لێكتێنەگەیشتنی نێوان زانكۆكان و كەرتی تایبەت زیانی بە بازاڕی كار گەیاندووە
لەهەرێمی كوردستاندا زیاتر لە 120 هەزار قوتابی لە 13 زانكۆی حكومی و 15 هەزار قوتابیش لە 8 زانكۆی تایبەت دەخوێنن و نزیكەی 12 هەزار مامۆستای زانكۆش هەیە، لەچوارچێوەی بەرنامەی تواناسازیشدا 4000 قوتابی بۆ خوێندنی ماستەرو دكتۆرا لە زانكۆكانی دەرەوە دەخوێنن؛ ئەم ژمارانە بەراورد بە ساڵی 1991 كە ئەوكات تەنیا زانكۆی سەلاحەددین هەبوو گۆڕانكارییەكی ژمارەیی گەورەیە؛ هەربۆیە بۆ رێكخستن و بەڕێوەبردن و بەرزكردنەوەی كوالێتی و دڵنیایی جۆریی پێویستە بەرنامەو سیاسەتی نوێ پەیڕەو بكرێت، سیاسەتێك بتوانێت كۆتایی بەگرفتەكانی وەرگرتنی دەرچووانی ئامادەیی بۆ زانكۆ حكومیەكان و كێشەی بەشە ناوخۆییەكان و ئاستەنگەكانی بەردەم خوێندنی ماستەرو دكتۆرا بهێنێت، وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستیش بتوانێت بە ئەرك و پەیامی یەكەمی خۆی هەڵسێت كە بریتییە لە: (پێگەیاندنی پسپۆرانی تایبەتمەند بۆ بوارە جۆراوجۆرەكانی ناوكۆمەڵگا) بەرادەیەك دەرچووانی زانكۆ لەئاست پێداویستی و داخوازییەكانی بازاڕی كاردا بن. نەبوونی لێكتێگەیشتن لەنێوان زانكۆكان و كەرتی تایبەت و بوونی كەلێن لەنێوان وەزارەتەكانی حكومەت و زانكۆكاندا كاریگەریی خراپی بۆ سەر پەرەپێدانی مرۆیی هەبووە، ئەو پەرەپێدانەی كە لەقۆناغەكانی بونیادنانی نەتەوەدا پێویستمانە. بەو پێیەی وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی بەیەكێك لەو وەزارەتە هەستیارانە دادەنرێت كە ئەم ئەركەی لەسەر شانە. گرنگە وەڵامی ئەو پرسیارە بداتەوە؛ ئایا وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی لەئەركی پێگەیاندنی كادیریی پسپۆر بۆ دامەزراوەكانی ناوكۆمەڵگا سەركەوتوو بووە؟ گەر سەركەوتوو بووە ئەی بۆچی كەرتی تایبەت پێیانوایە دەرچووانی زانكۆ لەئاست داخوازیەكانی ئەم قۆناغەی بازاڕ و ئابووریدا نین؟ ئەوەتا بۆ بەدەستهێنانی كادیریی بەتواناو پێشكەوتوو زۆربەی ئەو كۆمپانیانەی لەم وڵاتەدا كاردەكەن پەنایان بۆ دەستی كاری بیانی و هێنانی شارەزایان و پسپۆرانی بیانی بردووە. زۆربەی جاریش پسپۆرەكانی زانكۆ بەشداری لەبوارێكدا دەكەن كە دوورە لە پسپۆرایەتیەكەیانەوە، بەمەش قوتابیەك 16 ساڵ دەخوێنێت و دەرئەنجام یا بێكار دەمێنێتەوە یا لەبوارێكی دوور لە پسپۆرایەتی خۆی كار دەكات.





