خانەقین ئەو شارە گرنگەی كوردستانە، كە بە درێژایی مێژووی گەلەكەمان خەبات و قوربانی زۆری داوە، لە قۆناغە مێژووییەكاندا رووبەرووی هێڕشەكانی (جینۆسایدو تەعریب و تەرحیل )بۆتەوە. گرنگی ئەم شارە تەنیا لە مێژووە پڕ لەخەبات و سەروەرییەكەیدا نییە، بەڵكو لە قۆناغی ئەمڕۆی گەلەكەماندا بۆ بەدەستهێنانی مافە نەتەوەییەكانی گەلی كوردیش رۆڵ و تایبەتمەندێتی خۆی هەیە..

رووبەرە فراوانەكەی ئەم شارە كە 180 كیلۆمەترەو، هەر لە مەندەلی و شارەبانەوە درێژ دەبێتەوە تا سنووری شارەوانی كەلار و ناحیەكانی سەعدیە و جەلەولا و قۆرەتو و مەیدان و بەمۆ و قەرەتەپە و جەبارە لەخۆدەگرێت، یەكەمین قۆناغی ئەنفال لە ساڵی 1975 لەخانەقینەوە دەستی پێكردوو زیاتر لە 160 گوند راگوێزران و خاكەكەی تەعریب كرا، بەرادەیەك لەناوەندی شاریش هێرشەكانی تەعریب و راگواستن زۆر بەتوندی دەستی پێكرد، ئەمەش هەر لەبەرئەوەی زۆربەی دانیشتووانی خانەقین كوردن و پێگەی جیوگرافیای شارەكەش گرنگی و بایەخی خۆی هەیە، ئەم شارە لەمێژووی كۆن و نزیكدا دەروازەی عێراق بووە بۆ رۆژهەڵاتی ئاسیاو، ناوچەیەكی دەوڵەمەندە بە پیترۆڵ و غاز و كانزاكانی ترە، ئەم جگە لە بەپیتی خاكەكەی كە بۆ كشتوكاڵ لەبارە، لەدوای پرۆسەی ئازادی عێراق و گەڕانەوەی زۆربەی دانیشتووانەكەی بۆ زێدی خۆیان كەچی گوندەكانی بەتەواوی ئاوەدان نەكرانەوە وتا ئێستاش لە كەمترین خزمەتگوزاری بێ بەشن، تەنانەت سامان و داهاتی ئابووری ناوچەكەش بۆ ئاوەدانكردنەوەو پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری نییە؟ بۆچی داهات و دەستكەوتی مەرزی سنووری ئێران بۆ ئاوەدانكردنەوەو خزمەتگوزاری شارەكە و بونیاتنانی ژێرخانی ئابووری نەبێت؟كێ لە پشت پیلانی تێكدانی پێوەندی نێوان پێكهاتەكانی شارەكەدایە؟

لە دوای پرۆسەی ئازادی عێراق ئیدارەی شارەكە بوو بە ئیدارەیەكی كوردی، ئێستا بۆ یەكەمین جارە لە مێژوودا قایمقامێكی كورد ئیدارەی شاری خانەقینی گرتۆتە دەست، بەمەبەستی ئاگاداربوون لە بارودۆخی ناوچەكەو ئاستی پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكان چەند پرسیارێكمان ئاراستەی (محەمەد مەلا حەسەن) قایمقامی شاری خانەقین كرد و لێرەدا پوختەی وەڵامەكانی بەڕێزیان بڵاودەكەینەوە..

محەمەد مەلا حەسەن قایمقامی خانەقین بۆ (گوڵان): هەردوو حكومەتی عێراق و كوردستان و پارتە سیاسییەكانیش بەرامبەر بە خانەقین كەمتەرخەمن بەعەقڵییەتی خراپ مامەڵە لەگەڵ خانەقین دەكرێت
لەدەستپێكی قسەكانی قایمقامی خانەقیندا جەختی لەسەر ئەو دژایەتییە كردەوە كە لەلایەن حكومەتی ناوەندییەوە رووبەرووی شاری خانەقین دەبێتەوەو بەڕێزی لەمبارەیەوە پێی وابوو: بەعسییەكان بەتەواوەتی ژێرخانی ئەم شارەیان وێرانكردبوو، ئێستاكەش بەپێی ئەو بارودۆخە سیاسی و ململانێیەی لەسەر شارەكە هەیە، نە حكومەتی هەرێمی كوردستان بودجەمان بۆ تەرخان دەكات، نە حكومەتی عێراق بە عەقڵییەتێكی سەردەمانە مامەڵەمان لەگەڵ دەكات، بەپێچەوانەوە عەقڵییەتی حكومەتی بەغدا لە جاران شۆڤێنیترو دوژمندارترە، لەلایەكی ترەوە حكومەتی كوردستان و پارتە سیاسییەكانی كوردستانیش بەرامبەر بە خانەقین كەمتەرخەمن بەپارتەكانی ناو دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنیشەوە، لەكاتێكدا كە خانەقین و ئەم ناوچەیە بۆ هەرێمی كوردستان ستراتیژییەتە و بوونی ململانێی تەسكی حزبایەتی لەم شارەدا بەخراپ بەسەر بارودۆخی شارەكەو ئیدارەكەی دەشكێتەوە، من تێناگەم چۆن دەبێت حزبەكان رۆڵی ئۆپۆزسیۆنی سلبی لە ناوچە دابڕاوەكانی سەر هەرێمی كوردستان ببینن؟ ئەم ناوچەیە ئەو شێوازە خراپەی ململانێیانە هەڵناگرێت و كاریگەری سلبی لێدەكەوێتەوە.

