لە پرۆژە یاسای بودجەی 2014 تاچەند گرنگی بە بونیاتنانی ژێرخانی هەرێمی كوردستان دراوە؟

بونیادنانی وڵاتی دوای شەڕ بەرنامەی وای دەوێت كە بتوانێت ئاسەوارەكانی وێرانی و داڕمانی ئابووری تێپەڕێنێت و متمانەی هاووڵاتیان بەدەستبهێنێت، لە رێگای ئەوەی حكومەت لە بڕیارو پرۆگرامەكانیدا هەوڵبدات لەئاست داخوازی و خواستەكانی هاووڵاتیان بێت و جۆرە لێكتێگەیشتنێكی لەگەڵ هاووڵاتیاندا هەبێت. بەدەستهێنانی ئەم ئامانجەش هەروا ئاسان نییەو ئەركێكی قورسە بەتایبەت لەهەرێمێكی وەكو كوردستان كە ژێرخانەكەی وێرانكرابوو، بەرادەیەك رێكخراوەكانی نەتەوەیەكگرتووەكان لە راپۆرتێكیاندا دەریانخستووە هەرێمی كوردستان بۆ بوژانەوەو پێشكەوتنی ژێرخانەكەی لەماوەی 7 ساڵدا پێویستی بە 30 ملیار دۆلار هەیە. لەگەڵ ئەوەشدا حكومەتی هەرێمی كوردستان توانی بۆ جیهان بیسەلمێنێت كە «عێراقێكی جیاوازە»و لێرە سەقامگیری سیاسی و ئارامی هەیەو ئاستی پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییە سەرەكیەكانی وەكو ئاو و كارەباو دابینكردنی سوتەمەنی هەنگاوی باشی بڕیوە، بەرادەیەك توانرا لەپاشكەوتەیی حكومەتی ناوەندی دەربازمان بێت. ئەوەتا بەپێی رووپێوەكانی وەزارەتی پلاندانانی حكومەتی هەرێم و رێكخراوە نێودەوڵەتیەكان رێژەی هەژاریی تێكڕا دابەزیوەتە سەر لە 3.5% و بێكاریی بۆ لە 5.2% ئەمەش بەراورد ناكرێت لەگەڵ ئاستی هەژاری و بێكاری لەگەڵ ناوچەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق كە لە 19%ی تێپەڕاندووە. ئەمڕۆ هەرێمی كوردستان بووەتە ئەو ناوچەی كە وڵاتانی پێشكەوتووی دنیاو ناوچەكەش وەبەرهێنانی تێدا دەكەن و لەسەرجەم بوارەكاندا گۆڕانكاری نەوعی بەخۆوە بینیوە بەرادەیەك لە2014 هەولێر دەبێتە پایتەختی گەشتیاریی و ئاستی بازرگانیشی لەگەڵ وڵاتێكی وەكو توركیا گەیشتۆتە 12 ملیار دۆلار. لەگەڵ ئەم پێشكەوتنەو بەرزبوونەوەی كێرڤی پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكان و جێبەجێكردنی پرۆژەكان ئاستی داخوازی و ئومێدی هاووڵاتیانیش رووی لەزیادبوون كردووە، ئەمەش شتێكی ئاساییە بەو پێیەی حكومەتی هەرێم حكومەتی خەڵكەو چاوەڕوانی كاری گەورەشی لێدەكرێت.