دكتۆر نەژدەت ئاكرەیی بۆ (گوڵان):
لێكتێگەیشتن لەنێوان زانكۆكان و بازاڕی كار نییە

بازاڕی كاری ئێمە دامەزراوەیی نییە و لەكۆمەڵە دەوڵەمەندێك پێكهاتووە كە بەدەگمەن عەقڵیەتی بیزنسمانیان تێدایە
ئەزموونی بەڕێوەبردنی بەشە ناوخۆییەكان
لە رێگای كۆمپانیاكانەوە سەركەوتوو دەبێت

دكتۆر نەژدەت ئاكرەیی بەڕێوەبەری گشتی توێژینەوەو پەرەپێدان لەوەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی لەم دیمانەیەی (گوڵان)دا باس لەوە دەكات وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی كار لەسەر هەردوو تەوەرەی پێگەیاندنی كادیری پسپۆر بۆ گشت دامەزراوەكانی كۆمەڵگا و توێژینەوەی زانستی كردووەو لەهەندێك بواریشدا بەنیازن سیستەمی نوێ پەیڕەو بكەن بەتایبەتی لەچارەسەركردنی كێشەی لێكتێنەگەیشتن لەنێوان زانكۆكان و كەرتی تایبەت و گرفتی بەشە ناوخۆییەكان. ئەمەش دەقی دیمانەكەی بەڕێزیانە.

* هەموو ساڵێك ژمارەیەك لەدەرچووانی ئامادەیی ناویان لەوەرگرتنی زانكۆ و پەیمانگا حكومیەكان ناگەڕێتەوە؛ دووبارەبوونەوەی ئەم گرفتە بۆچی دەگەڕێتەوە ئایا وەزارەتی خوێندنی باڵا لەم رووەوە چ هەنگاوێكی ناوە بۆ چارەسەركردنی گرفتەكە؟
- لەهەرێمی كوردستان 13 زانكۆی حكومی هەیە واتا زانكۆكانی كوردستان لەرووی ژمارەییەوە زۆر گەشەیان كردووەو فراوانیش بوون، وەرگرتنی قوتابیانیش لەم زانكۆیانە بەپێی فەلسەفەی قبوڵی مەركەزییە كە ساڵانە قوتابیان بەپێی كۆ نمرەو ویستەكانی خۆیان دابەش دەكرێن. لەم ساڵانەی دواییشدا مەرج نییە زانكۆكان هەموو دەرچووانی ئامادەیی وەربگرن، چونكە توانای وەرگرتنی سەرجەم دەرچووانی ئامادەیی لەلایەن زانكۆ حكومیەكانەوە سنووردارە، هاوكات ژمارەیەكیش لەوانەی وەرنەگیراون لەزانكۆ ئەهلیەكان وەردەگیرێن. بەمشێوەیە وەرگرتنی قوتابیان لە زانكۆكان بەپێی وەرگرتنی ناوەندییەو لەسەر بنەمای سیستەمە سۆشیالیستەكانە واتا هەركەسێك لەئامادەیی دەربچێت پێویستە لەزانكۆكان وەربگیرێن لەكاتێكدا لەجیهانی ئەمڕۆ ئەمجۆرە فەلسەفەیە نەماوە «مافی خوێندن بۆ هەمووانە بەڵام تەنیا لەرێگای حكومەتەوە نییە، بەڵكو بەشێكی زۆری لەرێگای كەرتی تایبەتەوەیە» بوارەكانی خوێندنی تایبەت كراوەیەو بۆ هەمووانە. لەهەرێمی كوردستان زانكۆكان ژمارەیەك لەقوتابیان بەتایبەتی ئەوانەی كۆنمرەكانیان لە خوار 60ـەوەیە ناتوانن وەریانبگرن. ئەم كێشەیە لەدەوڵەتانی دەوروبەریش هەیە و رێژەی وەرگرتنی قوتابیان لەزانكۆ حكومیەكان كەمە لەتوركیا تەنیا لە 10%یەو لەئێران لە 5% قوتابیەكانی تر هەمووی لەزانكۆ ئەهلیەكان دەخوێنن.
