بایەخدان بە شەقام و رێگەكانی هاتوچۆ
لە ئاستی خێرای زیادبوونی ئەو رێژەیە نییە

زۆربوونی ژمارەی ئۆتۆمبێل بۆ زیاتر لە 1 ملیۆن ئۆتۆمبێل و فراوانبوونی ئاسۆیی شارەكان لەگەڵ دواكەوتنی پرۆگرامەكانی دروستكردنی رێگاوبان و جێبەجێ نەكردنی پرۆژەكانی هێڵی ئاسنین و هێڵی ترام و هێڵی پاسی ئاست بەرز ناگونجێت. ئەو بودجەیەی بۆ ساڵی داهاتووش بۆ رێگاوبان و بواری گواستنەوە تەرخانكراوە، توانای چارەسەركردنی خراپی ژێرخانی گواستنەوەو ئەو زیادبوونە خێرایەی ژمارەی ئۆتۆمبێلی نییە بەرادەیەك لەماوەی 4 ساڵی رابردوودا زیاتر لە 500 هەزار ئۆتۆمبێل هێنراوەتە كوردستان، ئەم ژمارەیەش هێندەی ژمارەی زیادبوونی ئۆتۆمبێلە لەماوەی 40 ساڵی رابردوو، لێرەوە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ تۆماری دەنگدەرانی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان لە هەڵبژاردنی ئەیلوولی رابردوو، كە ژمارەی ئەوانەی دەنگیان داوە نزیكەی دوو ملیۆن بووە، لەمەش نزیكەی یەك ملیۆنی رەگەزی نێر بووە، كەواتە ئەگەر بەراوردی رێژەی شۆفێری پیاوان و ژنان بكەین، بێگومان رێژەی شۆفێری پیاوان زیاتر لە %80 پێكدەهێنن، ئەمەش مانای ئەوەیە بە نزیكەیی، هەر پیاوێك لەسەرووی تەمەنی 18 ساڵیەوە ئۆتۆمبێلێكی بەردەكەوێت. لەلایەكی دیكە و ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ كێشەی هاتوچۆ لە نێو سەنتەری شارەكاندا كە رۆژانە بە دەیان هەزار هاووڵاتی و فەرمانبەر پێویستیان بەوەیە كە بە رێگەی خێرا كارەكانیان جێبەجێ بكەن، ئەوا بە هۆی بوونی ژمارەی زۆری ئۆتۆمبێلی تایبەتی، قەرەباڵغیەكی گەورە دروست بووە و ئاراستەی هاتوچۆ قورس بووە و ماوەیەكی زۆرت دەوێت هەتا لە شوێنێكەوە دەچیە شوێنێك یان بۆ فەرمانگەیەكی دیكە، هەربۆیە رۆژانە هاووڵاتیان گلەیی دەكەن لە قەرەباڵغی و بەفیڕۆدانی كاتێكی زۆر كە بەناچاری لە ناو ئاپۆرای ئۆتۆمبێلەكان دەمێننەوە و گەیشتنیان لەكاتی پێویست بۆ شوێنی كارو دەوامی رەسمی و زانكۆ و قوتابخانەكان زەحمەت بووە.