رەنگە لەم قۆناغەو بەپێی ئەو توانا داراییەی حكومەتی هەرێم لەبەردەستیدایە لەتوانادا نەبێت هەموو خواست و ویستەكانمان لە جێبەجێكردنی پرۆژەكان بهێنرێتەدی، بەڵام خۆ دەبێت بەرنامەو پلانی ستراتیژیی داڕێژرێت بۆ ئەوەی بەتەواوی سوود لە پارەی بەردەست و تواناكانی ناوخۆ وەربگرین، ئەمەش بێ پلانی ستراتیژیی و ئابووری بەدی ناهێنرێت كە تاكو ئێستا لەمبوارەدا كەموكورتی هەیەو كاریگەریی خراپی لەسەر پرۆژەكان و بگرە جێبەجێكردنی پرۆژە یاسای بودجەی گشتی 2014ی هەرێمی كوردستان هەیە. بەو پێیەی پرۆژە یاسای بودجە نەخشە رێگای حكومەتە بۆ بەرزكردنەوەی ئەدای حوكمڕانی باش و بودجە بۆ خەڵكە، هەربۆیە پێویستی بەپلانێكی زانستی و عەقڵانی واهەیە كەلەلایەك رەچاوی واقیعی هەرێمەكەی كردبێت و لەلایەكی دیكەیشەوە لەئاست ویست و داخوازیەكانی خەڵكیدا بێت، لەهەموو دنیای پێشكەوتوو بودجەیەك نییە بێ كەموكورتی بێت، بەڵام گرنگ ئەوەیە بەهەموو لایەكان و لەقۆناغە جۆراوجۆرەكەی ئامادەكردن و پەسەندكردنی بودجەدا گفتوگۆ و دانوستانەكان لەسیاقی چاكردن و پێشخستنی ئەو پرۆژەیەدا بن كە هاووڵاتیان چاوەڕێی پەسەندكردنین.



شێروان ئەسعەد بریكاری وەزارەتی پلاندانانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەم دیمانەیەی گۆڤاری گوڵاندا لەسەر زۆر تەوەرەی تایبەت بە بودجەی 2014ی هەرێمی كوردستان و پلانی ستراتیژیی و ئابووری و سەرژمێریی قسەی كرد، بەڕێزی ئاماژەی بەوە كرد دابەشكردنی بودجە بەسەر هەرسێ پارێزگای هەولێر و سلێمانی و دهۆك و قەزاكان بەپێی ژمارەی دانیشتوانە. سەبارەت بە رێژەی هەژاریی و بێكاری لەهەرێمی كوردستان كە قسەو باسێكی زۆری لەسەر دەكرێت پێی وابوو هەژاریی و بێكاریی لەهەرێمی كوردستان بەراورد بەناوچەكانی دیكەی عێراق زۆر كەمترە. ئەمەش دەقی دیمانەكەیە.

* وەكو كەسێكی پەیوەندار بە داڕشتنی بودجەو گفتوگۆكانی تایبەت بەبودجەی وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان؛ دەكرێت بزانین دوا وردەكارییەكانی بودجەی ساڵی 2014ی هەرێمی كوردستان بەكوێ گەیشتووە، ئایا تاچەند لەبودجەی ئەمساڵدا رەچاوی داخوازییەكانی هاووڵاتیان كراوە؟
- بەشە بودجەی هەرێم كە لەبودجەی گشتی عێراق دادەنرێت و ناشەفافییەتی بۆ ئێمە تێدایەو تەنانەت بڕێكی زۆری بەناوی بودجەی حاكیمەو سیادیی لێ دەبڕێت، تەنیا بەرێژەی كەمتر لە 11% بۆ هەرێم دەمێنێـەوە، لەكاتێكدا وا پێویست بوو بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان بەرێژەی لە 17% بێت. تەنانەت لەكۆتایی ساڵ بەشێكی زۆری بودجەی حاكیمەو سیادیی دەمێنێتەوەو خەرج ناكرێت كەچی بەشی هەرێمی كوردستان ناگەڕێتەوە، لەگەڵ بوونی ئەم كەموكورتیانەو دەیان تێبینی دیكە كە لەسەر بودجەی گشتی عێراق هەمانە، ئەو بەشە بودجەیەی بۆ هەرێم تەرخانكراوە بەشێوەیەكی زانستی و رێكوپێك بۆ پرۆژەكان تەرخان دەكرێت. ئاشكرایە بودجەی 2014ی هەرێمی كوردستان بەهەردوو بەشەكەیەوە (بەكارخستن و وەبەرهێنان) بەشێوەیەكی زانستی و رێكوپێك گفتوگۆی لەسەر كراوە، هەرچی بودجەی بەكارخستنە بەسەر بوارەكانی مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینان و بەڕێوەبردنی دامودەزگاكان تەرخان كراوە. بەشی بودجەی وەبەرهێنانیش لەسەر بنەمای زانستی و نێودەوڵەتی بەسەر وەزارەتەكاندا دابەش دەكرێت و ریزبەندی بۆ پرۆژە گرنگ و پێداویستیە سەرەكیەكان دانراوەو رێژەی جێبەجێكردنی پرۆژەكان و خەرجكردنی بودجەكە رەچاوكراوە؛ لەگفتوگۆكانیشدا بەجیا لەگەڵ هەموو وەزارەتەكان گفتوگۆی تێروتەسەل و زانستی لەسەر پرۆژەكانیان و ریزبەندییان كراوە.