بە لامەركەزی زەوی لەخانەقین دابەش كراوە

چەند گلەیی و رەخنەیەك سەبارەت بەچۆنیەتی دابەشكردنی زەوی لەم شارەدا هەبوو، كاتێك ئەم پرسیارەمان لەقایمقامی خانەقین كرد لەوەڵامدا وتی: لەپێناو بەرژەوەندی گشتی و ئاوەدانكردنەوەی شارەكە هەندێ كارم بەلامەركەزی كردووەو تێیدا سەركەوتوو بووم بۆ نموونە زەویمان بەسەر هاووڵاتییان دابەشكرد لەم كارانەش پەشیمان نیم، بەڵام زۆر جار میدیای ئەهلی و میدیای حزبەكانیش بە سلبی ئەمانەیان گواستۆتەوەو باسیانكردووەو هەوڵدەدەن لە هەیبەتی ئیدارەی شاری خانەقین كەم بكەنەوە، بەڵام من بەرگری ئەو بارودۆخەم كردووەو شانازی بە ئیدارەكە و شارەكەم دەكەم، گەرچی بەراشكاویی دەڵێم خانەقین سێ ئیدارەییە، دەبێ دڵی هەر سێ لا رازی بكەین، حكومەتی عێراق و حكومەتی كوردستان لەلایەك و لەناو خۆشمان ململانێی حزبایەتی هەیە ئەمەش خۆی لە خۆیدا كارێكی زەحمەت و قورسە، سەرەڕای ئەو زەحمەتییەش توانیومانە لەناو خانەقین تەعریب هەڵبوەشێنینەوەو بە توانا و حیكمەتێكی تۆكمە بەبێ ئەوەی خوێنیش بڕژێت توانیومانە ستراتیژییەتی كوردبوون و كوردستانییەتی شارەكە رابگرین، بەڵام گرفتەكە لێرەدا كۆتایی نایەت چونكە زەمانەت بۆ داهاتوو نییەو بوونی (180) كیلۆمەتر سنوور لەگەڵ ئێران و گەڕانەوەی ئاوارەكانمان لە ئێران و شارەكانی دیكەی عێراق ئەمە وایلێكردووە لەخانەقین رۆشنبیری و فەرهەنگی جیاجیا هەبێت، ئەمەش پێویستی بە توێژەری كۆمەڵایەتی و دەروونی و ناوەند و سەنتەری جۆراوجۆر هەیە بۆ تێگەیشتنێكی باش و هاوبەش و رێكوپێك بۆ خەڵك، بۆ جێبەجێكردنی ئەم كارانەش پێویستیمان بە بودجە هەیە، بەڵام لەلایەن حكومەتی عێراقییەوە لەم بودجەیە بێبەش كراوین، وەكو قەزای خانەقین یەكێكین لەو پێنج قەزایانەی كەسەر بە پارێزگای دیالەیە ئەو ناوەندەش لە 2003 و 2004 كە حكومەتی ئینتقالی بوو بەرادەیەك شاری دیالە حكومەتی تێدا نەبوو، لەساڵانی (2005، 2006 و 2007) تەنیا لە(10%)ی دیالە بەدەست حكومەتەوە بوو، ئەمەریكا پارێزگاری لێ دەكرد، ئەم پارێزگایەش ناوەندی بڕیار و بودجەی من بووە كەچی بۆ من هیچی بۆ نەكردم، بۆیە كاری ئیدارەكەم بە لامەركەزی جێبەجێ كرد و لە لامەركەزیشدا دەبێ هەندێ سەرپێچی ئەو سیستەمە بكەی كە دەسەڵاتی ناوەند لە حكومەت پەیڕەوی دەكات، بەم لامەركەزییەش توانیومانە تەكانێك بدەینە بەرەو پێش بردن و بونیاتنانەوەی ژێرخانی شارەكە، زۆرجار و هەندێ كار هەیە بە بڕیار جێبەجێ ناكرێت و پێویستی بەهاوكاری و پاڵپشتی داراییە، بۆیە داوامان كردووەو هەوڵمانمداوە لەڕێگای هەندێك رێكخراو هەیە بۆ باشتركردنی ژێرخانی خانەقین كارو ئیش و هاوكاریمان بكەن، بەداخەوە لە ئەنجامی هەندێك عەقڵییەتەوە نەیانهێشت ئەوانیش هاوكاریمان بكەن، دەنگی خۆشم گەیاندۆتە دەسەڵاتی سیاسی كوردستان كە پێویستە لە جیاتی ئەو جوانكاری و هەندێ كار هەیە كە بۆ شارەكانی هەرێمی كوردستان دەیكەن با بێن كارو پرۆژەی خزمەتگوزاری بۆ خانەقین و ناوچە جێناكۆكەكانی تر بكەن، چونكە لەسەر ئەم ناوچە كوردستانیانە قوربانیدان و خوێنێكی زۆرمان داوە.
