یاسای وەبەرهێنانی كوردستان كە لەساڵی 2006 دەرچوو ئەو یاسایە بەراورد بەوڵاتانی ناوچەكەو جیهانیش ئاسانكاریی و یارمەتی زۆری بۆ وەبەرهێنانی تایبەت تێدابوو، بەرادەیەك ئەمڕۆ قەبارەی وەبەرهێنانی گەیاندۆتە 31 ملیار دۆلار و ژمارەی پرۆژەكانی وەبەرهێنانیش زۆر زیادیكردووە، بەڵام پرۆسەی وەبەرهێنانیش بێ كەموكورتی نەبووەو بەتێپەڕبوونی كات چەندین كەموكورتی تێكەوتووە تەنانەت كاریگەریی خراپی لەسەر گەشەی هەندێك سێكتەر لێكەوتەوە وەكو سێكتەری نیشتەجێبوون یا دووركەوتنەوە لەسێكتەرەكانی وەبەرهەمهێنان یا ناهاوسەنگی لەقەبارەی بەگەڕخستنی وەبەرهێنان لەنێوان شارە گەورەكان و قەزاو ناحیەو گوندەكان، بۆ نموونە لەكاتێكدا قەبارەی وەبەرهێنان لە هەولێر 18 ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە، كەچی سۆران كە گەورەترین قەزاكانی ئەو پارێزگایەیە و ژمارەی دانیشتوانەكەی 188 هەزار كەسە رێژەی وەبەرهێنان تێیدا نەگەیشتۆتە لە 5%، ئەمەش بەكەموكورتیەكی پرۆسەی وەبەرهێنان دادەنرێت، كە نەیتوانیوە رێگا بگرێت لە دەركەوتنی دیاردەی (جیاوازیی ناوچەیی پەرەپێدان). راستە وەبەرهێنان بودجە نییە تاوەكو بەپێی هەندێك پرەنسیپ بەسەر ناوچە جیاجیاكانی كوردستان و قەزاو ناحیەو گوندەكاندا دابەش بكرێت، بەڵام خۆدەبێت یاساكە بەجۆرێك داڕێژرێتەوە كە هانی وەبەرهێنان بدات بیرۆكەی وەبەرهێنانی بگۆڕدرێت لەسەر بڕیاری ئەو شوێنەی كاری تێدا دەكات.
لە شارە گەورەكان زۆر چالاكی ئابووری و وەبەرهێنان و خزمەتگوزاریی دەبینرێت، بەپێچەوانەشەوە تا لەچەقی سەنتەری شارەكان بەرەو قەزاو ناحیەو گوندەكان بڕۆین، رێژەی وەبەرهێنان و چالاكییە ئابوورییەكان بەتایبەتی وەبەرهێنانی كەرتی تایبەت رووی لە كزی و كەمبوونەوە كردووە. ئەم واقیعە گرفتی زۆربەی ئەو وڵاتانەش بووە كە لە دوای شەڕ بەرەو قۆناغی بونیاتنانەوە هەنگاویان ناوە، وەنەبێت ئەم گرفتە لەلای بەرپرسانی وەبەرهێنان نامۆ بێت، بەڵكو هاوكاتە لەگەڵ هاتنە پێشەوەی پرسی پلانی ستراتیژیی، ئەو پلانەی پێشخستنی كەرتی تایبەت و گرنگیدان بەسیستەمی نامەركەزی لەریزبەندی پێشەوەی ئەركەكانێتی، تەنانەت بایەخدان بەو ناوچەو شوێنانەی چەندین ساڵە رووبەڕووی وێرانی و بە پەراوێزخستن بوونەتەوە بەفاكتەرێكی گرنگی رێگاگرتن لەكۆچكردنی دانیشتوانی گوندو ناحیەو قەزاكان دادەنرێت. هەربۆیە حكومەتی هەرێم نابێت دوای ستراتیژییەتی وەبەرهێنان بكەوێت، بەپێچەوانەوە وەبەرهێنەر دوای ستراتیژییەتی حكومەت دەكەوێت. كاتی ئەوەهاتووە چیتر لە هەمواركردنەوەی یاسای وەبەرهێنان دوانەكەوین و بەشێوەیەك دابڕێژرێتەوە كە لەگەڵ واقیعی ئەمڕۆ و پێداویستیەكانی هەرێم قۆناغی داهاتوومان بگونجێت، ناكرێت قەزا هەبێت وەبەرهێنانی تێدا زۆر بێت و قەزاش هەبێت هیچ كاری تێدا نەكرابێت.