* ئامادەكردنی بودجەكە لەلایەن حكومەتەوە گەیشتۆتە دوا قۆناغەكانی؛ ئایا لەهەڵبژاردنی پرۆژەو ریزبەندی بودجە رەچاوڕێی چی دەكرێت؟
- بەڵی؛ گفتوگۆكردن لەگەڵ وەزارەتەكان و پرۆژەكانیان كۆتایی پێهاتووەو لەسەر چەند بنەمایەك پرۆژەكانیان پەسەند كراوە لەوانە بنەماكانی بوونی (كەڵكی ئابووری و دیزاین و تەرخانكردنی زەوی پێویست..)، ئێستا ئەم قۆناغەمان تەواوكردووەو ئامادەی دەكەین و بەزووترین كات دەیگەیەنینە وەزارەتی دارایی و ئابووری و ئەوانیش لەگەڵ بودجەی ئاسایی یەكی دەخەن و رەوانەی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیرانی دەكەن و پەسەند دەكرێت و دواتر بۆ گفتوگۆكردن و پەسەندكردنی كۆتایی بۆ پەرلەمانی كوردستان بەرز دەكرێتەوە.
* چۆن هاوسەنگی لەنێوان پارێزگاكانی كوردستان و ناوچە جیاوازەكانی كوردستان لەدابەشكردنی پرۆژەكان دەكرێت، ئایا داخوازی هاووڵاتیان بۆ جێبەجێكردنی پرۆژەكان رەچاوكراوە؟
- دابەشكردنی بودجە بەسەر هەرسێ پارێزگای هەولێر و سلێمانی و دهۆك و قەزاو ناحیەكانیش بەپێی ژمارەی دانیشتوانە، بۆ نموونە گەربێتو باسی پارێزگای هەولێر بكەین رێژەی بودجەی قەزای سۆران زیاترە لەرێژەی بودجەی تەرخانكراو بۆ قەزای مێركەسۆر، لەهەڵبژاردن و ریزبەندی پرۆژەكانیشدا حكومەتی هەرێمی كوردستان رەچاوی داخوازی و پێداویستی سەرەكی هاووڵاتیانی كردووە. بەڵام لێرەدا راستیەك هەیەكە هەمووان لێی ئاگادارن و پێویستە ئاماژەی پێبكرێت ئەویش ئەو وێرانكاریی و داڕمانەیە كە لەئاكامی سیاسەتە چەوتەكانی حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی بەغدا دووچاری هەرێمی كوردستان و ژێرخانەكەی بووە بەتایبەت لەقەزاو ناحیەكان و پرۆژە ستراتیژییەكانەوە، هەربۆیە هەوڵێكی زۆر دراوە تاوەكو ئاسەوارە وێرانكارییەكە نەهێڵدرێت و ژێرخانی ئابووری بونیاد بنرێتەوە.
* بەڵام بەو بودجەیە دەكرێت پرۆسەی بونیادنانەوە خێرایی تێدا بكرێت؛ لەكاتێكدا زۆربەی وەزارەتەكان پێیانوایە بودجەی تەرخانكراو بۆیان لە رێژەی 10%ی داواكارییەكانی ئەوان تێپەڕی نەكردووە؟
- بۆ دیاریكردنی ئەو بودجەیەی كە لە بونیادنانەوەی ژێرخانی كوردستان پێویستمانە بەهاوكاری و بەشداری 13 رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان توێژینەوەیەكمان ئەنجامداو گەیشتینە ئەو دەرئەنجامەی: بونیادنانەوەو پێشخستنی ژێرخانی ئابووری هەرێمی كوردستان لەماوەی حەوت ساڵی داهاتوودا پێویستی بە 30 ملیار دۆلارە. گەربێتوو ئەو بڕە پارەیەش تەرخانبكرێت ناتوانرێت لەماوەی چەند ساڵێكدا ئەو هەموو پارەیە لە جێبەجێكردنی پرۆژەكان خەرج بكرێت، هەربۆیە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە رێگای پلان و بەرنامەی رێكوپێكەوە هەنگاوی گەورەو باشی لەبواری ئاوەدانكردنەوەو گەشەكردن ناوە و ژێرخانی ئابووری و خزمەتگوزارییەكان بەرەو پێشەوە چوون و ساڵانەش بۆ بەدیهێنانی سەرجەم داخوازی و ئومێدەكانی هاووڵاتیان كێرڤی گەشەكردن و پێشكەوتنی ئابووری و بەرزكردنەوەی ئاستی خزمەتگوزارییەكان رووی لەهەڵكشان كردووە. لەمەشدا پاڵپشتی لەداواكارییەكانی هاووڵاتیان دەكەین و بەمافێكی ئاسایی و سروشتی خۆیانی دەزانین، لەو روانگەیەشەوەیە ئێمە لەگەڵ وەزارەتەكانی دیكەی حكومەت هەموو تواناكانی خۆمان خستۆتەگەڕ بۆ ئەوەی باشترین خزمەتگوزاریی پێشكەش بەهاووڵاتیان بكەین.