لە سستی جێبەجێكردنی ماددەی (140) تەنیا نەیارانی كورد تاوانبار نین!
سەبارەت بە چۆنییەتی رووبەڕووبوونەوەی ئەو بارودۆخەو چارەسەركردنی گرفت و كێشەی سێ ئیدارەیی لە خانەقین قایمقامی خانەقین پێی وابوو: بەجێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستووری هەنگاوی گەورە و پراكتیكی باش دێتە پێش بۆ بەهێزكردن و باشكردنی ژێرخانی ناوچەكە، بەڵام ماوەیەكی زەمەنی بەسەر جێبەجێنەكردنی ئەم ماددەیە تێپەڕی و دەبێ كێ لێی بەرپرس بێت! ئێمە ناتوانین تەنیا نەیارانی كورد تاوانبار بكەین، بەڵكو خۆشمان لێی بەرپرسین و كەمتەرخەمین، هەندێ جار ئەمری واقیعە تۆ بۆچی ماوەی دیاریكراوت بۆ جێبەجێكردنی ئەم ماددەیە دانەناوە، یا ئەو براكوردانەی لە لیژنەكانی جێبەجێكردنی ماددەی (140) دانراون سست و لاوازن و وادەزانن هەموو ماددەی (140) تەنیا (10) ملیۆن دینارەكەیە، ئەمەش كارێكی زۆر خراپەو تێگەیشتنێكی ترسناكە، چونكە واتاو مەفهومی ماددەی (140)زۆر گەورەترە لە (10) ملیۆن دینار قەرەبوو، چونكە 10 ملیۆن دینارەكە دەڕوات و كۆتایی دێت، بەڵام زەمانەت چییە و ترسەكە هەر دەمێنێت و كێ زەمانەت دەدات لە ماوەیەكی تر دووبارە دانیشتوانی ئەم ناوچانە ئاوارەو ماڵوێران نابنەوەو عەقڵیەتێكی دیكەی (سەدام حوسێن) دروست نابێتەوە، زەمانەت چییە مێژوو خۆی دووبارە نەكاتەوەو لەپێشتر خراپترمان بەسەر نەیەت و هەمان رەفتاری جینۆساید و تەرحیلمان رووبەروو نەبێتەوە.