لەم راپۆرتەدا باس لەناهاوسەنگی پرۆژەكانی وەبەرهێنانی كەرتی تایبەت دەكەین و شاری سۆران وەكو نموونەیەك ئاماژەی پێ دەكەین، كە هاووڵاتیان گلەیی و رەخنەیەكی زۆریان لە ئەدای بەڵێندەر و سەرمایەدار و وەبەرهێنەر هەیە، لەكاتێكدا ئەوان چاوەڕێی بەپارێزگابوونی شارەكەیان دەكەن، تەنانەت زۆر لەشارەزایان پێشبینی دەكەن لەساڵی 2030 ژمارەی دانیشتوانی سۆران بگاتە 230 هەزار كەس. هەر بۆیە هاووڵاتیان پێیانوایە شارەكەیان بەپێی ئەو فراوانبوون و زیادبوونەی ژمارەی دانیشتووانەكەی ئاوڕی جددی لەبواری بەگەڕخستنی وەبەرهێنانی تایبەتی لێنەدراوەتەوە، سۆران كە بەناوچەیەكی گەشتیاریی گرنگ دادەنرێت لە پارێزگای هەولێر كەچی بەرێژەی لە 10% سوودی لێوەرگیراوەو كارو پرۆژەی ستراتیژیی و گەورەی كەرتی تایبەت لەتەواویی دەڤەرەكە نەگەیشتۆتە لە 5%، ئەو كارو پرۆژانەشی كە تا ئێستا جێبەجێ كراوە لەلایەن كەرتی گشتیەوە ئەنجامدراوە.
سۆران ناوەندێكی بازرگانی و گەشتیاریی گرنگە لەوە دەرچووە وەكو قەزایەك مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت
سەبارەت بەوەی كەرتی تایبەت و پرۆژەكانی وەبەرهێنان بەپێی پێویست رۆڵی نەبووە لەو گۆڕانكارییەی بەسەر گەشەی شارەكەدا هاتووە، كرمانج عزەت قایمقامی قەزای سۆران لەلێدوانێكی تایبەتدا بۆ گۆڤاری گوڵان وتی: فراوانبوونەكەی سۆران بێ ئەندازەیە چ لەرووی زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانەكەیەوە بێت كە گەیشتۆتە نزیكەی 188 هەزار كەس، یا لەڕووی فراونبوونی ئاسۆی شارەكەوە بێت كە لە 22 ساڵی رابردوودا 50 ئەوەندەی خۆی فراوان و گەورە بووە، ئەمڕۆ سۆران بووەتە ناوەندێكی بازرگانی و گەشتیاریی و كشتوكاڵی گرنگ لەناوچەكەداو دەكەوێتە سێگۆشەی سنووری نێوان هەرێم و ئێران و توركیا، هەربۆیە گەورەبوون و فراوانبوونی سۆران لەوە دەرچووە وەكو قەزایەك مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، ئێستا سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان گرنگی زۆری بە شارەكە داوەو كۆمەڵێك دەسەڵات لە پارێزگاوە پێمان دراوەو چەندین پرۆژە جێبەجێ كراوە، بۆ نموونە لەساڵی 1993 تەنیا 23 قوتابخانەی هەبووەو ئێستا 400 قوتابخانەو زانكۆو پەیمانگای تێدا دامەزراوە. بەڵام ئاوڕ لێدانەوەكە لەئاست بەرفراوانیەكە نییە بەتایبەتی لەلایەن كەرتی تایبەت و وەبەرهێنانەوە، كە زیاتر روویان لەشارەكان كردووە و لە هەولێر لەو 18 ملیار دۆلارەی وەبەرهێنانی تایبەت تەنیا یەك ملیار دۆلاریش لەتەواویی ناوچەی سۆران و قەزاكانی تری پارێزگاكە خەرج نەكراوە.
