وه‌رگێڕ : تاریق کارێزی

بەشی یەکەم:-
مەعریفە وەك زاراوە دروست لە كوردیدا زانینە. مەعریفە بە زمانی عەرەبییە، بەرانبەرەكەی لە زمانی كوردیدا (زانین)ـە. ئەگەرچی مەعریفە و مەعریفەت وەك وشە لە نێو زمانی كوردیدا جێی خۆی كردووەتەوە، بەڵام من پێم وایە كە زانین لە هەست و هۆش و تێگەیشتنی مرۆڤی كوردەوە زۆر نزیكترە، وشەی زانین بە رەگەوە كوردییە، لە نێو زمانی كوردیشدا ئەو وشە و رەگە بە سووڕی گەرداندا تێپەڕیوە، دەیان وشە و زاراوەی دیكەی لێ داتاشراوە یان لێیەوە لەدایك بوون.
بەركوڵ
لە پێناسە كردنی (كۆمەڵگەی زانین: جڤاكی مەعریفە)دا چەندین بیرۆكە خراوەتە روو، بۆ نموونە دەگوترێت:
-كۆمەڵگەی زانین بریتییە لە كۆمەڵێك خەڵك كە خەون و خولیای لە یەكەوە نزیكیان هەیە، هەوڵ دەدەن سوود لە كۆ كردنەوەی زانینی تێكڕای خۆیان لە بارەی هەمەجۆر لایەن و جۆری بایەخی ژیانی خۆیان وەربگرن. جا لە چوارچێوەی كۆ كردنەوەی تێكڕای زانیایی خۆیاندا هەوڵ دەدەن هی دیكەشی بخەنە سەر، بەم جۆرە زانین (مەعریفە) دەبێتە بەرهەمێكی بە سوودی عەقڵ لە بواری درك پێ كردن و فێربوون و بیركردنەوە. ئەم زاراوەیەش پتر سیاسەتمەدار و بڕیارساز و زانایانی تایبەت بە ئاییندەخوازی بەكاری دەهێنن. لەم رووەوە بڕێك چیرۆكی سەركەوتنی كۆمەڵگەی زانینیش هەن، وەك جووڵەی ئازادی پرۆگرامسازی.

كۆمەڵگەی زانیاری، كۆمەڵگەی زانین
یونسكۆ (رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ پەروەردە و زانست و كولتوور) لە ساڵی 2005دا راپۆرتێكی بە ناونیشانی (لە كۆمەڵگەی زانیارییەوە بۆ كۆمەڵگەی زانین) بڵاو كردەوە. لەو راپۆرتەی یونسكۆدا هاتووە:
"دەركەوتنی كۆمەڵگەیەكی جیهانگیری زانیاری، وەك زادەی شۆڕشی تازەی تەكنۆلۆژیا، نابێت ئەوەمان لە بیر بباتەوە كە ئەم كۆمەڵگەیە تەنیا شیاوی ئەوەیە كە ببێتە ئامرازێك بۆ بەدی هاتنی كۆمەڵگەیەكی راستەقینەی زانین. ناكرێت تەنیا بە گەشە كردنی تۆڕەیلی زانیاری بناغە و بنەمای زانین دابڕێژن، چونكە ئەگەر زانیاری بە كردەنی ئامرازێك بێت بۆ زانین، ئەوا خۆی لە خۆیدا زانین نییە. ئەگەرچی ماوەی سی ساڵە ئەم زاراوەیە پەیدا بووە، بەڵام ئەو گۆڕانەی لەو ماوەیەدا رووی داوە، كاریگەریی گەورەی بەسەر كۆمەڵگەی زانینەوە هەبووە.

خەسڵەتی كۆمەڵگەی زانین
لە نێو كۆمەڵگەی زانیندا، رەگەز و پێكهاتەی هەر كار و چالاكییەك زانینە، بە تایبەتی لە بواری ئابووری و جڤاك و كولتووردا، هەروەها تێكڕای كار و چالاكیی دیكەش، ئیدی پشت بە دەستەبەر بوونی بڕێكی زۆر لە زانین و زانیاری دەبەستن. خەسڵەتی كۆمەڵگەی زانین و ئابووریی زانین ئەوەیە، كە زانین بە گرنگترین بەرهەم و بە گرنگترین كەرەستەی خاوی خۆیان دەزانن.
دەبێت ئەوەش بڵێین، كە جڤاكی زانین شتێكی تازە نییە، بەڵكوو لە دێر زەمانەوە كۆمەڵگەی گوند پشتی بە زانین بەستووە، بە تایبەتی لە بارەی كەش و هەوا و كشتوكاڵ و ئاژەڵدارییەوە، ئەو زانینە لەگەڵ رۆژگاردا كەڵەكە بووە و بەردەوامیش دەوڵەمەند كراوە، هەوڵیش دراوە وەك سەرمایەیەك سوود لێی وەربگرن و بەردەوام دەوڵەمەندتری بكەن. ئەوەی لەم بوارەدا تازەیە بریتییە لە:
-تەكنۆلۆژیای نوێ وای كردووە مرۆڤ تەنیا بە یەك شوێن و جوگرافیاوە پەیوەست نەبێت.
-تەكنیكی نوێ توانای زۆری خستووەتە بەر دەستی مرۆڤ كە زانیاری ئاڵوگۆڕ بكات و بیپارێزێت و دەستاو و دەستی پێ بكات.
-لەم سەردەمەدا زانین بووەتە گرنگترین سەرمایە، پێشكەوتنی هەر كۆمەڵگە و وڵاتێك بە شێوەیەكی سەرەكی پەیوەستە بە توانا و رادەی بەكار هێنانی زانینەوە.