دواخستنی سەرژمێری درێژەپێدانی تەعریبە
دواخستنی ئەنجامدانی سەرژمێری گشتی هەنگاوێكی دوژمنكاری شۆڤینییەكانی عێراق بوو، كە تێیدا سەركەوتوو بوون و مەبەستیان بوو قەبارەی راستەقینەی كورد لە عێراق و بەتایبەتی لەناوچە جێناكۆكەكان نەزانرێت و كوردستانییەكانی ناوچە جێناكۆكەكان نەگەڕێنەوە بۆ باوەشی نیشتمان و چارەنووسیان بەنادیاری بمێنێتەوە، بەمەش بێ ئومێدییەك لەلای كوردەكانی دانیشتووی ئەو ناوچانەی لێدەكەوێتەوەو رەنگە كۆچی پێچەوانە بەشێوەیەكی فراوان دەست پێبكاتەوە لەمبارەیەوە بەڕێزیان وتی:
من لەگەڵ ئەوەم سەرژمێری بكرێت و لە پاشان ناوچە و خەڵكەكەدا هێور و ئاسایی ببینەوەو دوایی لەم ناوچانە ریفراندۆم بكرێت و خەڵك خۆی بڕیاری چارەنووسی خۆی بدات كە لەسەر كوردستان دەبێت یا لەسەر عێراق، ئەوە بەپێی یاساو دەستوور چەسپێنراوەو بڕگەو ماددەی دەستوورییەو هەر دەبێت جێبەجێ بكرێت، بەڵام ئەوەی دەبینین و سەرنجی دەدەین ئەوان خاوەنی ئەو عەقڵییەتە شۆڤێنییە بن ناهێڵن سەرژمێری بەشێوەیەكی سروشتی و ئاسایی بكرێت، چونكە ئێستاكە لە عێراق چەندین كەس ولایەن عەقڵیەتی شۆڤینیەتیان هەیە و نایانەوێت كار بە ئاقاری باش و زانستییانەدا بڕوات، عەقڵییەتەكەیان بەشێوەیەكە تەنانەت ناوی كورد و كوردستان و تا ئەو رادەیەی فیدراڵیەتیشیان پێی قبوڵ نییە و قسەكەی ساڵح موتلەگ لەلام زۆر راستگۆیانەبوو بەراشكاوی دژایەتی خۆی بۆ كوردستانییەكان دەربڕی و وتی:(( دەستم شكاوە. كوردی چی و فیدراڵی چی..))، ئەمە قسەی هەموو شۆڤێنییەكە، ئەگەر دەستیان بڕوات لە جاران خراپترمان پێدەكەن. بەڵام لەمێژوودا هەروابووە دەسەڵاتی سیاسی و سەركردایەتی كوردیی لە پاكی خۆماندا باوەڕ بە بەرامبەر دەكەین، گەرچی ئەم بۆچوونەی من رەها نییە رەنگە دەسەڵاتی سیاسی كوردستانی لەمن باشتر لە كارەكە بزانن و رەچاوی لایەنی ناوخۆیی و ناوچەكە و وڵاتانی دەوروبەر بكەن، بەڵام هەندێك جار پێویستە بڕیاری شۆڕشگێڕی هەبێت (مەبەستم توندوتیژی نییە)، جێبەجێنەكردنی ماددەی (140) ی دەستوور دەگێڕمەوە بۆ ئەو كەسانەی كە لە لیژنەكان دانراون بەتایبەتی برا كوردەكانمان كە نازانن هەست و ئازاری ئێمە چییە و لە چ ئاستێكدایە .
كشانەوەی هێزی پێشمەرگە لە سەعدیە و جەلەولا زیانی گەورەی لەگەڕانەوەی خاكی كوردستان دا
ماوەیەكە دەنگۆی بە عەرەبكردنی ناوچە جێناكۆكەكان هەیە، زانیاری و ئامارەكانیش چەند راستییەكیان دەرخستووە، كە لە ئاكامی نائارامی و هەڕەشەكردن لەكوردەكان و خراپبوونی باری بژێوی ژیان و كەمی خزمەتگوزاری، دووبارە كوردەكان كۆچی پێچەوانە بەرەو ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی حكومەتی هەرێمی كوردستانیان دەست پێكردووە، لەبەرامبەردا عەرەبەكان نەگەڕاونەتەوەو پێدانی 10 ملیۆن دینار وەكو قەرەبووكردنەوە سوودێكی ئەوتۆی نەبوو بۆ گەڕانەوە و مانەوەی كوردەكان لەسەر زێدی باوباپیرانیان، بەتایبەتی لە ناوچەكانی سەعدیەو جەلەولا، لەلایەكی ترەوە كشانەوەی هێزی پێشمەرگە گورزێكی كاریگەر بوو بەر ناوچەی خانەقین كەوت، بەرادەیەك بارودۆخەكە وایلێهات گەر بێتوو ریفراندۆم بكرێت زۆر ناوچەی خانەقین(واتە كوردستانی) لەدەست دەدەین لەمبارەیەوە محەمەد مەلا حەسەن دەڵێت: گەرچی لەخانەقین و ناوەندی شارەكە بۆ كەس نییە لە شوێنێكی دیكە بێت و تێیدا نیشتەجێ بێت و لەگەڵ ئەنجومەنی خانەقین بەسەر ئەم دیاردەیە زاڵبووین، بەڵام لەئاكامی بوونی هەلی كار و ئیش و ئەو