* بەڵام كەمی بودجە رێگرە لەبەدیهێنانی بەرنامەو پلانەكانی وەزارەتەكان، ئەوەتا وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو جێبەجێنەكردنی تەواویی پلانە ستراتیژییەكەی بۆ كەمی بودجە گەڕاندەوە؟
- چەندین ساڵە بودجەی باش بۆ وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو تەرخان دەكرێت، بەڵام دروستكردنی هەندێك پرۆژەی گەورە بودجەی زۆری دەوێت وەكو پرۆژەكانی بەنداو كە زۆر ئاسان نییەو پارەیەكی زۆری دەوێت، هەر لە قەرەبووكردنەوەوە تا دیزاین و خەرجی جێبەجێكردنی ئەو پرۆژەیەی كە تەنیا لەتوانای كۆمپانیا گەورەكاندایە، زۆرجار ئەو بودجەیەی بۆ ئەمجۆرە پرۆژانە تەرخان دەكرێت لەقۆناغی جێبەجێكردنەوە دەچێتە ساڵەكانی دواتر. سەبارەت بەوەزارەتەكانی دیكەی وەكو پەروەردەو شارەوانیش بەهەمان شێوە لەكاتێكدا وەزارەتی پەروەردە داوای دروستكردنی 1000 قوتابخانە دەكات ئێمەو وەزارەتەكەش بەپێی بودجەو تواناكانمان تەنیا 500 قوتابخانە دەخەینە بەرنامەوە بۆ جێبەجێكردنی.
* بەڕای بەڕێزت وەزارەتەكان تاچەند لە جێبەجێكردنی پرۆژەكانیان سەركەوتوو بوون؛ رەخنەو گلەیی ئەوەتان لەسەرە كە ئێمە لەكوردستان پلانمان بۆ بودجەی پێویستی پرۆژەكان نییە؟
- بەداخەوە زۆر كەس لەئەركەكانی وەزارەتی پلاندانان نەگەیشتووە كە شەش ئەركی سەرەكی لەسەر شانە( كوالێتی كۆنترۆڵ – دەستەی ئاماری هەرێم – پلانی ستراتیژیی – هەماهەنگی و بەدواداچوون لەگەڵ رێكخراوە ناوخۆیی و نێودەوڵەتیەكان – سەرچاوە مرۆییەكان – پلانی پرۆژەكان)؛ وەڵامی پرسیارەكەتان پێوەندی بەپلانی پرۆژەكانەوە هەیە واتا بەڕێوەبەرایەتی گشتی بودجە كە ئەركی دانانی پلانە لەگەڵ وەزارەتەكان؛ بەدڵنیاییشەوە هیچ وەزارەتێك بودجەكەی لەسەر خواستی خۆی بۆ دانانرێت و بودجەی بەردەست بەپێی خواستەكانمان نییە، بەڵكو بەپێی ئەو بڕە پارەیەیە كە لەبودجەكەدا بۆمان تەرخانكراوە.
