وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

(ویڵ دیوارنت) بەرسڤ دەداتەوە
(1-2)
"ویلیام جیمس دیورانت (1885-1991) نووسەر و مێژوونووس و فەیلەسووفێكی ویلایەتەكانی یەكگرتووی ئەمریكایە. دكتۆرای فەلسەفەی بەدەست هێناوە، لە زانكۆی كۆلۆمبیادا یەك ساڵ مامۆستایی كردووە، پاشان لە كڵیسەدا رووی كردە وانە گوتنەوەی ئازاد لە بارەی فەلسەفە و وێژە، لە پاش ئەو وانە گوتنەوانەی، بە ناوبانگترین كتێبەكانی خۆی نووسی (سەربردەی فەلسەفە)، (مێژووی شاستانیەت)."
(وانەكانی مێژوو) یەكێكە لە كتێبەكانی ویڵ دیورانت، بریتییە لە كۆمەڵێك پەند و وانە كە لە گەشتێكی 40 ساڵەیدا بە نێو شارستانیەتەكانی رۆژهەڵات و رۆژاوادا، لە كاتی نووسینی ئینسكلۆپیدیا مەزنەكەی (چیرۆكی شارستانیەت)دا، لە لای گەڵاڵە بوون. ئەم وانە و پەندانە لە بارەی مێژووی زەوی و رەگەزەكان و ئاكار و ئابووری و حكوومەتەكانە. لە بەشێكی ئەو كتێبەیدا، ویڵ دیورانت باسی گەشە كردن و پووكانەوەی شارستانیەت بە درێژایی مێژوو دەكات، تێیدا كەوتووەتە نێو گفتوگۆی ئاخۆ هەموو شارستانیەتێك روو لە ئاوا بوونە یان نا؟
ئەم فەیلەسووفەی ئەمریكا بەم جۆرە پێناسەی شارستانیەت دەكات: شارستانیەت سیستەمێكی كۆمەڵایەتییە، یارمەتیی مرۆڤ دەدات كە بەرهەمی كولتووری خۆی بەرز بكاتەوە، لە بنەڕەتیشدا شارستانیەت بریتییە لە چوار توخم:
(دەرامەتی ئابووری، سیستەمی سیاسی، عورف و نەریت، بەدواداچوونی زانست و هونەر).
لە ساتەوەختی نەمان و بڕانەوەی ئاشووب و پەشێوی، شارستانیەت دەست پێ دەكات، چونكە هەر كاتێك مرۆڤ ترس و دڵەڕاوكێی تێپەڕاند، روو دەكاتە دنیای خواست و فاكتەرەكانی داهێنان و دامەزراندن، پاش ئەوەش سروشت دەبێتە هاندەر و پاڵپشتی بۆ ئەوەی درێژە بە كاروانی حاڵی بوون لە ژیان و گەشە كردنی بدات.
ویڵ دیورانت بیرۆكەی ئەوەی دەكرێ بە گوێرەی مێژووی رابردوو پێشبینیی وردەكاریی ئاییندەی شارستانیەت بكەین، ئەو بیرۆكەیەی گەلێك كەسی وەك شاعیری رۆم فرجیل (70- 19 ب ز)، هەروەها فەیلەسووفی ئەڵمان نیچە (1844- 1900ز) باوەڕیان پێی بوو. دیورانت پێی وایە مێژوو بە شێوەیەكی گشتی خۆی دووبارە دەكاتەوە، بەوەی شارستانیەت بە كۆمەڵێك قۆناغدا تێپەڕ دەبێت:
پەیدا بوون، گەشە كردن پاشان رووخان.
هەڵبەت رەوشت و رەفتاری جڤاك بە گوێرەی هەلومەرجی شوێن و كات، گۆڕانی بەسەردا دێت، هەر بۆیە ناتوانین لە دووبارە بوونەوەی رووداوەكانی رابردوو یان پێشبینی كردنی ئاییندەی شارستانیەت، دڵنیا بین.