* وەرگرتنی قوتابیان لە زانكۆ ئەهلیەكان لەسەر چ بنەمایەكە؛ ئایا پێتوانییە نرخی خوێندن لەم زانكۆیانە بەراورد بە داهاتی خێزانەكانی قوتابی بەرزە؟
- زانكۆ تایبەتەكان لەهەرێمی كوردستان كە نزیكەی 10 زانكۆ دەبێت و گرنگترینیان بریتین لەزانكۆكانی(ئەمریكی سلێمانی - جیهان – سێربس – نەورۆز – حەیات – كۆمار – گەشەپێدانی مرۆیی) ئەم زانكۆیانەش كە نزیكەی 15 هەزار قوتابی تێیدا لەسەر بنەمای كرێی خوێندن لەم زانكۆیانە دەخوێنن و لەرووی دابینكردنی كادیری پسپۆری جیاجیا بەهاوشێوەی زانكۆ حكومیەكان خزمەت بەكۆمەڵگا دەكەن، زانكۆ تایبەتەكان لەسەر بودجەی خۆیان كاردەكەن و پێداویستی خوێندن و مامۆستای پسپۆر دابین دەكەن؛ وەرگرتنی قوتابیانیش لەم زانكۆیانە لەلایەن وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستییەوە دەستنیشان دەكرێت و ئەو كۆلێژو بەشانەی كە دەكرێنەوە لەلایەن لیژنەیەكی تایبەت بەدڵنیایی جۆریی دیراسەت دەكرێت و بەپێی ئەو مەرجانەی لەیاسای زانكۆ تایبەتیەكان دەستنیشان كراون ئاماژەی پێدەكرێت، ئەزموونی ئێمە بۆ زانكۆ ئەهلیەكان نزیكەی بۆ 10 ساڵ دەچێت و بەڕێوەبەرایەتیەكی تایبەت لەوەزارەت هەیە بۆ رێكخستنی كاروبارەكانیان. زانكۆ تایبەتەكان كە ساڵانە نزیكەی 10 هەزار قوتابی وەردەگرن و ئەركی خوێندن لەسەر خۆیانە. بەپێی یاسای زانكۆ تایبەتەكان كە لە پەرلەمانی كوردستان دەرچووە تێیدا هاتووە وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی سەرپەرشتی ئەم زانكۆیانە دەكات هەر لەكرێی خوێندن و پرۆگرام و ژمارەی وەرگرتنی قوتابیان، بەتەئكیدیش زانكۆ تایبەتەكان لەهەوڵی وەرگرتنی زۆرترین قوتابی و بەرزكردنەوەی نرخی خوێندنیانن، بەڵام پێوەرەكانی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی سنوورێكی بۆ ئەم مەسەلەیە داناوە، گەر بەراوردی خوێندنی تایبەت لەزانكۆكانی كوردستان لەگەڵ زانكۆكانی جیهان و وڵاتانی دەوروبەری خۆمان بكەین بۆمان دەردەكەوێت كە زانكۆ تایبەتەكانی كوردستان بەراورد بەزانكۆكانی ئوردن و لوبنان و توركیا و ئێران نرخی خوێندنی بەرێژەی لە 50% كەمترە.