* ئەی سەبارەت بە پلانی ستراتیژیی كە بۆ ئەم قۆناغەو قۆناغەكانی داهاتووی ئابووری هەرێمی كوردستان پێویستە؟
- ناتوانرێت بەتەواوەتی پلانی ستراتیژیی بۆ هەرێمی كوردستان دابڕێژین، چونكە عێراق وڵاتێكی ناسەقامگیرەو بودجەكەشمان لەعێراقەوە بۆ دێت و سیاسەتە نەختینەییەكانیش هەر لەوێ دادەڕێژرێت، لەگەڵ ئەوەشدا چەندین لێكۆڵینەوەو توێژینەوەی پێشكەوتوومان هەیە كە زۆربەیان لەلایەن رێكخراوە نێودەوڵەتیەكانەوە سەبارەت بەژێرخانی ئابووری ئەنجامدراوە، دەتوانین بەپلانێكی ستراتیژیی دابنێین و هەموو پێداویستی و وردەكارییەكانی تێدایە، بۆ ئەمساڵ لەسەر ئەو بنەمایانە گفتوگۆمان لەگەڵ وەزارەتەكان كردووەو خستومانەتە ناو بەرنامەو كار و پرۆژەكانمانەوە.
* پێتوانییە بۆ سەركەوتنی بەرنامەو كارەكان پێویستیمان بە ئەنجامدانی پرۆسەی سەرژمێری هەیە، بۆچی ئەم پرۆسەیە دوادەخرێت؟
- پرۆسەی سەرژمێریی بەیەكێك لەكارە گرنك و پێداویستیەكان دادەنرێت و لەعێراقدا بەپرۆسەیەكی سیادیش دادەنرێت، بەو پێیە لەناوەندەوە بڕیاری لەسەر دەدرێت و ناتوانین بەتەنیا لەهەرێمی كوردستان سەرژمێرییەك بكەین كە بڕوای پێ نەكرێت، جەنابی سەرۆكی هەرێمی كوردستان داوای لەحكومەتی عێراق كردووە پرۆسەی سەرژمێری گشتی ئەنجام بدرێت، لەو روانگەیەی كە پرۆسەكە زۆر پێویست و گرنگە و ناكرێت وڵاتێك باس لە دیموكراسی و قۆناغی بونیادنانەوە بكات سەرژمێری دانیشتوان و بگرە زانیاریی و داتاكانی روون و ئاشكرا نەبێت. هەربۆیە هەموو لایەك ئەنجامدانی سەرژمێری بێ خۆشە، چونكە جگە لەوەی بۆ هەرێمی كوردستان گرنگە، هاوكات بۆ گشت عێراق و یەكلاكردنەوەی زۆر بابەتی تایبەت بە ئابووری و بودجەو زۆر بواری دیكە گرنگە، هەركاتێك حكومەتی عێراق بڕیاری ئەنجامدانی سەرژمێری بدات، ئێمە ئامادەباشیمان تێدایە. وەزارەتی پلاندانانی هەرێم پەیوەندی تەواویی لەگەڵ وەزارەتی پلاندانانی عێراق هەیە، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەوان لەرووی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیەوە سەقامگیر نین، بۆیە زەحمەتە بتوانین بڕیار بدەین، گەر وەزارەتی پلاندانانی عیراق بڕیار بدات و سەرژمێری یا پلانی ستراتیژیی داڕێژێت، ئێمەش وەكو وەزارەتی پلاندانان ئامادەین جێبەجێی بكەین.
* تاچەند داتاو ئاماری وردمان سەبارەت بە رێژەی بێكاری و هەژاری و هەڵاوسانی نرخ و بوارەكانی دیكە هەیە، ئایا دەكرێت ئەو رێژانە بزانین و باسێكمان بۆ بكەیت؟
- دەستەی ئاماری هەرێم جگە لەوەی بە بەردەوام سەرقاڵی رووپێوە، هاوكات بە بەردەوامیش رووپێوەكان نوێ دەكاتەوە، سەبارەت بەداتاو ئاماری رێژەی هەژاری و بێكاری كە لەهەرێمی كوردستان بەراورد بەعێراق زۆر كەمە، بۆ نموونە رێژەی هەژاریی بەتێكڕا لە 3.5%یەو رێژەی بێكاریش لە 5.2%ـە، ئەم رێژەیەش لەقەزاو ناحیەكدا جیاوازە، بۆ بەدەستهێنانی ئەم رێژەیەش پشتمان بە رێكخراوە نێودەوڵەتیەكان بەستووە؟