تەنیا كۆمپانیا بچووك و مامناوەندەكان
روو لەدەرەوەی شارە گەورەكان دەكەن
زۆربەی پرۆژەكانی وەبەرهێنان كە لەبواری نیشتەجێبوون و پیشەسازیی و گەشتیاریی و خوێندن جێبەجێ كراوە لەناو سەنتەری شارە گەورەكانە، لەكاتێكدا لەقەزاو ناحیەكان چەندین بوار و پێداویستیی هەیە كە دەكرێت وەبەرهێنانی تێدا بكرێت، كەچی وەبەرهێنەرە ناوخۆیی و بیانیەكان زیاتر روویان لەشارە گەورەكان كردووە، لەم رووەوە قایمقامی سۆران وتی: سۆران پێویستی بەچەندین پرۆژەی نیشتەجێبوون و گەشتیاریی و كشتوكاڵی و وەرزشی هەیە كە دەكرێت كەرتی تایبەت رۆڵی بەرچاوی هەبێت لەجێبەجێكردنی، كەچی بەپێچەوانەوە ئەو كۆمپانیاو بەڵێندەرانەی كە لەسۆران كار دەكەن لەژمارەی پەنجەكانمان تێناپەڕێت، بگرە ئەو بەڵێندەرو كۆمپانیا وەبەرهێنانەی كە هەیە لەرووی قەبارەو كوالێتییەوە بەكۆمپانیای بچووك و مامناوەند دادەنرێت، بۆ چارەسەركردنی دۆخەكە وەنەبێت دانوستاندن و گفتوگۆمان لەگەڵ ئەو كۆمپانیانە نەكردبێت و ئاسانكاری و هاوكارییان پێشكەش نەكرابێت، بۆ نموونە گفتوگۆمان لەگەڵ كۆمپانیایەكی ئیماراتی كردووە كە پرۆژەیەكی گەشتیاریی لەسۆران جێبەجێ بكات، بەڵام سەڕەرای بوونی ئەو ئاسانكاری و هاوكارییانە كە حكومەتی هەرێم پێشكەشی وەبەرهێنانی كردووە، كەچی سەرمایەداری ناوخۆو بیانی لەكارەكانیان لەئاست خواست و ئومێدەكانی خەڵكی نەبوون، هەندێك كەس بەناوی وەبەرهێنان هاتن و رووبەرێك زەوییان وەرگرت، بەڵام نەیانتوانی زەوییەكان بەپێی جۆری وەبەرهێنانەكە كاری لەسەر بكەن، بەشێك لەم كەموكورتیانە بۆ یاساكە دەگەڕێتەوە كە هەمواركردنەوەی یاساكە ماوەیەكی زۆری پێچووە، هاوكات نەبوونی فەرمانگەی وەبەرهێنان لەشاری سۆران وایكردووە لەنزیكەوە ئاگاداریی و بەدواداچوونی پرۆژەكان نەكرێت و داتاو زانیاریی پێویست پێشكەش بەوەبەرهێنەكان نەكرێت.




