قەڵادزێ مێژوویەكی كۆنی هەیەو كۆمەڵێك شوێنەواری تێدایە، یەكێك لەمانە قەڵاتی قەڵا دووزێیە كە دەكەوێتە دەروازەی شارەكە، مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ پێش ئایینی ئیسلام، لە ساڵی (1937- 1938) یەكەم قایمقام لە قەڵادزێ دەستبەكاربووە، پێشتر لە ساڵی 1920 تا 1937 خەڵكی دەڤەرەكە خۆیان ئیدارەی ناوچەكەیان كردووە، قەزای پشدەر ناحیەكانی (ناودەشت، ژاراوە، هێرۆ، هەڵشۆ، ئیسێوە)و 196 گوند لەخۆ دەگرێت، ژمارەی دانیشتووانی قەزاكە بەگشتی 120 هەزار كەسەو سەنتەری قەزا(75) هەزار كەسی تێیدا دەژی، قەڵادزێ ناوچەیەكی بە پیت و بەرەكەت بووە بەتایبەتی لە توتن و گوڵەبەڕۆژەدا، بەڵام بە وتەی خەڵكی ناوچەكە تاڕادەیەكی زۆر چاندنی توتن و گوڵەبەرۆژە بەرەو نەمان چووە، چونكە ئێستا لەناوچەی پشدەر لەلایەن حكومەت و هاووڵاتیانیشەوە گرنگی بەكەرتی كشتوكاڵ نەدراوە، قەڵادزێ دوای ساڵی (1991) بەتایبەتی دوای ئازادی عێراق لە2003بەدواوە بەرفراوانییەكی گەورەی بەخۆوە بینیووە، بۆیە لەبواری خزمەتگوزاریدا پێویستی زۆری بە ئاوڕلێدانەوە هەیە، ئێمە وەكو گۆڤاری گوڵان سەردانی قەزای پشدەرمان كرد و راوبۆچوونی چەند هاووڵاتییەكمان وەرگرت و هەریەكەیان كێشە و گرفتێكی لە بواری خزمەتگوزاری خستەڕوو، زۆربەی هاووڵاتیان گلەییان لەكەمی ئاوی خواردنەوە هەبوو، هەروەها باسی خراپی سیستەمی كۆكردنەوەو لەناوبردنی زبڵۆخاشاكیان دەكرد، دواتر گلەیی و گازاندەی هاووڵاتیان و چەند پرسیارێكی ترمان ئاڕاستەی (حەسەن ئەحمەد) قایمقامی قەزای پشدەر كرد، ئەویش ڕای خۆی بۆ گۆڤاری گوڵان بەمجورە دەربڕی.

(حەسەن ئەحمەد) قایمقامی قەزای پشدەر بۆ (گوڵان):
دەستەی وەبەرهێنان هیچ كارو پرۆژەیەكی لە قەڵادزێ ئەنجام نەداوە
كێشەمان لەوەرگرتنی پارەی كارەبا هەیە
سەبارەت بەگرفتی كارەباو چۆنیەتی چارەسەكردنی ئەو بوارە، قایمقامی قەزای پشدەر وتی: بەهۆی بەرفراوانبوونی شارەكە و پتر گەڕانەوەی خەڵك بۆ ناوچەكە، ئەو وێستگە كارەباییەی هەبوو باری زۆر قورس بوو، بەڵام بە هاوكاری وەزارەتی كارەبا و لایەنی پێوەندیداری تر وێستگەیەكی دیكە لەقەڵادزێ دامەزرا، هەروەها پرۆژەیەكی ستراتیژی كارەبامان بۆ كراوەو بەدوو هێڵ وێستگەیەكی كارەبا دامەزراوە، بەهێڵێكی (kv133)و هێڵێكی(kv132) كارەبا دەگەیەنێ، ئێستا هێڵە(kv133)كە تەواوبووەو كاردەكات و هێڵە(kv132)ش لە ژێر ئەنجامدانە، بەتەواوبوونی ئەو وێستگەیە لەبواری تەحویل و زیادكردنی بڕی كارەباوە تاماوەی زیاتر لە (30) ساڵی تر گرفت و كێشەی كارەبامان نامێنێت.
ئێمە تاڕادەیەك كێشەمان لەوەرگرتنی پارەی كارەباوە هەیە، لەمبارەیەوە كێشەكە پتر ئەوەیە كەهەندێك هاووڵاتی زۆر هاوكار نین و كێشەكەش نەبۆتە دیاردە، بەڵكو حاڵەتە كە هەندێ ماڵ یان دوكان و شوێن پارەی كارەبا نادەن.