فرسەتەی لەلای ئێمە پەیدابووە عەرەبێكی زۆر روودەكەنە ناوچەكە، لەلایەكی دیكەوە بۆ دامەزراندنی خەڵك لە پۆلیس و ئاسایش و بوارەكانی دیكە خەڵكانێكی زۆر روویان لە شارەكە كردووە، لە سەعدییە و جەلەولا و زۆر شوێنی دیكە برا عەرەبەكان بۆ كاركردن دێن ئەوان نەیەن كەس لەم شارە نییە بەردێك بخاتە سەر بەردێك و لەشارەكانی دیكەی كوردستانیش ئەم حاڵەتە هەیە، بەوەی خەڵكی خۆمانمان هەمووی دامەزراندووەو كەس ئامادەنییە هەندێك كاری كرێكاری و خزمەتگوزاری بكات، بۆیە ناچار لە ناوچەكانی خوارووی عێراقەوە عەرەبێكی زۆر دێن بەڵام لەم حاڵەتانەش ئێمە زۆر ئاگادارو چاوكراوەین و ناهێڵین نیشتەجێ بن. لە پاش كشانەوەی هێزەكانی پێشمەرگەو هاتنی (جیشی عیراق) كە یەك سەربازی كوردی تێدا نییە زۆربەیان خەڵكی دەمارگیرو شۆڤێنین و لەهەموو كەس پتر رق و كینەیان بەرامبەر بە خانەقین و خانەقینییەكان هەیە. ناحیەی سەعدیە و جەلەولا دوو ناحیەی سەرەكی ناكۆكن سەر بە قەزای خانەقینن، كشانەوەی هێزی پێشمەرگە لەم دوو ناوچەیە زیانێكی زۆر گەورەی بە كورد گەیاند، ئەم دوو شوێنە بەهۆی سیاسەتی حزبی بەعس و تەعریبكردن كوردیان تێدا كەمە و عەرەبیش چ بە نیشتەجێكردن چ بە زاوزێ زیادیان كردووە، بۆیە ریفراندۆم لێرەدا بكرێت كورد دەیدۆڕێنێت، لەبەر ئەوەی رێژەكەمان زۆر كەم بۆتەوە، هۆكاری نەگەڕانەوەی كوردەكان لەبەر بارودۆخی ئەمنییەو لە پاش كشانەوەی هێزی پێشمەرگەش پتر بارودۆخەكە لەم دوو ناحیە بۆ كوردەكان لەبار نییە و هەلی كاریشی نییە ژێرخانی هەردوو ناحییەكە بە جارێك رووخاوە.
هیچ بەرنامەیەك نییە بۆ ئاوەدانكردنەوەی گوندەكان
هەڵبەتە بۆ رووبەڕووبونەوەی هەموو قەیران و چارەسەركردنی گرفت و كێشەیەك پێویستی بەوە دەكات بە بەرنامە و پلان كار بكرێت، ئەمەش پێویستی بە بناغەی یاسایی و پاڵپشتی ماددی هەیە لەمبارەیەوە قایمقامی خانەقین وتی:
لە ساڵی (1975)ەوە گوندەكانمان تێكدراوەو هیچ بەرنامەیەكیش نییە بۆ ئاوەدانكردنەوەیان و بە جوتیار دەڵێن بۆ گوندەكەت بگەڕێوە، من نازانم گوندنشینەكان بچنەوە چی بكەن؟ لە كاتێكدا گوندەكان ئاوەدان نەكراوەتەوەو بەرنامەی باشیان بۆ دانەنراوە تاوەكو گوزەرانی گوندنشینەكان باش بێت، (35) ساڵە جوتیار زەوییەكەی جێهێشتووەو نەوەیەكی تازە دوور لە كاری جوتیاری دروست بووە، نامۆبوون لەنێوان جوتیار و زەویەكەی دروست بووە، ئەگەر ئیمتیازات و كاریان بۆ نەكەین لە ئاوەدانكردنەوەی گوندەكان و گەڕانەوەی گوندنشینەكان سەركەوتوو نابین،گرفتێكی یاسایی زۆر ماوەو چارەسەرنەكراون بۆ نموونە ئێمە لەسەر حكومەتی كوردستان نین و (عقدی) زەوییە كشتوكاڵییەكان تا ئێستا بەناوی عەرەبەوەیەو نەتوانراوە بگەڕێنرێتەوە سەر خاوەنەكەی خۆی، ئێستاكە عەرەبەكان (عقدی) بەكاری دەهێنن وەكو بەڵگەیەكی یاسایی دژی خاوەنی زەوییەكان كە كوردن، كاتێك (عقدی) زەوییە كشتوكاڵییەكان كە بەناوی جوتیاری كورد نەبێ لە هەموو ماف و داواكارییەكی بێبەش دەبێت لەلایەن حكومەتی عێراقییەوە ئەگەر لەلایەن حكومەتی كوردستانیشەوە بكرێت ئەمە یاسایی نییە، ئەم گرفتانەو دەیان گرفتی تر هەمووی ئەركە لەسەر ئیدارەی قەزای خانەقین، بەڵام كەمن یاسا رێگام پێنەدا ناتوانم چارەسەری گرفتەكان بكەم، سەرەڕای ئەمەش ئەگەر دەسەڵاتم هەبێ هەنگاو دەنێم و چارەسەری زۆر گرفت و كێشە دەكەم، گەرچی ئەم هەنگاوو بڕیارانە پێویستی بەبڕیارو دەسەڵاتی بەرزترەو پێویستە هەنگاوی پراكتیكی و جیددی بۆ بنرێت.