بنەماكانی گەشەی وەبەرهێنان لە دەڤەرەكە زۆرە، بەڵام گرفت لەئاراستەكردنی ستراتیژییەتی وەبەرهێناندایە
لاوازی هەماهەنگی و پەیوەندی لەنێوان دامودەزگا حكومیەكان لەگەڵ دەستەی وەبەرهێنان دیوێكی تری گرفتەكەیە، تەنانەت نەبوونی نووسینگەو فەرمانگەی تایبەتی وەبەرهێنان لەقەزاو ناحیەكان كەلێنێكی دروستكردووە كە پرۆژەكان بەپێی توێژینەوەیەكی باش و سەركەوتووی پرۆژەی كەڵكی ئابووری جێبەجێ ناكرێت، ئەوەتا زۆر پرۆژە هەیە كە لەریزبەندی پێشەوەی داواكاریی و خواستەكانی خەڵكی دێت كەچی بەبێ بەرنامە پرۆژەكان ئەنجام دەدرێن؛ لەم رووەوە قایمقامی سۆران وتی: هەماهەنگی زۆر و فراوان نییە لەنێوان ئێمەو دەزگاكانی وەبەرهێنان تاوەكو هەوڵی هێنانی وەبەرهێنان بدرێت و ئەو پرۆژەو كارانە جێبەجێ بكرێت كە سۆران زۆر پێویستێتی، ئەگەر وەبەرهێنان هانبدرێن و ئاسانكاریی و هاوكارییان پێشكەش بكرێت ئەوكات هاووڵاتیان سوودمەند دەبن لە بەگەڕخستنی وەبەرهێنانی ناوخۆو بیانی لەدەڤەرەكەماندا. حكومەتی هەرێم لەلایەن خۆیەوە هەوڵی داوە ژێرخانی ئابووری ناوچەكە ببوژێتەوە ئەوەتا بەكردنەوەی دەروازەیەكی تر لەگەڵ توركیا لە شەمزینان بۆ سۆران ناوچەكە زیاتر دەبوژێتەوەو دەبێتە هێڵێكی بازرگانی و گەشتیاریی گرنگ، ئەمە جگە لەدروستكردنی تونێل و رێگاوبان و نەخۆشخانەو قوتابخانەو گرنگیدان بەخزمەتگوزارییەكانی شارەوانی و پاراستنی ئارامی و ئاسایش لەم ناوچە شاخاویی و سەرسنوورییە، بەمشێوەیە بنەماكانی گەشەی وەبەرهێنان لە دەڤەرەكە زۆرە، بەڵام گرفت لەئاراستەكردنی ستراتیژییەتی وەبەرهێناندایە. ئەوەتا چەندین بواری وەكو بازرگانی و گەشتیاریی و تەندروستی و پەروەردە هەیە كە پێویستی بە بەگەڕخستنی وەبەرهێنانی تایبەت هەیە. سۆران پێویستی بەكردنەوەی نەخۆشخانەو قوتابخانەو زانكۆی تایبەتی هەیە هەروەكو چۆن پێویستی بەهۆتێل و شوێنی گەشتیاریی و سۆپەرماركێت و پرۆژەی نیشتەجێبوون هەیە، تەنانەت دەكرێت بەهاوشێوەی وڵاتانی دەوروبەرو جیهان لەنێوان هەولێر و سۆران و سەرسنوورەكانی ئێران و توركیا رێگاوبانی خێرا لەرێگای وەبەرهێنەرەوە جێبەجێ بكرێت. وەبەرهێنەر بە بەردەوام لێرە دەتوانێت كاری باش و سەركەوتوو بكات، هەر شوێنێكی سنووری شاری سۆران هەیە وەبەرهێنەر دەتوانێت پرۆژەو كاری گەشتیاریی و وەبەرهێنانی تێدا بكات و بنەماكانی ژینگەی وەبەرهێنان بوونیان هەیە، بەڵام لە نەهاتنە پێشەوەی وەبەرهێنان گرفتمان هەیە، بۆ نموونە لەبواری گەشتیاری سۆران تا ئێستا بەرێژەی لە 10% سوودی لێوەرنەگیراوەو كەرتی تایبەت و وەبەرهێنان بوونیان كەم و لاوازە، واتا پرۆژەو كاری گەورەو ستراتیژیی لەتەواویی دەڤەرەكەدا لەلایەن كەرتی تایبەت و وەبەرهێنەرانەوە زۆر كەمەو رێژەی لە 5%ی تێپەڕ نەكردووە. ئەوەی كراوە حكومەت لە رێگای بەڵێندەرەوە جێبەجێی كردووە. ئەو سۆپەرماركێتە بچووك و بەنزینخانە ئەهلی و ئوتێلی بچووك كە هەیە ناچێتە قاڵبی وەبەرهێنانی گەورەو ستراتیژییەوە كە كاریگەریی باشی لەسەر گەشەی ناوچەكە دەبێت.