هۆكاری دواكەوتنی پرۆژەی ئاوی خواردنەوەی قەڵادزێ دەگەڕێتەوە بۆ دەرخستەكەی
سەبارەت بەوەی كەگرفتی ئاوی خواردنەوە لەقەڵادزێ هەیەو ماوەیەكە پرۆژەیەكی ستراتیژی ئاوی خواردنەوە لە ژێر ئەنجامدانەو تەواو نەبووە، دەتوانین بڵێین پرۆژەكە دواكەوتووە، ئایا هۆكاری دواكەوتنەكە چییە؟ قایمقامی قەزای پشدەر وتی: ئاوی خواردنەوە یەكێكە لەو گرفتانەی كە لەشاری قەڵادزێ هەیە، بەڵام پرۆژەیەكی ستراتیژی ئاوی خواردنەوە لەژێر جێبەجێكردنە كە زیاتر لە(40) ملیار دیناری بۆ تەرخانكراوە، هۆكاری دواكەوتنەوەكەش ئەوەیە كە لەسەرەتادا دیزاینێكی بۆ كرا بەپێی ئەو دیزاینەش تەنیا(11) ملیار دیناری بۆ دانراوە ئەو كاتە ساڵی 2004 بوو ژمارەی دانیشتووانی ناو قەڵادزێ نزیكەی(30) هەزار كەس دەبوو، بەڵام ئێستا ژمارەی دانیشتووانەكەی گەیشتۆتە (75) هەزار كەس، هەر بۆیە دیزاینێكی تریان بۆ پرۆژەكە ئەنجامداو(17) ملیار دینار بۆ جێبەجێكردنی پرۆژەكە تەرخانكرا، بەڵام لەپاشان تیمێكی تر لە ئەنجوومەنی وەزیرانەوە هات سەیری پرۆژەكەیان كرد كەپرۆژەیەكی ستراتیژییە و بۆ ماوەی زیاتر لە(25 تا 40) ساڵ كێشەی ئاو چارەسەردەكات، چۆن دەبێت هەندێ كە مواسەفاتی ستانداردی جیهانی هەیە لە پرۆژەكە نەبێت، بۆیە دیزاینێكی تریان بۆ كردو بڕی (42) ملیار دیناری بۆ تەرخانكرا، لەلایەكی تر هەندێ كێشەو گرفتی زێدەڕۆیی لە شوێنی پرۆژەكە هەبوو ئەویش چارەسەركراو ئەم پرۆژەیە ئێستاكە چەند قۆناغێكی باشی بڕیوە.

سیستەمی ئێستای خۆرزگاركردن لەزبڵوخاشاك كۆن و خراپەو سەركەوتوو نییە
سەبارەت بەكۆكردنەوەو خۆ رزگاركردن لە زبڵوخاشاك كە گرفتی زۆربەی شارو شارۆچكەكانە، ئایا ئەو گرفتە بەهەمان شێوەی شارەكانی تری كوردستانە؟
قایمقامی قەزای پشدەر وتی: ئێمە لە ڕووی پاككردنەوەی ناو شار و گەڕەكەكان كێشەمان نییە، رۆژانە سەنتەری قەڵادزێ هەموو گەڕەكەكانی پاك دەكرێتەوە.

هەروەها لەماوەی رابردوودا لە هەردوو قەزای رانیەو پشدەر كۆنفرانسێكمان سازكرد و چەند كۆمپانیایەكی ناوخۆو بیانی داوەتكران و لە كۆنفرانسەكە بەشداربوون بۆ ئەوەی كارگەیەكی ریسایكلین بۆ هەردوو قەزا دابمەزرێت، بۆ ئەو مەبەستە ئێستاكە خەریكی تەندەرو دەرخستەن لەماوەیەكی تری زۆر كورت دا ڕایدەگەیەنین، بەڵام ئێستا ئەو زبلۆخاشاكەی كە رۆژانە كۆدەكرێتەوە دەگوازینەوە بۆ پشت شار كە شوێنێكە پێی دەڵێن سەرمێل لەم شوێنە دەخرێتە ژێر گڵ یان دەسووتێنرێت، بەڵام ئەو خۆ رزگاركردنەی ئێستا زۆر سەركەوتوو نییە و سیستەمێكی كۆن و خراپە.