سەردانی وەزیرەكان بۆ خانەقین هیچی لێنەكەوتۆتەوە
گلەیی و رەخنەیەكی زۆر لەلایەن ئیدارەی خانەقین و بگرە خەڵكی خانەقینیشەوە ئاراستەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەتایبەتی وەزیرەكان و كاربەدەستانی باڵای حكومەت كرا، تاكو ئەمڕۆش بەڵێن و قسەكان نەچۆتە بواری پراكتیكییەوە، بگرە كاتێك سەردانی ئەم ناوچەیە دەكەن، تەنیا بۆ كاری ئیعلامییە، قایمقامی خانەقین پێی وایە: ئەو برا وەزیر و بەرپرس و سیاسیانەی كورد كە تا دوێنێ گیانی خۆیان كردبووە قوربانی و فیداكاری بۆ شنگال و زەمار و خانەقین و مەندەلی، گەرچی ئەمڕۆ ئامادە نین تەنیا یەك شەو لە خانەقین بمێننەوە، تا ئێستا كاربەدەستانی هەرێم سەردانی خانەقینیان نەكردووە، وەزیرێك بە كۆمەڵە پاسەوانێكەوە دێ و پاڵەپەستۆیەكی زۆر دروست دەكەن و ناهێڵن دوو قسە بكەین و دەگەڕێنەوە، ئەمە نەهاتنی لەهاتنی باشترە، دەبێ وەزیرو بەرپرس پێشمەرگانە لەم ناوچەیە دایبكوتێ و سەردانی ناوشارو گەڕەك و خەڵك بكات و گوێ رابگرێت بزانێ داخوازی خەڵكەكە و شارەكە چییە و چی بكرێت و چی پێوسیتە بۆ ئەوەی ژێرخانەكەی بەگشتی چاك بكرێتەوە؟ بە هاتن و گەڕان و مانەوەی وەزیر و بەرپرس لە ناوچەكە مەعنەویات لەلایەن خەڵكە دروست دەبێت و دڵمان پتر گەشە دەكات و ئینتیمای كوردستانی و كوردایەتی پتر دەبێت، حكومەتی هەرێمی كوردستان كاروپرۆژەی بۆ ناوچەكە كردووە، بەڵام ئەمەش لەئاست پێداویستی و داواكاری خەڵكەكە نییە، بۆیە پێویستە بودجەیەكی تایبەتی بۆ ئەم ناوچانە دابنرێت بەپێچەوانەشەوە لەبێ بودجەیی و ئیمكانات گرفتەكان چارەسەر ناكرێت، بۆ ئەو مەبەستەش سەردانی پەرلەمانی كوردستانمان كردووەو گفتوگۆمان لەگەڵ حكومەتی كوردستان كردووە بۆ دانانی بودجەیەكی تایبەت بۆ ناوچەكەمان لەلایەكی دیكە برا وەزیر و بەرپرسەكانی كوردستان هەقیانە، چونكە خانەقین لە سەر حكومەتی عێراقە و هەندێ كاروپرۆژە بۆ هەندێ شاروناوچە دابڕاوەكان دەكرێت گەرچی ناوچەی ئێمە و خانەقین بەو پێیە كاری بۆ نەكراوە و پێویستە زەمانەت بۆ خانەقین مسۆگەر بكەین، چونكە ئەم شارە زیندووەو زۆر ناكۆكی و ململانێی لەسەرەوە، لەم میزانییەی لەلایەن رێزدار نێچیرڤان بارزانی تەرخانكرا بۆ گەرمیان یەك دینار بەر ئێمە نەكەوت، داواكارم ئەمجارە بودجەیەك بۆ شاری خانەقین دابین بكرێت.