* بۆچی لەسیاسەتی وەرگرتنی قوتابیان لەزانكۆو كۆلێژو بەشەكانیدا رەچاوی پێداویستی بازاڕی كار ناكرێت، بەبەردەوام كەرتی تایبەت رەخنەی ئەوەی هەیە كە لەئامادەكردنی پسپۆری جیاجیادا زانكۆكانی كوردستان رەچاوی پێداویستی ئەوانی نەكردووە چ لەرووی كوالێتی و شارەزاییەوە بێت كە لەگەڵ قۆناغی ئەمڕۆ ناگونجێت یا لەرووی چەندایەتیەوە بێت؟
- ئامادەكردنی كادیری پسپۆرو شارەزا بۆ بوارەكانی مەعریفەو كار ئەركی سەرشانی زانكۆ حكومی و تایبەتەكانە، من پێموایە زانكۆكانی حكومی و تایبەتیش رەچاوی پێداویستی بازاڕی كار بۆ دەرچووەكان كراوە، چونكە ئەگەر ساڵانی پێشوو وەرگرتنی قوتابیان بەشێوەی گشتی دەبوو كە وایدەكرد هەندێك پسپۆر زۆر بێت و هەندێك پسپۆری دیكەش كەم بێت، ئێستا بەو شێوەیە نییە پلانی وەزارەت كە دێت بۆ زانكۆكان و كردنەوەی بەشی نوێ لەسەر بنەمای رەچاوكردنی پێداویستی بازاڕی كار دیراسەت دەكرێت. بۆ نموونە بوارەكانی پزیشكی و ئەندازیاریی و یاساو زانستی ئابووری و كارگێڕیی و ژمێریاریی و گەشتیاریی و. كە لەبازاڕی كار چی لەحكومەت یا كەرتی تایبەت سوودی لێوەردەگیرێت.
لەگەڵ ئەوەش دا لەمەسەلەی ئەكتیڤكردنی زانكۆكان و بازاڕی كارو لێكتێگەیشتن نییە و قۆناغێكی وا پێشكەوتوومان نەبڕیوە، تەنانەت بازاڕی كاری ئێمە دامەزراوەیی نییە و لەكۆمەڵە دەوڵەمەندێك پێكهاتووە كە عەقڵیەتی بیزنسمانیان تێدا نییە، بیروبۆچوونی دەوڵەمەندو بیزنسمان جیاوازە لەكاتێكدا بیزنسمان لەپرۆسەی پەرەپێدانی كۆمپانیاو دامەزراوەكەیدایە وا بیردەكاتەوە سوود لەزانكۆو تواناكانی وەرگرێت كە ئەمجۆرە بیزنسمانە لەهەرێمەكەدا دەگمەنن، ئەوەی هەمانە دەوڵەمەندەكانن لەسەر پرۆژەو بازرگانی كار دەكەن و تەنیا بیر لەبەدەستهێنانی قازانج دەكەنەوە.
* كەواتە ئێوەش گلەیی و رەخنەتان لەكەرتی تایبەت هەیە، ئەی چارەسەر چییە بۆ كەمكردنەوەی كەلێنی نێوان دەرچووانی زانكۆكان و بازاڕی كار؟
- ئێمە ناتوانین سیستەم و پرۆگرامە ستاندارەكانی خۆمان تێكبدەین بۆ كەرتێك كە تا ئێستا نەگوتارو نە پێناسەیەكی روون و ئاشكرای هەیە، لێرەو لەوێ هەوڵێك هەیە بۆ دروستبوونی عەقڵیەتی بیزنسمان بەتایبەتی لە پرۆژە نەوتیەكان و هەندێك پرۆژەی وەبەرهێنان. بۆ لێكنزیكبوونەوەو دۆزینەوەی زمانێكی لێكگتێگەیشتن پێویستی بەهەماهەنگی لەنێوان زانكۆكان و ژوورە بازرگانی و یەكێتیەكانی وەبەرهێنان و هاوردەو ناردن و ئابووریناسان هەیە. لەگەڵ ئەوەشدا وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی هەنگاوی باشی لەبواری گەشەپێدانی مرۆیی بڕیوە ئەوەتا بەسێ قۆناغ لەچوارچێوەی بەرنامەی تواناسازیدا 4000 قوتابیمان لەزانكۆكانی وڵاتانی بیانی دەخوێنن، ئەمەجگە لەوەی لەهەرێمی كوردستان 8 زانكۆمان هەیە كە خوێندنی ماستەرو دكتۆرای تێدایە (سەلاحەدین – سلێمانی – دهۆك – كۆیە – سۆران – راپەڕین – گەرمیان – هەولێری پزیشكی) لەبواری بڕوانامەی دكتۆرادا سیستەمی نوێ پەیڕەو دەكەین، ئەو سیستەمە كۆنەی جاران نییە و چەند سیستەمێكمان بۆ خوێندنی دكتۆرا هەیە.