گوندەكانی دەڤەرەی پشدەر رێگاوبانی بۆچووە، بەڵام هەندێكی قیرتاو نەكراوە
سەبارەت بەرێگاو بانەكانی قەڵادزێ بەگشتی و گوندەكان بە تایبەتی چیتان كردووە، ئایا تۆڕی رێگاوبانی گوندەكان باشە؟ لەمبارەوە قایمقامی قەزای پشدەر وتی: تەواوی گوندەكانی دەڤەرەكە رێگاوبانی بۆچووە، بەڵام هەندێكی قیرتاو نەكراوە، لە ساڵی 2011 ئەوەی خراوەتە پلان بۆ قیرتاوكردن ئەو رێگایەیە كە پشدەر بەشارباژێرەوە دەبەستێتەوە ئێستا لە ژێر ئەنجامدانە، هەروەها پێویستە ئاماژە بەوەش بكەین كە ناوچەكەمان ژمارەیەك پردی لێ هەیە بە حوكمی ئەو ئاو و زێیانەی بە ناوچەكە تێپەڕدەبێت، بەڵام پردەكانی قەڵادزێ لەحاڵی زۆر خراپدان و پێویستیان بە چاككردن یان سەر لە نوێ دروستكردنەوە هەیە بەتایبەتی پرد هەیە لە بارودۆخێكی زۆر ترسناك دایە دەترسین لە رووداوی مرۆیی، بەدەیان جار داواكاریمان بۆ ئەو مەبەستە بەرزكردۆتەوە، گەرچی تا ئێستا وەڵامیان نەبووە، دووبارە لە رێگای ئێوەوە( گۆڤاری گوڵان) داواكارین لە حكومەت و لایەنی پێوەندیدار لە كوردستان بە هانای ناوچەكەوە بێن بۆ چاككردن یان سەر لە نوێ دروستكردنی ئەو پردانە بەتایبەتی ئەو پردەی لە حاڵەتێكی خراپدایە كە پردی بەستەستێنە.

ماوەی (8) مانگە كۆمپانیایەكی توركی لە ماستەرپلانی قەڵادزێ كاردەكات
سەبارەت بەنەبوونی ماستەرپلانی قەڵادزێ كە رێگرە لەبەردەم فراوانبوونی شارەكە قایمقامی قەزای پشدەر وتی: ماستەرپلان نەخشە رێگایە بۆ گەورەبوونی شارو ئەنجامدانی خزمەتگوزارییە سەرەكییەكان، ماوەی (8) مانگە كۆمپانیایەكی توركی لەماستەرپلانی قەڵادزێ كاردەكات لە ماوەی دوو تا سێ مانگی تر كارەكانی بە كۆتایی دەگات.

سنووری قەڵادزێ فراوان بووە(5 تا 6) گوند كەوتۆتە ناو سنووری شارەوانییەكەوە
سەبارەت بەزێدەڕۆیی چیتان كردووە، چونكە لەزۆربەی شارۆچكەكان لە ئەنجامی نەبوونی ماستەرپلان و كێشەیی زەویوزار و تاپۆوە گرفتی زێدەڕۆی هەیە؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا قایمقامی قەزای پشدەر وتی: زۆر خانووبەرە بەسەرپێچی دروستكراوە لە هەموو قەزاو ناحیەكانیش لەمبارەوە كێشەو گرفتیان هەیە بەتایبەتی ئەو قەزا و ناحیانەی كە لەسەردەمی رژێمی بەعس راگوازراینەوە و خاپوور بووینەو لەدوای راپەڕین(1991)و بەتایبەتی دوای ئازادی عێراق(2003) هاووڵاتیان هاتوونەتەوە لەسەر شوێنی خۆیان خانوویان دروستكردۆتەوە، هەندێكیش لەسەر موڵكی حكومەت یان لەسەر موڵكێك خانووی دروستكردووەو تاپۆی نییە و ئیفراز نەكراوە، بەڵام شێوەی دروستكردنەكان كە كۆڵان و شەقام و شۆستەی هێشتۆتەوە ئەمەش بۆتە ئەمری واقیع كە دەبێ خانووەكانیان لەسەر تاپۆ بكەین، هاوكات ئێستا كێشەیەكی تری یاسایی هەیە كەسنووری قەڵادزێ فراوان بووە(5 تا 6) گوند كەوتۆتە ناو سنووری شارەوانی ئەو خەڵكەی لەوێ دەژین تاپۆیان نییە و لەلایەن رژێمی بەعس بۆ ئەوگوندانە حاڵەتی سیاسیش هەیە، بەڵام خەڵكەكە(5 دۆنم، 10 دۆنم تا 15 دۆنم) لەبەردەست بووە ماوەی(100) ساڵە كاری لەسەركردووەو خاوەنی ئەو زەوییانە بەپێی یاساكە كەوتۆتە ناوسنووری شارەوانی و نابێ قەرەبوو بكرێنەوە، چونكە تاپۆی نییەو ئێمەش مامەڵە لەگەڵ تاپۆ دەكەین، بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە قسەمان لەگەڵ جەنابی سەرۆكی حكومەت كردووە بۆ ئەوەی بڕیارێك بە ئیستیسنا دەربچێت، تاوەكو خەڵكی ئەو گوندانەش قەرەبوو بكرێنەوە.