وشك كردنی ئاوی ئەڵوەند ئەو زەنگە مەترسیدارە بوو كە هەڕەشەی لە خانەقینییەكان و كوردستان كرد، تەنانەت گرفتی كەمئاوی بۆ دانیشتوانی شارەكە دروست كردوو زیانی بە بەروبوومی زەوییە كشتوكاڵییەكان گەیاند لەمبارەیەوە بەڕێزیان پێیان وابوو:
چەند ساڵە ئاوی سەرەكیمان ئاوی ئەڵوەند بووە، بۆ خواردن و بۆ كشتوكاڵ بە تەنیا نزیكەی (1300) دۆنم باخمان هەبوو و سوودی لەئاوی ئەڵوەند وەردەگرت و سەدان دۆنم بەراو جوتیار دایدەچاند بەئاوی ئەڵوەند ئاو دەدراو گوزەران و ژیانی ئەو خێزان و جوتیارانە لەسەر ئەم كارانە بوو، گەرچی حكومەتی ئێران ئاوەكەی گرتەوەو ئاوی ئەڵوەند وشكی كرد، گرتنەوەی ئاوەكەش لە مانگی (6 تا 10) یە ئەمەش وەرزی كاروچاندنەو بە زیانی ئێمە تەواو دەبێ و ئاوی ژێر زەمینەكانیش كەم دەكاتەوە. ئەو گلەیی و داوایانەمان گەیاندۆتە حكومەتی ناوەندی و هەرێم، حكومەتی عێراق بڕیاری داوە بەنداوێك دروست بكات، ئەمەش سێ ساڵ دەخایەنێت وكەناڵێكی ئاودێری كۆنمان هەیە كە لەساڵانی شەستەكان كراوە كە لە ئاوی سیروان ئاوی بۆ دێت و جوتیار سوودی لێوەردەگرێت،بەڵام ئێستاكە كۆن بووەو سوودی تەواوی لێوەرناگیرێت، بۆیە بۆ خواردنەوە دیسان گرفتمان بۆ دروست دەبێ چونكە تا دەگاتە شار رێژەی ئاوەكە كەم دەبێتەوەو ئەمەش تەنیا بۆ (10) هەزار كەس كراوە كە سوودی لێوەربگرێت ئێستا خانەقین (150) هەزار كەسە و ئاوی خواردنەوە لە خانەقین یەكجار پیسە و پرۆژەكە كۆنە و ئاوەكە تەنیا كلۆری تێدەكرێت و دابەشی سەر ماڵان دەبێت و ئەم ئاوە جێگای مەترسییە بۆ جۆرەها نەخۆشی و تەندروست نییە و خەڵكەكە بەم ئاوەش رازییە زۆر كات ئەم ئاوەش نامێنێت تاوەكو بە هاووڵاتییانی بدەین و چەند رێكخراوێكی بیانی پیشكنینیان بۆ ئاوەكە ئەنجامداوە، بەپێی ئەم پشكنینانەش دەركەوتووە تەنانەت بە كەڵكی ئاژەڵیش نایەت .
نەبوونی كارەبا لە وەرزی هاوین و ئەگەری كەوتنەوەی گرفتی بێكارەبایی لە وەرزی زستان و هاوینی داهاتوو ئەو مەترسییە كە بەڕێزیان لەم دیدارەدا بۆ تیمی گوڵان باسی كرد و وتی: چەند جار لەگەڵ حكومەتی عێراقی هەوڵمانداوە كە وێستگەیەكی غازی دابنێین و سوود لەو غازە وەربگرین كە لەلای خۆمان بە خۆڕایی بە فیڕۆ دەچێت و ئێستا ئێمە كارەبا لەم هێڵە وەردەگرین كە لە ئێرانەوە دێت و دەڕوات بۆ بەعقوبە، بەڵام ئێمە بەشی خۆمانی لێوەردەگرین، گەرچی ئەمەش زەمانی نییە لەبەر ئەوەی رۆژانە دەیانەوێت لێمان ببڕن و ئێمەش پێی لەسەر دادەگرین تاوەكو بڕی خۆمان وەربگرین، من وا چاوەڕوانی دەكەم لە وەرزی زستانی ئەمساڵ بێ كارەبا بین، بەتایبەتی لەبەر ئەوەی وێستگەكەی خانەقین زۆر كۆنە و ئەگەری لەكاركەوتنی لەناكاوی لێدەكەوێتەوە.