پێگە و پەیوەستیی كۆمەڵگەی زانین
هەر جڤاك و كۆمەڵگەیەك بە گوێرەی كۆمەڵێك چەمكی هاوبەش دروست دەبێت، لەم سەردەمی جیهانگیری و تەكنۆلۆژیای گەیاندن و زانیارییەدا، ئیدی كۆمەڵگەی جیهانی دروست بووە كە زانینی هاوبەشی لە بارەی هەموو بابەت و باسێكەوە هەیە.
لە كۆمەڵگەی بەرەو زانیندا، گەشەی ئابووری لەسەر بنەمای دەرامەتی ماددی و ئاڵوگۆڕی بازرگانی و دەرامەت دامەزرا، هەرچی هونەر و ئاوێتە بوونی كولتوورەكانیشە (واتە دەرامەتی كولتوور) فاكتەری گەشە كردنی تێكڕای كۆمەڵن. جا لەگەڵ گەیشتنی كۆمەڵ (كۆمەڵگە) بە قۆناغی پێگەیشتن، ئیدی زانین لە نێو بەڵگەنامە و یاسای نووسراو و نەنووسراو، هەروەها لە نێو بیر و را و باوەڕ و قسەی خەڵكدا، بە هەر زمانێك بێت، دەستەبەرە.
دابەش نەكردنی دەرامەتی دارایی و ئابووری بە شێوەیەكی دادپەروەرانە لە نێو خەڵكدا، نایەكسانی و ناهاوسەنگیی لە نێو كۆمەڵدا لێ كەوتەوە، بە هەمان شێوە بەردەست نەبوون یان نەڕەخساندنی زانین بۆ هەمووان وەك یەك، بووە مایەی لەمپەر لە بەردەم گەشەدا. هەر لەبەر ئەوەشە كە كۆمەڵگەی زانین درك بە بایەخی زانین دەكات و كار بۆ دامەزراندن و دابەش كردن و گەیاندنی بە شێوەیەكی گونجاو دەكات، تا هەمووان لێی بەهرەمەند بن، ئامانجیش بەدی هێنانی گەشەی كۆمەڵگەیە.

ئازادی و خۆڕایی
لە نێو كۆمەڵگەی زانیندا، بنەمای ئازادی و خۆڕایی دەستەبەرە، ئەویش بە گوێرەی ئەم خاڵانە:
یەك: زانین هەر لە خۆڕا ئازاد و بە خۆڕاییە.
دوو: لە پێناو بەرژەوەندیی كۆمەڵ، دەبێت زانین هەر ئازاد و بە خۆڕایی بێت.
سێ: لە پێناو زیاتر گەشە كردنی زانین و گەڵاڵە بوونی، پێویستە زانین هەر بە خۆڕایی بێت.
چوار: ئەو بیرۆكەیە دەبێت بخرێتە بەر گفتوگۆوە، كە دەڵێت ئازاد كردنی زانین یان بە خۆڕایی بوونی، هاندانی تێدا دەكوژێت.

پرۆژەكانی كۆمەڵگەی زانین
بە گشتی كۆمەڵگە جۆرێك لە سیمای زانین بە خۆوە دەگرێت، نموونەی گەش و بەرچاویش هەن كە دەكرێت گەشەی زیاتریان پێ بدرێت، بۆ ئەوە ببێتە كۆمەڵگەی زانینی پەیوەست بەو كەسانەی لە هەمان بواردا كار دەكەن، وەك:
-ئەو مامۆستایانەی هەمان بابەت دەڵێنەوە.
-ئەو جەماوەرەی هەواداری هەمان تیپی مووزیك یان وەرزشن.
-ئەو هونەرمەندانەی خاوەن حەز و خولیای لە یەكەوە نزیكن.
-ئەو ئەندازیارانەی لە بارەی بابەتێكی زانستیی پەیوەست بە پرۆژەكانی خۆیانەوە قسە و گفتوگۆ لەگەڵ زانایاندا دەكەن.
-توێژەرانی هەموو بوارەكان كە گفتوگۆ لە بارەی كێشەیەكی هاوبەشی توێژینەوەیەكی خۆیانەوە دەكەن.