كێشەمان لەبواری پزیشكی پسپۆڕو ئافرەتاندا هەیە
سەبارەت بەبواری تەندروستی قایمقامی قەزای پشدەر وتی: بەتەواوبوونی نەخۆشخانە (100) قەرەوێڵەیەكە كە لە قۆناخی كۆتاییدایە كێشەی تەندروستیمان لەبواری بینایە نامێنێت، بەڵام ئێمە كێشەیی كەمی پزیشك و كارمەندی تەندروستیمان هەیە، لەبەر ئەوەی ئەو شوێن و ناوچانەی سنوورین و دوورە دەستن كەمتر پزیشك و كادیری تەندروستی بۆی دەچن، چونكە رێگاكە دوورە و مووچە و دەرماڵەی ئەو پزیشكەی دێتە ئەو شارۆچكە دوورە دەستانە هەمان مووچە و دەرماڵەی شارە گەورەكانە، لەلایەكی تر لە بواری عیادەكردنەوەدا قازانجی كەمترە لەوەی لەشارە گەورەكان بێت، بۆ ئەم گرفتەش زۆر هەوڵدراوە كە چارەسەر بكرێت، بەڵام بێ سوودە چونكە ئەوە داودەرمان و كەرەستەی بواری پزیشكی نییە، بەڵكو ئەمە پزیشكە، پزیشكیش بەتایبەتی پزیشكی پسپۆڕ ناتوانرێ دابین بكرێت و گرفتمان لەبواری پزیشكی ئافرەتیش هەیە كە ئەم لایەنە زۆر كاریگەری لەسەر خەڵكەكە هەیەو پێویستە لایەنی پێوەندیدار زۆر بەجددی ئەم لایەنە چارەسەر بكات.

سەبارەت بەوەی ئایا لەدامەزراندن و گواستنەوەدا پرس بە بەرپرسی یەكە ئیدارەیەكە وەكو قایمقام دەكرێت؟ قایمقامی قەزای پشدەر وتی: لە دامەزراندن و گواستنەوە بەتایبەتی لەگواستنەوە پرسمان پێ دەكەن، بۆ نموونە دكتۆرەیەكی ئافرەت لە قەڵادزێ بوو، داوای گواستنەوەی كرد و هەقی خۆشی بوو بگوازرێتەوە و لەلایەن بەرپرسێكیشەوە داوامان لێكرا بۆگواستنەوەی ئەو دكتۆرە بەڵام بەدیلمان نەبوو بۆیە رەزامەندیمان لەسەر گواستنەوەی نەدا تاوەكو بەدیلەكەی پەیدابوو.

پەروەردەو خوێندن كەلەگەڵ فراوانی ناوچەكەدا پێداویستیەكانی ئەم كەرتە گرنگە زیاتر بووە لەمبارەیەوە قایمقامی قەزای پشدەر وتی: لە هەموو گوندەكان ئەگەر 10 قوتابیان هەبێت قوتابخانەی لێیە، لەناو سەنتەری شارەكەش ژمارەی قوتابخانەكان زۆرە، بەڵام تا ئێستا كێشەیی دوو دەوامی لە یەك بینایەی قوتابخانە هەیە بۆیە بەمجۆرەش سیستەمی تازەی خوێندن زۆر زەحمەتە جێبەجێ بكرێت و سەركەوتوو نابێت، چونكە بینایەی قوتابخانەكان بەپێی ژمارەی دانیشتووانەكەی كەمن، لەلایەكی تریشەوە پێداویستی ئەو سیستەمە تازەیەی خوێندن دابین نەكراوە.