پابەندنەبوونی بەڵێندەران بەنەخشەی پرۆژەكانەوە
لەلایەكی ترەوە وەنەبێت تەنیا وەبەرهێنەر بوونیان لەم ناوچەیە لاواز بێت، بەڵكو بەشێوەیەكی گشتی كەرتی تایبەتیش بوونیان كەم و لاوازە، ئەوەتا یەكێك لەگرفتەكانی ئیدارەی سۆران خراپی و نزمی ئاستی بەڵێندەرەكانە كە لەم ناوچەیە كار دەكەن بەرادەیەك كۆمپانیای بەڵێندەرایەتی هەیە خاوەنی ئامێر و ئۆتۆمبێل و شۆفڵیش نییە، لەم رووەوە قایمقامی سۆران پێیوابوو كاتی ئەوەهاتووە وەزارەتی پلاندانان پێداچوونەوەیەك بە پۆلێنكردنی بەڵێندەران و مۆڵەتدان بە بەڵێندەر بكات، راستە بەهاوشێوەی وەبەرهێنەر لێرە بەڵێندەری گەورەو باش كەمە، ئەو كۆمپانیاو بەڵێندەرە ناسراوەی لەكوردستان هەیە بیانی بێت یا ناوخۆیی زیاتر روویان لەشارە گەورەكان كردووەو لێرە بوونیان كەمە، بوونی بەڵێندەرە بچووك و مامناوەندییەكان لە سۆران و بوونی كەمتەرخەمی وایكردووە ئەمساڵ 8 پرۆژەمان لەبەڵێندەر وەرگرتۆتەوە، تەنانەت بەڵێندەر هەیە پرۆژەی لێوەرگیراوەتەوەو خراوەتە لیستی رەشەوە كەچی لەلایەكی تر بەناوی كۆمپانیایەكی تر پرۆژەو كاری وەرگرتۆتەوە، یەكێك لەو كێشانەی تر كە رووبەڕوومان دەبێتەوە لەگەڵ بەڵێندەران ئەوەیە لەكاتێكدا پرۆژەی بۆ دەردەچێت هەڵدەستێ دەیفرۆشێتەوە بە بەڵێندەری بچووك ئەمەش كاریگەریی لەسەر كوالێتی و دواكەوتنی پرۆژەكە دەبێت.
یەكێك لە پێوەرەكانی گەیشتن بەقۆناغی ئابووری بازاڕ بونیاتنانەوەی ژێرخانی ئابووری وڵاتە بەشێوەیەكی هاوسەنگ كە هیچ قەزاو ناحیەو گوندێك لەپرۆژەكان بێبەش نەكرێت، ئەمەش ئەركێكی ئاسان نییە لەغیابی وەبەرهێنەری گەورەو باش و ئاراستەنەكردنیان بەرەو ئەنجامدانی وەبەرهێنان لەناوچە جیاجیاكان، لەجیهانی پێشكەوتوو ئەو ئاسانكاریی و پاڵپشتیەی پێشكەش بە وەبەرهێنان دەكرێت لەناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی تر جیاوازە و رەچاوی ئەم لایەنەیان كردووە، چونكە لەهەموو وڵاتێكدا سەرمایەدار بەدوای پرۆژەیەكەوەیە كە قازانجی خێرای لێ مسۆگەر بێت ئەمەش لەناو سەنتەری شارە گەورەكانی كوردستان زیاتر مسۆگەر دەبێت، بەپێچەوانەی قەزاو ناحیەو ناوچە سنوورییەكان كە چەندین ساڵە رووبەڕووی وێرانی و پەراوێزخستن بوونەتەوە و داهاتی تاكەكەسیان تێدا نزمترە، هەربۆیە پێدانی پرۆژەو كار لەو ناوچانە پێویستە بە پێوەرو پاڵپشتی جیاواز بێت و ئاراستەی وەبەرهێنەران بگۆڕدرێت بەرەو ئەو ستراتیژییەت و پلانەی ژێرخانی كۆمەڵایەتی و ئابووری هەرێمەكە بونیات بنێتەوە.