دۆخی خراپیی گواستنەوەی گشتی
لە چارەسەركردنی دۆخی خراپیی گواستنەوەو هاتوچۆ سێ لایەنی سەرەكی بەرپرسیارێتیان دەكەوێتە سەر شان و پێویستە هەماهەنگیان لەگەڵ یەكتردا هەبێت، ئەویش وەزارەتەكانی (گواستنەوەو گەیاندن و ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێبوون و پلاندانان و ناوخۆیە - پۆلیسی هاتوچۆ)، ئەم لایەنانەش كە هەموویان هاوڕان لەسەر خراپی دۆخەكەو پێویستی چارەسەركردنی مەرج نییە بێ كەرتی تایبەت و پاڵپشتیكردنی وەبەرهێنان كار بۆ جێبەجێكردنی سیستەمێكی نوێی گواستنەوە بكەن. سەبارەت بەگرفتەكانی خراپی ژێرخانی گواستنەوەو پلاندانان زاگرۆس فەتاح بەڕێوەبەری گشتی پلانی پرۆژەكانی بودجەی وەبەرهێنان لەوەزارەتی پلاندانان لە لێدوانێكی تایبەت بۆ گوڵان پێیوابوو لەچەند ساڵی رابردوودا حكومەتی هەرێم لە 17%ی بەشە بودجەی كوردستانی بۆ ئەولەویاتی چارەسەركردنی قەیرانەكانی كارەبا و دابینكردنی ئاو و پێداویستییەكانی تری شارەوانی و پاراستنی ئاسایش تەرخانكردبوو، دواتر باشبوونی ئاستی بژێوی ژیان و بەرزبوونەوەی خواست و پێداویستیەكانیش لەسەر خوێندن و تەندروستی واقیعی وایلێكەوتەوە ژمارەیەكی زۆر زیاتر قوتابخانەو نەخۆشخانە دروست بكرێت، ئەم ریزبەندییە بۆ پێداویستی خەڵكی وایكرد كەرتی گواستنەوە بەپێی پێویست نەبێتە ریزبەندی پێشەوەی بەرنامەو پرۆژەو كارەكانی حكومەت. ئەمڕۆ لەئاكامی پەرەپێدان و باشبوونی بژێوی ژیان و زیادبوونی ژمارەی ئۆتۆمبێل و فراوانبوونی شارەكان و بوونی كارو ئیش لەهەرێمەكەدا پرسی باشكردنی كەرتی گواستنەوە هاتۆتە پێشەوە، بەتایبەتی لەگەڵ خراپی ژێرخانی گواستنەوەو نەبوونی سیستەمێكی پێشكەوتوو هاوچەرخ، هاووڵاتیان تەنیا پشت دەبەستن بەئۆتۆمبێلی تایبەتی و تەكسی و بەرێژەیەكی زۆر كەمیش بە پاس، ئەم پاسانەش زۆر كۆن و خراپ و بێسەروبەرن و بۆ هەموو جێگایەكیش ناڕۆن و كاتی گەیشتنیشیان بۆ ناوچەكان دیاریكراو نییە.
لەوەزارەتی گواستنەوەش هەمان بۆچوونیان هەبوو بەوەی كەرتی گواستنەوەی كوردستان كلاسیكییەو تەنانەت مامەڵەكردنیش لەگەڵ پرسی هاتوچۆو گواستنەوە پێویستی بەپێداچوونەوە هەیە؛ لەمبارەیەوە ئەندازیار سەڵاح جەوهەر بەڕێوەبەری گشتیی گواستنەوەی زەمینی و هێڵی ئاسنین و ترام وای لە وەزارەتی گواستنەوەو گەیاندن بە (گوڵان)ی راگەیاند: بەو پێیەی كوردستان بەشێك بووە لەعێراق و ئەم وڵاتەش تا ئەمڕۆ بەشێوەیەكی كۆن كاری گواستنەوە دەكات، هەربۆیە كەرتی گواستنەوەی كوردستان كۆن و كلاسیكییە و خاوەنی سیستەمێكی مۆدێرن نین، تەنانەت بۆ گواستنەوی هاووڵاتیان لەناو هەموو شارو شارۆچكەكان چەند هێڵێك دانراون كە بەشێوەیەكی كۆن و بەپێی پێویست نین و هاووڵاتیان بەخێرایی ناگەیەننە شوێنی مەبەست، بۆ گۆڕینی ئەم واقیعەش پێویستیمان بەدیراسەو بودجەیەكی زۆر هەیە. وەنەبێت كێشەی گواستنەوە لەم هەرێمە تەنیا پەیوەندی بەخراپی ژێرخانی گواستنەوەوە هەبێت، بەڵكو پەیوەندی بەچۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ كەرتەكەشەوە هەیە، سەبارەت بەیاساو پابەندبوون بە رێنماییەكانی هاتوچۆوە عەمید قادر سدیق بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندییەكانی گشتی هاتوچۆی هەرێم وتی: هاتوچۆ بەپێی یاسای هاتوچۆی ژمارە 86ی ساڵی 2004 رێكخراوە تاوەكو ژیان و ماڵی هاووڵاتیان پارێزراو بێت و پێویستە هەموو تاكێكی ناو كۆمەڵ پابەندی بێت هەر لەشوفێرێكەوە تاكو پیادەیەكیش، بەڵام لەئاكامی پابەندنەبوون بەیاساو رێنماییەكان و خراپی رێگاوبان و شەقامەكان و نەبوونی مەرجەكانی توندوتۆڵی لە شوفێر و ئۆتۆمبێل و زۆری ژمارەی ئۆتۆمبێل ئەوە رووداوەكانی هاتوچۆ زۆر بووە كە دیوێكی تری خراپی كەرتی گواستنەوەیە. هەربۆیە هاوردەكردنی ئۆتۆمبێل بەو رێژە زۆرە قەرەباڵغییەكی زۆری لێكەوتۆتەوە و رێگاوبانەكانمان لەتوانایاندا نییە ئەم هەموو ئۆتۆمبێلە تێیدا هاتوچۆ بكەن، ئەگەر حكومەتی هەرێم بەردەوام بێت لەسەر هێنانی ئەو ژمارە زۆرەی ئۆتۆمبێل، بۆیە بە پلان و بەرنامە ئەو كات پێویستە پرۆژەی ستراتیژیی هەبێت بۆ زیادكردنی شەقام و فراوانكردن و دروستكردنی پرد و تونێل و شوێنی پەڕینەوەی هاووڵاتیان و گرنگی زیاتر بەدیزاینی رێگاوبانەكان، تەنانەت پێویستە هەماهەنگی زۆر لەنێوان وەزارەت و لایەنە پێوەندارەكانی بواری گواستنەوە هەبێت و كۆنترۆڵی جۆریی و چەندایەتی بكرێت و كوژانەوەی ئۆتۆمبێلە كۆنەكان بكرێت. بەدڵنیایشەوە هۆشیاریی هاتوچۆ لەو ئاستەدا نییە كە دڵمان پێی خۆش بێت هەربۆیە كاتی ئەوە هاتووە پێداچوونەوە لە پێدانی مۆڵەتی لێخوڕین بكرێت. بەمشێوەیە هێنانی بێسەروبەری ئۆتۆمبێل و زیادبوونی ژمارەكەی لەئاست شەقام و رێگاوبانەكان نییە، ئەگەر بەم شێوە هاوردەكردنی ئۆتۆمبێل بەردەوام بێت لە ئایندەیەكی نزیكدا كێشەی خنكانی شەقامەكانی لێ دەكەوێتەوە. هاوردەكردنی ئۆتۆمبێل بەرنامەی زانستی و دیراسەی وردی پێویستە و دەبێت سنووردار بكرێت و دەبێت ئۆتۆمبێلە كۆنەكانیش بكوژێنرێنەوە، چونكە ئۆتۆمبێلە كۆنەكان زیانی گیانی و ژینگەییان لێدەكەوێتەوە. سەبارەت بەژمارەو زیادبوونی ئۆتۆمبێلەكانیش عەمید قادر سدیق زیاتر لەمبارەیەوە وتی: ژمارەی ئۆتۆمبێلی تایبەت تا 31/12/2009لە هەولێر- 144000 لە سلێمانی – 59950 لە دهۆك - 56540بووە، واتە لەهەرسێ پارێزگا 260 هەزارو 490 ئۆتۆمبێلی تایبەتی هەبووە، بەڵام تا 31/10/2013 ژمارەی ئۆتۆمبێلی تایبەتی زۆر زیادیكردووە بەمشێوەیە(لەهەولێر بۆتە 321019 و لە سلێمانی 154314 و لەدهۆك 100573 واتا ئێستا تەنیا ژمارەی ئۆتۆمبێلی تایبەتی لەهەرێمی كوردستان گەیشتۆتە 575906 واتا لەنزیكەی 4 ساڵ 315416 ئۆتۆمبێلی تایبەتی زیادیكردووە، بەپێی ئەو زانیاری و داتایانەی لەبەردەستمانە بەگشتی ژمارەی ئۆتۆمبێل لە هەموو جۆرەكانی لە كوردستان گەیشتۆتە (1 ملیۆن و 137 هەزارو 63 ئۆتۆمبێل) كە تەنیا لەماوەی 4 ساڵدا واتا لە 31/12/2009 بۆ 31/10/2013 - 528307 ئۆتۆمبێل هاتۆتە ناو هەرێمی كوردستانەوە.