* لەزانكۆكانی كوردستان نامەو توێژینەوەی زانستی و تێزی دكتۆرایەكی زۆرمان هەیە كە زۆر بەدەگمەن لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان و وەزارەتەكانەوە سوودی لێوەردەگیرێت؛ ئەمە هۆكارەكەی بۆچی دەگەڕێتەوە؟
- توێژینەوەی زانستی ئەركی دووەمی وەزارەتمانە كە بەپێی یاسای ژمارە 10 دەستەی كوردستان بۆ دیراساتی ستراتیژیی و توێژینەوەی زانستی لەسلێمانی لەئاستی زانكۆیەكدا هەیە كە شەش سەنتەری توێژینەوەی زانستی لەخۆدەگرێت، هەروەها لەزانكۆكانی سەلاحەدین و هەولێری پزیشكی سەنتەری توێژینەوەی زانستی لەئاستی بەڕێوەبەرایەتی گشتی هەیە و لەزانكۆكانی تریش وەكو ئاستی بەشی زانستی ئەم سەنتەرانە بوونیان هەیە. هەرچی نامەكانی ماستەرو دكتۆرا بەتوێژینەوە هەژمار دەكرێت دواتر ئەو سیمنارو وۆرك شۆپ و راپۆرتانەی سەنتەرەكان دەیكەن لەناوخۆی هەرێمدا یا لەدەرەوە یاخود بەهاوكاری رێكخراوە نێودەوڵەتیەكان بەهەمانشێوە بەتوێژینەوە ئەژماردەكرێت، ئێستا سیستەمێكی ترمان هەیە هەر مامۆستایەك دەتوانێت بۆ ماوەی 6 مانگ بچێتە دەرەوەو پۆست دكتۆرا بخوێنێت و لە پرۆژەیەكدا كار بكات.
لەمبوارەدا هەنگاوی پراكتیكیمان ناوەو هەر نامەیەكی ماستەرو دكتۆرا هەیە دەچێت بۆ سەرۆكایەتی هەرێم و پەرلەمان و وەزارەتی پێوەندیدار، تەنانەت هیچ پۆستێكی شارەزا یا راوێژكار نادرێت لەدامەزراوەكانی حكومەت تا هەڵسەنگاندنی زانستی بۆ نەكرێت لەلایەن لیژنەیەكی زانستی لەزانكۆی تایبەتمەندەوە، هەماهەنگیمان هەیە لەنێوان فەرمانگەی توێژینەوەو پەرەپێدان و سەنتەرەكانی تویژینەوە بۆ نموونە لەبواری نەوت و جیولۆجی و ئابووری و یاسایی و بانك و گەشتوگوزار. لەراستیدا هێشتا ئێمە نەگەیشتووینەتە بوارەكانی ئابووری مەعریفەیی كە تێیدا زانكۆ خزمەتگوزارییەكانی خۆی پێشكەش بەدامەزراوەكانی كۆمەڵگا بكات و ئەزموونەكانی مالیزیاو كۆریای باشورو ئەندەنووسیا لەمبوارەدا دەوڵەمەندە.
