نووسه‌ر :ویڵ دیوارنت

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

ویڵ دیورانت لە بارەی چاوگی ئەو ئاستەنگانەی بەرەو رووی شارستانیەت دەبنەوە، دەڵێ: رەنگە باران یان مێرگ شتێك بە شتێك نەكەن، زەوی بە وشك و برنگی بەجێ بهێڵن، یان رەنگە زەوی لە پای بە خراپ بەكار هێنانی یان بەكار هێنانی نادروست، ببێتە عەردێكی چەقێن و بێ كەڵك. خۆ رەنگە كار كردن بە كەسانی بەندە بخرێتە جێی كار كردنی ئازاد، ئەمەش هاندەری كار كردن بەرەو كزی دەبات، گوند بە بێ جووتیار و شارانیش بە بێ خۆراك دەهێڵێتەوە.
خۆ رەنگە گۆڕانی كەرەستە یان رێكاری بازرگانی –بۆ نموونە هێرش بردن بۆ زەریا یان بۆ ئاسمان- ببێتە مایەی وەستانی ناوەندە دێرینەكانی شارستانیەت و داتەپینیان، وەك ئەوەی كە لە پاش ساڵی 1492 بەسەر شاری (ڤینیسیا)دا هات لە ئیتالیا. خۆ رەنگە باج هێندە زۆر بێت تا رادەی شكست پێدانی وەبەرهێنانی سەرمایە و راگرتنی هاندەرانی بەرهەم. خۆ رەنگە زیاد بوونی كێبڕكێی سەركێشانە ببێتە مایەی نەمانی بازاڕ و كەرەستەی خاوی بیانی. خۆ رەنگە چڕ بوونەوەی سامان ببێتە مایەی پەرتەوازە بوونی نەتەوە لە گەرمەی شەڕێكی چینایەتی یان رەگەزپەرستانە. دوور نییە چڕ بوونەوەی دانیشتووان و هەژاری لە شارانی گەورەدا، حكوومەت ناچار بكات یان بە بەخشینی یارمەتیی حكوومەت بە بێكاران ئابووری لاواز بكات یانیش شان بداتە بەر مەترسییەكانی ئاژاوە و شۆڕش و راپەڕین.
هەرچەندی فێركردن زیاتر بڵاو ببێتەوە، باوەڕ بە لاهووت روو لە كزی دەكات و بە شێوەیەكی رواڵەتانە پەیڕەو دەكرێت، بە بێ ئەوەی كاریگەریی بەسەر رەفتار یان هیوای كەسانەوە هەبێت، ژیان و بیر و بۆچوون پتر عەلمانی دەبن، گوێ بە راڤە و مەترسیی لە رادەبەدەر نادەن، هەرچەندی كە بنەچەی مرۆڤانەی یاسای ئاكاریش دەربكەوێت، هێندە هێز و رەونەق لەدەست دەدات، چاودێری و سزای پیرۆزیش روو لە ئاوابوون دەكات. لە یۆنانی دێریندا، فەیلەسووفان باوەڕی كۆنیان لە لای چینەیلی خوێندەوار نەهێشت. لە لای گەلێك لە نەتەوەكانی تازەی ئەوروپاش، فەیلەسووفان هەمان ئاكامیان بەدەست هێنا.
لە چاخی دێرین و چاخی سەردەمیش، بیری شیكار جێی ئایینی گرتەوە، ئایین كە پشتیوانی یاسای ئاكار بوو، ئایینی نوێ پەیدا بوون، بەڵام لە چینەیلی دەسەڵاتدار دابڕا بوون، هیچ خزمەتێكی دەوڵەتیان نەكرد. پاشان چاخی گومان و بێزاری هات، ئنجا ئەبیكۆریزم، هەڵبەت پاش سەركەوتنی ئەقڵخوازی (عەقلانیەت) بەسەر ئەفسانە لە سەدەی بەر لە پەیدا بوونی كریستیان، پاشان لە یەكەمین سەدەی پەیدا بوونی كریستیان، هەمان چەشنە سەركەوتن بەدەست هات.
لەگەڵ بەریەك كەوتن لە ماوەی خاوبوونەوەدا، كە دەكەوێتە نێوان یاسای ئاكار و یاسایەكی دیكەی دوای ئەو، نەوەیەكی ئازاد خۆی دەداتە دەست لاف و گەزاف و گەندەڵی و پەشێوییەكی نائارام لە نێو خێزان و لە ئاكاریشدا دروست دەبێت، لە كەسانێكی كەم بەو لاوە، چی دی خەڵك وابەستەی كۆت و بەند و باوی كۆن نابێت.