گواستنەوەی ناو شارەكان و پشتبەستن بە پاسی ئاست بەرز
لە سەنتەری شارەكاندا زیاد لەپێویست پشت بەئۆتۆمبێلی تایبەتی و تەكسی دەبەسترێت، لەكاتێكدا لە سەنتەری شارە پێشكەوتووەكانی دنیا پشت بە هێڵی ترام و میترۆ و پاسی پێشكەوتوو دەبەسترێت، ئەم دۆخە وایكردووە لەهەرسێ شارەكەی ناو هەرێمی كوردستان هاووڵاتیان تووشی خنكانی هاتوچۆو پیسبوونی ژینگە بن و كاتێكی زۆریش بەفیڕۆ بدرێت لەناو قەرەباڵغی و جەنجاڵی هاتوچۆكردن دا، تەنانەت سیستەمی پارك و شوێنی وەستانی ئۆتۆمبێل بێسەروبەر بێت. زاگرۆس فەتاح بەڕێوەبەری گشتی پلانی پرۆژەكانی بودجەی وەبەرهێنان لەم رووەوە وتی: گواستنەوە لەناو سەنتەری شارەكان لەدۆخێكی باش دا نییە بەهاوشێوەی ژێرخانە خراپەكەی كەرتی گواستنەوە، گەربێتو شارێكی وەكو هەولێر بە نموونە وەربگرین هۆكاری گواستنەوە تەنیا بە ئۆتۆمبێلی تەكسییەو سیستەمی پاسیشی زۆر لاوازە و كۆنن و بۆ هەموو شوێنێك ناچن و خێرا نین، هەربۆیە هاووڵاتیان ئۆتۆمبێلی تایبەتی خۆیان بەكار دەهێنن و قەرەباڵغیەكی زۆر دەكەوێتەوە. كەواتە پێویستە حكومەت بەدوای هۆكارێكی گواستنەوەدا بگەڕێت كە خێراو پێشكەوتوو بێت و لەئاست ویست و داخوازیی هاووڵاتیاندا بێت. لە بودجەی ساڵی 2014 سیستەمی (سیتی پاس) دانراوە. سەبارەت بە چارەسەركردنی پاسە كۆنەكانیش سەڵاح جەوهەر بەڕێوەبەری گشتی گواستنەوەی زەمینی و هێڵی ئاسنین و ترام وتی: وەكو هەنگاوێك لەهەولێر دەست پێ دەكەین و سیستەمێكی تازەی پاس دادەمەزرێنین كە پێی دەگوترێت (بەخێرایی كردنی گەیاندنی هاووڵاتیان) كە بەهاوشێوەی وڵاتانی پێشكەوتوو پاسی قەبارە جیاجیاو دوونهۆمی لەخۆدەگرێت و ئێمە لەوەزارەت بە(سیتی پاس) ناوی دەبەین كە سیستەمەكە لەهەردوو وڵاتی كوێت و ئێران و چەند وڵاتێكی تریش جێبەجێ دەكرێت، لەبەرامبەریشدا خاوەن پاسە كۆنەكان قەرەبوو دەكرێن و ئێستا ئەم پرۆسەیە جێبەجێ دەكرێت تەنانەت پاسە كۆنەكان كە لەعێراقەوە هێنرابوون دەیانگەڕێنینەوە. لەبواری چاكسازیی لەسیستەمی گواستنەوەو هاتوچۆكردن پێویستە رەچاوی بەرژەوەندیی هاووڵاتیان و شۆفێرانیش بكرێت. هەروەها لە رێگای وەبەرهێنانەوە چەند ترمیناڵێكی هاوچەرخ لەشارەكان دروست دەكرێت و ئێستا لەهەولێر دوو ترمیناڵ یەكێكیان لەسەر شەقامی 100 مەتری نزیك گۆڕستانی شێخ ئەحمەد و ئەوی تریان لەسەر رێگای كەركوك نزیك چوارڕیانی بەرامبەر دارەتوو دروست دەكرێت و ترمیناڵی شارەزووریش لە سلێمانی دروستكراوە. هێنانی تەكسیش لەسەر رێنمایی و ویستی ئێمە نەبووە، بەڵكو شێوەیەكی بازرگانی وەرگرتووە بەگشتی دەتوانم بڵێم لەهێنانی تەكسی بێ ئاگاین. تەنانەت لەدروستكردنی رێگاوبانەكانیشدا هیچ هەماهەنگیمان لەگەڵ وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە نییە و ئەوان بەپێی پلان و بەرنامەی ساڵانەی خۆیان پرۆژەكانی رێگاوبان دروست دەكەن، لەرووی مۆڵەتدان و رێكخستنی هاتوچۆوە پەیوەندیی باشمان لەگەڵ وەزارەتی ناوخۆ هەیە.