خەڵك كەمتر روویان لەكشتوكاڵ كردووە
سەبارەت بە كەرتی كشتوكاڵ ئایا لایەنی پێوەندیدار بۆ بەرەو پێشەوە بردنی ئەم كەرتە چی لەم دەڤەرە كردووە، قایمقامی قەزای پشدەر وتی: حكومەت و لایەنی پێوەندیدار تا ڕادەیەك كاریان كردووە، بەڵام خەڵك كەمتر ڕووی لەكاری كشتوكاڵی كردووەو زیاتر ڕوویان لەدامەزراندن كردووە، گەرچی دەزانین ناوچەی قەڵادزێ بە توتن و گوڵەبەرۆژ بەناوبانگە، ئێستا زۆر بەكەمی كار لەمبوارەدا دەكرێت و بە گشتی كەرتی كشتوكاڵ ئێستا لەقەزای پشدەر زۆر لاوازە و گرنگی پێ نادرێت، بۆیە لێرەدا دەڵێم پێویستە حكومەت سیستەمی ئیداری بەگشتی لەهەموو بوارەكان گۆڕانكاری تێدا ئەنجام بدات، با لێرەدا نموونەیەك باس بكەین، مووچەی مانگانەی پۆلیسێك(400 بۆ 500) هەزار دینارە ئەگەر ماوەی ساڵێك حیساب بكەیت و بەراوردی بكەیت لەگەڵ ئەو جووتیارەی كە كاری كشتوكاڵی دەكات دەبینی داهاتی پۆلیسەكە زیاترە لەجوتیارەكەو لەئەنجامدا جووتیارەكە كاری جووتیاری ناكات، بەڵكو ڕوو لەدامەزراندن دەكات.

لەتەوەرەیەكی تردا قایمقامی قەزای پشدەر وتی: لە هەموو دنیا ئاوایە كە كۆلیژەكان دابەش بكرێت بەسەر قەزاو ناحیەكاندا، نەك تەنیا بچێتە قەزایەك، بەڵكو كۆلێژ هەیە با لەگوندێك بێت، چونكە بوونی زانكۆ لەشارەكان هۆكاری قەرەباڵغی و هەڵاوسانی نرخ و كرێی خواردن و خانوو و هاتووچۆی لە دوایە، بۆ نموونە دەكرێت كۆلێژێكی كشتوكاڵی لەگوندێك بێت كە سوودی بۆ گوندەكە و قوتابییانیش هەیە لەشاری قەڵادزێ كۆلێژی پەروەردە هەیە و بڕیارە كۆلێژی پەروەردەی بونیادیش بێتەوە بۆ قەڵادزێ.

سەبارەت بەوەی ئایا دەستەی وەبەرهێنان كار و پرۆژەی لەقەزای پشدەر ئەنجامداوە؟ قایمقامی قەزای پشدەر وتی: دەستەی وەبەرهێنان هیچ كارو پرۆژەیەكی لە قەڵادزێ ئەنجام نەداوە، بەڵام بە هیواین لەماوەی چەند هەفتەیەكی تر بەردی بناغەی(1000) خانووی نیشتەجێبوون دابنێین كە كۆمپانیایەكی ئێرانی مووتەمەكین ئەنجامی دەدات و دەڵێت هیچ پارەش لە حكومەت وەرناگرم تاوەكو پرۆژەكە تەواو دەبێت.
سەبارەت بەدەسەڵاتی ئیداری و دارایی ئایا بۆتان دابەزیوە؟
قایمقامی قەزای پشدەر وتی: دەسەڵاتە ئیدارییەكە كەم تا زۆرێك دابەزیوەو كاری پێكراوە، بەڵام داراییەكە تا ئێستا نەچۆتە بواری جێبەجێ كردنەوە، چونكە دارایی پێویستی بەیەكەی ژمێریاری و دابینكردنی بودجە هەیە.

سەبارەت بەوەی ئایا لەیادی كارەساتی قەڵادزێ چی دەكەن؟ قایمقامی قەزای پشدەر وتی: بێگومان لەساڵیادی ئەم ڕۆژەدا ڤیستیڤاڵێك ساز دەكەین و بەسەرپەرشتی وەزارەتی شەهیدان و ئەنفالكراوەكان و لەلایەن حكومەتیشەوە گرنگی باش و تایبەتی پێدراوەو ماوەی ڤیستیڤاڵەكەش (3-4) رۆژ دەخایانێت.

لەكۆتاییدا قایمقامی قەزای پشدەر وتی: وەكو قەزای پشدەرو هەموو ئەو قەزاو ناحیانەی راگوازرا بوون لەهەموو بوارو سێكتەرەكان بەگشتی كێشەو گرفتمان هەیە، چونكە بودجەكە بۆ قەزاو ناحیەكان دادەنرێت، بەپێی ژمارەی دانیشتووانە نەك بەپێی كەموكوڕی و پێداویستی خزمەتگوزارییەكان، هەرچەندە دەبێت ئەوەش بڵێین لەلایەن حكومەتەوە پرۆژە زۆر كراوەو بەردەوامیشە بەڵام راگەیاندنەكان كەمتەرخەمن و نەیانتوانیوە بەتەواوی كار و پرۆژەكان بخەنەڕوو.