ژێرخانی زانین
كۆمەڵگەی زانین پێویستی بە ژێرخانێكە كە ئەمانەی دادێ بگرێتە خۆ:
-ژێرخانی ماددی: وەك هۆڵی كۆبوونەوە و تابلۆی گفتوگۆ.
-ژێرخانی تەكنۆلۆژی: وەك تەكنیكی پەیوەندی و گەیاندنی زانیاری و لیستی ئیمێل و دەروازەی سیبرانی (كە پشت بە ئینتەرنێت دەبەستێت)، هەروەها لاپەڕەی ویكی و ژووری گفتوگۆ و گرێدانی كۆنگرەی بیندراو (ڤیدیۆ كۆنفرانس) و گریمانە كۆبوونەوەی خەیاڵكرد و گەشە ژینگە، لە رێی هاوكاری و فێربوون لە دوورەوە.

دیسانەوە كۆمەڵگەی زانین
ئەو زانست و بیرۆكانەی نوێباون، زۆر پێویستیان بە تەتەڵە كردن و هەموار و پێداچوونەوە هەیە. هەر لەبەر ئەوەشە دەبینین كە بۆچوون و روانینی جیاجیا لە بارەی پێناسە كردنی ئەو چەمك و بۆچوونانە هەن. لێرەدا مەبەستمە خوێنەر بە مەودایەكی فراوانی كۆمەڵگەی زانین ئاشنا بێت، بۆیە هەوڵ دەدەم لە چەندین گۆشەنیگاوە بابەتەكە بخەمە روو، بەمەش كلیلی بیركردنەوە و لێكدانەوە دەخەمە بەردەستی خوێنەر تا ئەگەر بتوانێت، ئەویش لە رووی تیۆرییەوە قسەی خۆی بكات و بۆچوونی خۆی بخاتە روو، لەم رووەوە بابەتەكە چاوەڕوانی سوودی زیاتری لێ دەكرێت، بە تایبەتی ئەگەر بزانین كە هەر كۆمەڵگەیەك لە چوارچێوەی خۆیدا تایبەتمەندیی خۆی هەیە، بە گوێرەی ئەوە ئیدی گەڵاڵە بوونی كۆمەڵگەی زانین لە نێو ئەو كۆمەڵگەیەدا شەقڵ و سیمایەكی تایبەت، بە خۆوە دەگرێت.
لە بارەی چەمكی زمانەوانیانەی كۆمەڵگەی زانینەوە، فەرهەنگی ئیكسفۆرد بەم جۆرە پێناسەی دەكات: كۆمەڵگەیەكە كە لەسەر بنەمای بەدەست هێنانی كۆمەڵێك زانیاری دروست دەبێت، پاشان بەگەڕخستنی ئەو زانیارییە و دواتر بڵاو كردنەوەی، ئەوەش لە رێی پەنا بردنە بەر گەشەی تەكنیك یان پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیاوە ساغ دەبێتەوە، بۆ ئەوەی لە دوایین قۆناغدا بگەین بەوەی كە پێی دەگوترێت كۆمەڵگەی ئابووری زانین.
چەمكی كۆمەڵگەی زانین، تەرزێكی تازەی كۆمەڵگەیە كە بەم دواییانە هاتووەتە ئاراوە، وەك پێداویستێكی سەرەكیی ئەو گۆڕانەی كە بەسەر كۆمەڵگەی هاوچەرخدا هاتووە، وەك بەرەنجامی گەشەی تەكنۆلۆژیا، هەڵبەت ئەم كۆمەڵگەیەش تەنیا پەیوەست نییە بەم لایەنەوە، بەڵكوو توخمی مرۆڤیش دەگرێتەوە، هەوڵ بۆ گەشە پێدانی كەسایەتی دەدات، جەختیش دەكاتە سەر داهێنان، پاڵپشتی لە بەشداری كردن لە زانین دەكات، ئامانجی پەرە پێدانی زانیاری و زانینە، هەروەها گواستنەوەی بۆ نەوەكانی داهاتوو.
كۆمەڵگەی زانین یان بە دروستی كۆمەڵگەی زانیاری، بە ئینگلیزی پێی دەگوترێت (information society)، گەلێك واتا و راڤە دەگرێتە خۆ، كە دەكرێت بڵێین كۆمەڵگەیەكە زانیاری و زانین دەهێنێتە بەرهەم بە شێوەیەكی هەرە باش بە ئامانجی بەرهەم هێنانیش بەكاری دەهێنێت، بەوەی بیرۆكە یان زانین دەبنە بنەمای سامان و دارایی، بەمەش دەگوترێت سەرمایەی هزر. لەم دۆخەشدا رەگەزەكانی دیكەی بەرهەم وەك: زەوی، دارایی، ژمارەی كرێكار.. هتد، رەچاو ناكرێن.