شكست خواردنی سەركردایەتیی دەوڵەت رەنگە ببێتە مایەی لاوازی لە ئاكامی ململانێی ناوخۆ، لە كۆتایی پرۆسەكەشدا، رەنگە شكست خواردنی گورچكبڕ لە شەڕدا ببێتە گورزی كوشندە، یان رەنگە هێرشێكی دڕندانەی دەرەكی لەگەڵ دڕندایەتییەكی روو لە هەڵكشانی ناوخۆدا یەك بگرن، بە یەكگرتنیان كۆتایی بە شارستانیەت بهێنن.
مێژووی مرۆڤایەتی تەژییە بە پاشماوەی شارستانیەتی نەتەوەكان، وەك ئەوەی پێمان بڵێت كە هیچ بواری تێدا نییە چارەنووسی هەموو شارستانیەتێك مەرگە، بەمەش ویل دیوارنت ئەڵقەكە تەواو دەكات.
جا ئایا ئەمە وێنەیەكی ناحەزە؟
بە دروستی كارەكە بەم جۆرە نییە. ژیان داوای بە میرات مانەوەی نەمری ناناسێت و پەسندی ناكات، جا ئەمە چ لە لای تاك بێت یان دەوڵەت. مەرگ شتێكی ئاساییە، ئەگەر لە وادەی خۆیدا بێت، بەجێ و بەسوود دەبێت، عەقڵی هۆشمەند بە هاتنی ناڕەحەت نابێت.
بەڵام ئایا شارستانیەت دەمرێت؟
كارەكە بە دروستی وا نییە. شارستانیەتی یۆنان بە تەواوی نەمردووە، بەڵكوو تەنیا چوارچێوەكەی نەماوە، زێدەكەشی گۆڕا و بڵاو بووەوە. لە زەینی مرۆڤایەتیدا ماوە، هێندەش بە بەرینی ماوەتەوە كە سەراپای تەمەنێك هەرچەندی درێژ و بەرینیش بێت، ناتوانێت لە تێكڕای حاڵی بێت. هۆمیرۆس لەم رۆژگارەدا پتر لە سەردەم و زێدی خۆی دەخوێندرێتەوە، شاعیر و فەیلەسووفانی گریك لە هەموو كتێبخانە و كۆلیژێكدا هەن. سەد هەزار كەسیش لەم چركەساتەدا لە ئەفلاتوون (دۆزەرەوەی شادی و خۆشی لە فەلسەفەدا) دەكۆڵنەوە، ئەو شادی و خۆشییەی ژیان نقومی نێو بیری ئەرخەیان و حاڵی دەكات. ئەم مانەوە خۆڕسكەی ئاوەزی داهێنەر، چاكترین جۆری نەمریی راستەقینەیە.
نەتەوەكان دەمرن، خاكی دێرین روو لە چۆلەوانیی زیاتر یان رووبەڕووی گۆڕانی دیكە دەبێت، مرۆڤی نەرم و نیان كەرەستە و هونەری خۆی دەگرێتە دەست، پاشان بە یاوەریی یاد و بیرەوەریی خۆی، درێژە بە كاروانی خۆی دەدات. ئەگەر خوێندن و فێربوونیش ئەو بیرەوەری و یادە قووڵ و فراوان بكات، ئەوا شارستانیەت لەگەڵ خاوەنەكەی كۆچ دەكات و نیشتیمانێكی دیكە بۆ خۆی دروست دەكات. لەو خاك و نیشتیمانە تازەیەدا پێویستی بەوە نییە هەموو شتێك لەنوێ دەست پێ بكاتەوە، پێویستی بەوەش نابێت كە بە بێ كۆمەكی دۆستانە رێی خۆی ببڕێت، ئامرازەكانی گواستنەوە و گەیاندن بە زێدی رەسەنی خۆی دەبەسنەوە، وەك ئەوەی كە پردی كۆمەكی هەبێت. رۆما شارستانیەتی یۆنانی هاوردە كرد و بۆ ئەوروپای رۆژاوای گواستەوە. ئەمریكاش سوودی لە شارستانیەتی ئەوروپا وەرگرت، ئەوەتاش خۆی ساز و ئامادە دەكات بۆ ئەوەی بە تەكنیكی پێشتر نەبووی بێ وێنە، هەوڵی دەستاودەست پێ كردن و بڵاو كردنەوەی دەدات.