سیستەمی ترام و خێراكردنی هاتوچۆ
لەراپۆرتێكی هاوبەشی وەزارەتی پلاندانانی حكومەتی هەرێمی كوردستان و بەرنامەی پەرەپێدانی نەتەوە یەكگرتووەكان (UNDP) كە تایبەتە بەبنیاتنانی هەرێمی كوردستانی عێراق هاتووە: دەكرێت ئەولەویات بدرێت بە ترام لە خاڵەكانی خنكانی هاتوچۆ، بەڵام دانانی ترام وەبەرهێنانی گەورەی پێویستە بەرادەیەك لەهەولێر بۆ هەر كیلۆمەترێك 31 ملیۆن دۆلار تێچوونی دەبێت. هەرچۆنێك بێت خەڵكی ماوەیەكی زۆرە لەچاوەڕوانی جێبەجێكردنی پرۆژەی ترام و چارەسەركردنی دۆخەكەن. لەمبارەیەوە بەڕێوەبەری گشتی گواستنەوەی زەمینی و هێڵی ئاسنین و ترام وتی: دیراسەو دیزاین و تەندەر بۆ پرۆژەی هێڵی (ترام وای) ئامادەكراوەو بودجەیەكی زۆری دەوێت، بۆ جێبەجێكردنی پرۆژەكەش دوو بیرۆكە هەیە ئەویش(جێبەجێكردنی راستەوخۆی حكومی و كەرتی تایبەت)ە، لەهەولێر ئەم پرۆژەیە دابەشی 4 هێڵ كراوەو هەر هێڵێك دوو هێڵی چوون و هاتنە و لەلایەن ژمارەیەك لەكۆمپانیا پێشكەوتووە نێودەوڵەتیەكانەوە داوای جێبەجێكردنی كراوە.
دروستكردنی ترام بۆ شاری هەولێر و كەمكردنەوەی قەرەباڵغی و چارەسەركردنی دواكەوتنی هاووڵاتیان لەدەوام و گەیشتن بەشوێنی ئیشكردن چارەسەر دەكات و هاوڕێی ژینگەشە. بەڵام لەبەرامبەردا راوبۆچوونی جیاوازیش هەیە. بەڕێوەبەری گشتی پلانی پرۆژەكانی بودجەی وەبەرهێنان لەوەزارەتی پلاندانان لەمبارەیەوە وتی : گەرچی لەبودجەی 2014 پێشنیاركراوە بەتێچوونی 1 ملیار دۆلار تەمویلی دوو هێڵی ترامی شاری هەولێر بكەین، بەڵام كێشەی هاتوچۆی ناو شارەكانی هەولێر و سلێمانی و دهۆك تەنیا بەترام چارەسەر نابێت، بێ ئەوەی دیراسەیەكی وردی ستراتیژییەتی هاتوچۆو رێگاوبان بكەین كە تەنیا لایەنی پسپۆر و شارەزای نێودەوڵەتی دەتوانێت بەم كارە هەڵسێت. تەنانەت وەزارەتی گواستنەوەو گەیاندن دیراسەی كەڵكی ئابووری (دراسە جدوی)ی پرۆژەی ترامی هەولێری نییە، تەنیا دیزاینی پرۆژەكەی هەیە. بۆ ئەم مەبەستە لەگەڵ بانكی نێودەوڵەتی گفتوگۆمان كردووەو داوامانكردووە ماستەرپلانی گواستنەوەی شاری هەولێرمان بۆ بكەن و بڕیارە لەناوەڕاستی ساڵی 2014 هەردوو پرۆژەی ماستەرپلانی گواستنەوەو ستراتیژییەتی گواستنەوەی شاری هەولێر ئامادە بێت.