆسیقیەكانی خۆی وەرگرتووە؟
-نەخێر، هەرچەندە خۆشبەختانە هونەرمەندی نیشتمانپەروەری هۆشیار و رەسەن سوود لەوانە وەردەگرێ، ئێمە وەك (تیپی هونەری هەولێر ـ زیروبەم) لەم چوار بەرهەمە نوێیەی خۆمان گرنگی دەدەین بە ئامێرە خۆماڵییەكانی وەك: باڵەبان و كەمانچەی سەرچۆك و تەمبوور ئەوەی بە دەستی محەمەد عارفی جزیرییەوە بووە، كە هەزار ساڵ لەمەو پێش لای (ئەهلی هەق) لە بۆنەی ئایینیدا بەكارهاتووە و لایان پیرۆزە و ماچی دەكەن و لە هەورازی مەجلیسێ بەداری وەدەكەن و هەڵیدەواسن، ئێمە بۆ ئەوەی موزیكمان ڕەسەنایەتی پێوە دیار بێت، گرنگی بەو ئامێرە ڕەسەنانە دەدەین.
*ئایا لە كام پارچەی كوردستان زیاتر رەسەنایەتی مۆسیقای كوردی پارێزراوە؟
-لە هەموو دنیادا شتێك هەیە، ئەویش ئەوەیە كاتێك: دوو میللەتی جیای دراوسێ بە گۆرانییەكانی یەكتری كاریگەر دەبن، لە كوردستانی باكوور گۆرانی كوردی كراوە بە توركی و هی توركیش كراوە بەكوردی! كوردانی باكوور جاران بە حوكمی بارودۆخی تایبەتییانەوە، زیاتر گوێیان لە بەرهەمی توركی گرتووە و لە گەڵی ڕاهاتوونە، چونكە بۆ خۆیان نە تەلەفزیۆنیان هەبووە نە رادیۆ! نە بە كوردیش توانیویانە قسە بكەن. لە ڕۆژهەڵاتی كوردستانیش بەهەمان شێوە موزیكی فارسی كاریگەری هەبووە لەسەریان. لەلای خۆشمان كاریگەری موزیكی عەرەبیمان بەسەرەوە بووە، لەگەڵ ئەوەشدا هەر هەوڵمان داوە و تا ئەمڕۆ ڕەسەنایەتی موزیكی خۆمان پاراستووە.
* ئایا راستە چەنگ بە ئەسڵ كوردییە؟
-ئامێری چەنگ ئەگەر سەد دەر سەد كوردیش نەبێت، ئەوە كورد دەستێكی باڵای هەبووە لەداهێنانی، زمانی كوردی و فارسی لەرەچەڵەك و بنچینەدا یەكن، بۆیە ئێمەش دەڵێین (چەنگ) و فارسیش هەروا دەڵێن! بەدەیان شاعیری كۆنی كوردی وەك (مەولەوی) لە شیعرەكانیاندا باسی ئامێری چەنگیان كردووە، ئێستاش لە كاتێكدا ئامێرەكە لەلای هەموو میللەتەكانی دەروبەرمان بوونی نەماوە، خانمە هونەرمەنێكی كوردی وەك (تارا جاف)، ئەو خانمە هونەرمەندە پەنجە شیرینە هاتووە و ئەو ئامێرەی گەڕاندۆتەوە باوەشی خۆمان، ئەگەر كورد خاوەنە ئەسڵەكەی ئامێری چەنگیش نەبێ، ئەوە دیارە كە دەستی باڵای هەبووە لە داهێنانی ئەو ئامێرەدا.
* ئایا بوونی گروپی هونەری جیاجیا كاریگەری هەبووە لە پێشخستنی و بە زانستی كردنی زیاتری مۆسیقای كوردی؟
- بەڵێ جاران وابوو ئەوكاتەی ئێمە گەنج بووین، تیپەكانی جیاجیای مۆسیقا لە هەولێر و كۆیە و كەركوك و دهۆك و سلێمانی هەبوو، بۆ نموونە: كاتی خۆی كە (تیپی مۆسیقای سلێمانی) بەرهەمێكی لە (تەلەفزیۆنی كەركوك) تۆمار دەكرد، ئێمە هەستمان بەوە دەكرد و دەمان گوت: ئەی ئێمە؟ بۆیە هەڵدەستاین كۆمەڵێك بەرهەممان ئامادە دەكرد، كە بەڕای من ئەوە (مونافەسە یا پێشبڕكێی) شەریفە، بەڵام ئەمرۆ تیپەكانی موزیك بە شێوەیەكی گشتی پشتگوێخراون و بایەخی پێویستیان پێنادرێت! تیپەكەی خۆمان بە نموونە دێنمەوە و بە ڕاشكاوی دەڵێم: تیپی ئێمە مانگانە (1) ملیۆن و دوو سەد و پەنجا هەزار دیناری وەك (بەخشین) لە لایەن وەزارەتی ڕۆشنبیری و لاوانەوە بۆ تەرخانكراوە، حەفت سەدو پەنجا هەزاری بۆ كرێی بارەگای تیپ و موەلیدە و ئەوانەیە، بۆ دەستەی بەڕێوەبەریش كە ژمارەمان (5) كەسە هیچ نەبێ دەبێ مانگانە یەكی (75000) هەزاریان بۆ كرێی هاتووچۆ پێ بدەین، ئئ باشە ئەی بۆ كاری هونەری چی دەمێنێتەوە؟ ئێستا كلیپێكی باش بە (3000) سێ هەزار دۆلار ئەگەر بەرهەم بێت! سەیر ئەوەیە بوودجە بۆ خەڵكێك هەیە، بەڵام بۆ هەمووان نییە!
*جەنابتان شارەزاییەكی زۆرتان لە ئامێرەكانی مۆسیقادا هەیە، چین ئەو ئامێرە كۆنانەی كە ئێستاش بەشێوەیەكی بەربڵاو بەكاردەهێنرێن و پارێزراون؟
-سەبارەت بە میللەتی ئێمەی كوردەوە ئامێرەكانی وەك: (دەهۆڵ و زوڕنا و بلوێر)مان هەیە ئەوەی دوایی زیاتر لەدیوەخانان لێدراوە و ئێستاش ماوە، هەروەها ئامێرەكانی(دووزەڵە، شمشاڵی قەمیش و ئاسن)مان هەبووە، كە ئەوی دوایی هەر لەدێر زەمانەوە لە دەست شوانە كوردەكاندا بووە و ژەنیویانە، لەسەردەمانی هەرە دێرینەوە كورد خاوەنی ئەو ئامێرەیە و زۆر ئامێری ترمان هەیە، هەندێ لەوانە لە ناو (تەكیە)دا بەكارهاتوون، ئامێرێكی (تەپڵ)مان هەیە لەسەر سێپایەكی دار دادەنرێ و بەدوو دار لێدەدرێ، یەكی ترمان هەیە پێی دەڵێن (دووتەپڵە) پێشتر لەسەر پشتی وڵاغ دانراوە، ئەمەش كاتێك هۆزەكان ویستوویانە ترس بخەنە دڵی دۆژمنانەوە، ئامێری تری رەسەنی وەك (تەمبوور و كەمانچەی سەرچۆك)مان بووە و تا ئێستاش دەوریان هەر ماوە.