شارستانیەت توخمی رۆحیی رەگەزە، هەرچەندی ژیان بە زاوزێ بەسەر مەرگدا زاڵ بێت، هەرچەندی كولتوورێكی پیر پاشماوەی خۆی بە درێژایی ساڵان و لە رێی دەریاكانەوە بۆ میراتگری خۆی جێ دەهێڵێت. ئێمە لەو كاتەی كە ئەم دێڕانە دەنووسین، دەبینین بازرگانی و چاپ و تەل و شەپۆل و هەسارەی نەبیندراوی ئاسمان، نەتەوە و شارستانیەتەكان پێكەوە دەبەستێت، هەر كامێكیان چیی پێشكەش بە مرۆڤایەتی كردووە، بۆی دەنووسرێت.
ویل دیورانت لە شوێنێكی دیكەدا دەڵێت:
نابێت زۆر بەوە دڵگران بین كە شارستانیەتی ئێمەش وەك هەر شارستانیەتێكی دی رووبەڕووی ئەگەری مەرگ ببێتەوە، یان وەك چۆن فیریردریكی مەزن لە هێزەكەی پرسی كاتێك لە شاری كویلن پاشەكشەی كرد "پێتان وایە تا ئەبەد دەمێنن؟" خۆ رەنگە ئەوە پەسند بێت، كە شارستانیەت شێوەی نوێ بگرێتە خۆ، یان شارستانیەت و ناوەندی نوێ بە خول و قۆناغی خۆیدا تێپەڕ بێت.
شارستانیەتی مەزن بە تەواوی نامرێت، لە پاش هەموو هەڵسان و داكەوتنی دەوڵەتان، دەسكەوتی مەزن هەر مانەوە، وەك: بەدەست هێنانی ئاگر و رووناكی، تایە و شتی دیكە لە كەرەستەی بنەڕەت، زمان و نووسین، هونەر، گۆرانی، كشتوكاڵ، خێزان، باوكایەتی، سیستەمی كۆمەڵایەتی، رەوشت و چاكە، بەكار هێنانی فێركردن، گواستنەوەی میرات و خێزان و رەگەز. ئەمانە رەگەزەكانی شارستانیەتن، لە كاروانی مەترسیداری لە شارستانیەتێكەوە بۆ شارستانیەتێكی دیكەی دوای خۆی، بە شێوەیەكی تۆكمە پارێزرا، كە رایەڵی پێكەوە گرێدانی مێژووی مرۆڤایەتین.
لە بارەی بایەخی فێركردن لە پاراستنی شارستانیەتدا، ویل دیورانت پێی وایە:
شارستانیەت بە میرات نامێنێتەوە، بەڵكوو دەبێت هەموو نەوەیەك سەر لەنوێ فێری بێت و بەدەستی بهێنێتەوە، ئەگەر گواستنەوەی شارستانیەت یەك سەدە وەستا، ئەوا دەمرێت و ئێمەش جارێكی دی دەبینەوە كێوی. ئیدی باڵاترین خەرجیی هاوچەرخانەی خۆمان ئەوەیە كە بە شێوەیەكی پێشتر نەبوو خەرجیی خوێندنی باڵا بۆ هەمووان دەستەبەر بكەین.
ئاخۆ بەری تەواوی فێركردن چی دەبێت، ئەگەر هەموو منداڵێك بە لای كەمەوە تا تەمەنی بیست ساڵی بخرێتە بەر قوتابخانە، هەروەها دەرفەتێكی ئازادی پێ بدرێت كە بچێتە زانكۆ و كتێبخانە و مۆزەخانە، كە گەنجینەكانی هزر و هونەری بەرەی مرۆڤایەتییان تێدایە و تێیاندا دەست كراوە بێت؟
نابێت بەو جۆرە تەماشای فێركردن بكەین، كە گرد و كۆ كردنەوەیەكی ئازاربەخشی راستی و بەروار و چاخ و سەردەمەكانی دەسەڵاتە، هەروەها نەك تەنیا ئامادەسازی بێت كە تاك بۆ بەدەست هێنانی بژێوی ژیان ئامادە بكات، بەڵكوو بریتییە لە گواستنەوەی كولتووری ئەقڵی و ئاكار و تەكنیك و ستاتیكای خۆمانە، بە هەر چیی كە لە تواناماندایە بۆ زۆرترین ژمارەی خەڵك، بۆ ئەوەی مرۆڤ باشتر و فراوانتر لە ژیان بگات، كۆنترۆڵی بكات و جوان و رازاوەی بكات و چێژی لێ وەربگرێت.

سەرنج: ئەم بابەتە بە زمانی عەرەبی لە ماڵپەڕی (ساقیە) بڵاو بووەتەوە.