لەكۆتایی دیدارەكەدا بەڕێز محەمەد مەلا حەسەن قایمقامی خانەقین ئاماژەی بە بوارەكانی پەروەردەو تەندروستی و وەبەرهێنان و ماستەرپلانی شارەكە كرد و وتی: لەخانەقین (77) قوتابخانەی كوردیمان هەیە و گرفتمان هەیە، چونكە خەڵكە ئاوارەكەی خانەقین كە لە بەغدا و شارەكانی دیكە ژیاوە زمانی عەرەبی دەزانن و حەز دەكەن لە قوتابخانەی عەرەبی بن و متمانەش نییە ئایا خانەقین دەگەڕێتەوە سەر هەرێمی كوردستان و زمانی دایك تێیدا بەردەوام دەبێت یا دەكەوێتە ژێردەسەڵاتی بەغدا و عەرەب، بۆیە خێزانەكان بیر لە دوارۆژی منداڵەكانیان دەكەنەوە، ئەمەش مافێكی رەوای خۆیانە، هەروەها سێ كۆلێژی (پەروەردەی وەرزشی و زانست و ئاداب) و دوو پەیمانگاش لەخانەقین هەیە، بەڵام یەك قوتابی خەڵكی خانەقین لێیان وەرناگیرێت، چونكە سەر بەوەرگرتنی ناوەندی بەغدایە، سەرەڕای ئەمەش قوتابیان لە كۆلیژ و پەیمانگا دەردەچن یەكێكیان لە خانەقین دانامەزرێن، سەرەرای ئەمەش خوێندنی كوردی لە خانەقین زۆر باشە و پترە لە ناوچەكانی دیكە و گرنگیشی پێدەدەین، لە بواری تەندروستیش تەنیا یەك نەخۆشخانەمان هەیە ئەویش هاوچەرخ و وپێشكەوتوو نییە، تا بە باشترین شێوەو بە پێی پێداویستی شار و ناوچەكە خزمەت بگەیەنێت و پزیشكی تایبەتمەند و پسپۆری بەپێی تایبەتمەندییەكان و نەخۆشییەكان نییە و هەموو جۆرە چارەسەر و نەشتەرگەرییەكی لێ ئەنجام نادرێت.
شەهرستانی پاڵاوگەی خانەقینی گواستەوە
لەلایەكی دیكەوە وەبەرهێنەر و كۆمپانیاكان نایەن لە شاری خانەقین كاربكەن و تا ئێستا لە كوردستانەوە كەس نەهاتووە لەم شارە وەبەرهێنان بكات، لە عێراقیش عەقڵییەتی وەبەرهێنان نییەو لە خانەقین كارگە و پرۆژەی تێدا نییە و ئەو كارگانەی هەشبوون گوازرانەوە. بۆ یەكەمجار نەوت لە عێراق لە خانەقین دۆزرایەوەو پاڵاوگەیەكی نەوتی لێ بوو بە بڕیاری حكومەتی عێراق حوسێن شەهرستانی وەزیری نەوت هەڵگیراو گوازرایەوە بۆ شوێنێكی دیكەی عێراق، تا ئەم وەبەرهێنان و پرۆژانە نەبێت هەلی كار نابێت، لەلایەكی دیكە دەرچووی زانكۆ و پەیمانگامان هەیە دایاننامەزرێنن و نە دۆزینەوەی هەلی كار بۆ گەنجانیش گرفت لە شاردا دروست دەكات و بەغدا داهاتی ناوچەكەش بۆخۆی بەتایبەتی سنووری ئێران- خانەقین بۆخۆیان دەبەن لە بری ئەوەی پرۆژەی گەورە بۆ شارەكە ئەنجام بدەن.
ئێستا كۆمپانیایەكی بەلجیكی هاتووە ماستەر پلانی خانەقین دادەنێت و بڕی دوو ملیارد دیناری لەلایەن حكومەتی ناوەندەوە بۆ تەرخانكراوە و هەر ئێستا مانگێكی دەستكردیان بە كرێگرتووە بۆ جێبەجێكردنی ماستەرپلانەكە، بەمەش لە زۆر گرفت رزگارمان دەبێ، نزیك مانگێك بەر لە ئێستا (980) پارچە زەویمان بەخەڵكەكە داوە، ئەمەش بەپێی بەرنامە و تاوتوێكردنی وەزارەتی پلاندانانی عێراقەكە كە دەڵێ هێشتا شاری خانەقین دوو لە سەدی كەمترە لە رێژەی نیشتەجێبوون و هەرچەندە لە رووی یاسایی تاپۆ ناكرێن، بەڵام سیستەمێكە وەكو ئیدارەی خانەقین جێبەجێمان كردووە و بەمەش قەیرانی نیشتەجێبوون تارادەیەك لە شارەكە چارەسەر كردووە. مەبەستیش لەم زەوی دابەشكردنە زەمانەتە بۆ خەڵكەكە و باشتركردنی گوزرانی خەڵك، هەرچەندە بەپێی پێویست نەمانتوانیوە كارێكی ئەوتۆ بۆ بنەماڵەو كەسوكاری شەهیدان ئەنجام بدەین، بەڵام هەمیشە ئەوان جێگای رێز و تەقدیرن، هەرچەندە تارادەیەكیش توانیومانە خزمەتیان بكەین و بە وارسی یەكەمی شەهیدان پارچە زەوییەكیان بۆ دابین بكەین.