* گرفتەكانی بەشە ناوخۆییەكان و خۆپیشاندان و نارەزایەتیەكانی قوتابیان بەرامبەر بەبوونی كەموكوڕی و كەمتەرخەمی بەردەوامی هەیە؛ وەزارەت هیچ بەرنامەو پلانێكی بۆ چارەسەركردنی ئەم گرفتە بەردەوامە هەیە؟
- ساڵانە حكومەتی هەرێمی كوردستان پاڵپشتیەكی باشی قوتابیانی لەمبوارەدا كردووە و نزیكەی 70%ی قوتابیان ئەوانەی وەردەگیرێن لەبەشە ناوخۆییەكان دەخوێنن و دەرماڵەی مانگانەیان دەدرێتێ، بەڵام بەشە ناوخۆییەكان بێ كەموكوڕیی و گرفت نین، وەزارەت دیراسەی ئەم گرفتەو چارەسەركردنی كردووە بەوەی دەبێت سیستەمێكی كارگێڕی تازە دابنرێت و لەسەر ئەم بنەمایە پێشنیاری وەزارەت بۆ ئەنجومەنی وەزیران ئەوەیە كەرتی تایبەت رۆڵی هەبێت لە بەشە ناوخۆییەكانی قوتابیان و لەڕووی كارگێڕی و دابینكردنی پێداویستیەكانی خزمەتگوزارییەوە لەلایەن كەرتی تایبەت و كۆمپانیاكانەوە دابین بكرێـت و وەبەرهێنان لەمبوارەدا بكەن و هەر قوتابیەك نرخێكی دەدرێتێ، بۆ نموونە كۆمپانیا دێت و مانگانە نرخی قوتابیەك بە 200 دۆلار دەخەمڵێنرێت و لەبەرامبەردا هەموو پێداویستی و ئەركی بەڕێوەچوونی بەشە ناوخۆییەكە دابین دەكات. ئەم ئەزموونە لەزۆربەی دەوڵەتەكاندا هەیەو سەركەوتووە. ئەو كات پێویستە رێكخراوەكانی قوتابیانیش رۆڵی خۆیان بگێڕن لە رێكخستنی ئەم بوارەو چارەسەركردنی كەموكورتیەكان لەگەڵ كۆمپانیاكاندا بەمەش لە رێگای بەرێوەبردنێكی تازەوە دەتوانرێت چارەسەری باشی كێشەكانی بەشە ناوخۆییەكان بكرێت.
* باسی رێكخراوەكانی قوتابیانت كرد لەهەرێمی كوردستاندا فراكسیۆنی رێكخراوەكانی قوتابیانمان هەیە كە نوێنەرایەتی ژمارەیەكی زۆری قوتابیان دەكەن، كەچی بەپێی پێویست گوێبستی داخوازیی و داواكارییەكانیان نین، ئایا ئەو كەلێنەی لەنێوان نوێنەرانی قوتابیان و وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی هەیە بۆچی دەگەڕێتەوە؟
- لەهەرێمی كوردستان فیدراسیۆنێك هەیە كە كاروباری زیاتر لە 12 رێكخراوی قوتابیان رێك دەخات و هەمووی ئەندامن لەو فیدراسیۆنەدا؛ لەزانكۆكان نوێنەری قوتابیان هەیەو كێشەكانی قوتابیان و داواكارییەكانیان دەخەنەڕوو، لەداهاتوودا پرۆژە یاسای خوێندنی باڵا باس لەوە دەكات قوتابیانی زانكۆ یەكێتیەكی تایبەت بەخۆیان هەبێت و پرۆسەی هەڵبژاردن لەناو خودی زانكۆ بكرێت واتا میكانیزمەكە دەگۆڕدرێت، بەڵام ئەنجومەنی وەزارەت نوێنەری قوتابیانی تێدا نییە بەو پێیەی ئەم كێشانە زیاتر لەزانكۆكانەو ئەنجومەنی وەزارەت ستراتیژییەت دادەڕێژێت و ناچێتە ناو وردەكاریی كارەكانەوە. وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی گرنگی بە دڵنیایی جۆریی و هۆشیاری و تەندروستی و پاراستنی رێزگرتن لەحەرەمی زانكۆ و توێژینەوە دەدات.