مێژوو، بە شێوەیەكی فراوان خۆی دووبارە دەكاتەوە، چونكە خەسڵەت و خووی مرۆڤ بە ریتمێكی جیۆلۆجی دەگۆڕێت، مرۆڤیش ساز و ئامادەیە كە بە شێواز و رێكاری چەسپاو بەرسڤی ئەو هەڵوێست و هاندەرانە بداتەوە كە بەردەوام روو دەدەن، وەك برسێتی و مەترسی و سێكس. لەگەڵ ئەوەشدا ئێمە دەبینین كە تاك لە نێو شارستانیەتی گەشە كردووی ئاڵۆزدا تەنیا و جوامێرانەترە لە تاكی نێو جڤاكی بەراییدا، گەلێك هەڵوێستیش دەبینین كە هەلومەرجی نوێ دەهێننە پێش، ئەوانیش پێویستیان بە هەموار كردن و بە دەنگەوە چوونی خۆڕسك و خۆزاییە. بەم چەشنە عورف و نەریت پاشەكشە دەكەن، هۆشمەندی و لۆژیك پەرە دەستێنن. هیچ یەقین لەوەدا نییە كە ئاییندە وەك رابردوو دووبارە دەبێتەوە، هەر ساڵێكی نوێ بۆ خۆی سەركێشییەكی نوێیە.
زۆربەی خەڵك لەوەدا كۆكن كە شارستانیەت بە هەردوو قۆناغی راچەنین و رووخاندا تێپەڕ دەبێت، شارستانیەت یان بزر دەبێت و تێدا دەچێت، یان بێ گەشە و پێشكەوتن، دەوەستێت و چەق دەبەستێت. ئا لێرەدا (ویڵ دیورانت) فەیلەسووفەكەی ئەمریكا باسی چۆنیەتی پەیدا بوونی شارستانیەت و فاكتەرەكانی پەرە سەندنی دەكات.
پتر بۆچوون وایە، كە زۆربەی دەوڵەتان (واتە ئەو جڤاكانەی لە رووی سیاسییەوە رێك و پێكن، لە ئاكامی هێرش هێنانی گرووپێكی دیكەوە دروست بوون، هێزێكی هەمیشەییش بە دەستی داگیركەرن، بە سەر شان و باڵی داگیركراودا دامەزراوە، ئیدی رێوڕەسم و نەریتەكانی داگیركەریش بوونەتە یەكەمین ئەو یاسایانەی كە پێیان ئاشنا بوون، پاشان ئەو یاسایانە (لەگەڵ تێكەڵ كردنیان لەگەڵ نەریتەكانی گەل) سیستەمێكی تازەی كۆمەڵایەتییان ئەفراندووە. وەك روون و ئاشكرایە، هەندێك لە دەوڵەتانی ئەمریكای لاتین بەم جۆرە دەستیان پێ كرد.
كاتێك سەردار و دەسەڵاتداران كاری رەعیەی خۆیان رێك خستووە بۆ ئەوەی خەڵات و بەراتێكی سروشت (وەك رووباری نیل لە میسر یان رووبارەكانی ئاسیا)، هەروەها هەست و مشووری ئابووری، دەبنە بنەمایەكی دی بۆ دروست بوونی شارستانیەت. رەنگە پەشێوییەكی زۆر و مەترسیداری نێوان دەسەڵاتدار و بندەستان ببێتە هاندەری چالاك بوونی عەقڵ و سۆز، كە كەسەكە دەباتە سەرووی ناتەبایی و پەرتەوازەیی رۆژانەی نێوان هۆزەكانی بەرایی. خۆ رەنگە هەر گۆڕانێك كە بەسەر ژینگەی دەوروبەردا بێت، ببێتە مایەی گەشە، وەك هێرشی دەرەكی یان كەم بارانیی بەردەوام، ئاستەنگی لەم جۆرەش یان بە قایم كردنی سەنگەر و مەتەرێزی سەربازی یانیش بە دروست كردنی ئاوبار و كەناڵی ئاودێری، بەرەو روویان دەبنەوە.
ئەگەر ئەم بابەتە بەرەو رابردوویەكی دوور بگێڕینەوە، بشپرسین ئاخۆ چ شتێك بڕیاری رووبەڕوو بوونەوە یان گوێنەدان بە ئاستەنگەكە دەدات؟ وڵامەكە ئەوەیە كە ئەم شتە پەیوەستە بە هەبوونی ویست و نەویستەوە، كەسانی داهێنەری خاوەن عەقڵی رۆشن و خاوەن ئیرادەی بەهێز (ئەمەش دەكرێ وەك پێناسەیەك بێت بۆ كەسی بلیمەت) كە دەتوانن بە كاراییەوە بەدەم هەڵوێستی تازەوە بچن (خۆ رەنگە ئەمەش پێناسەی زیرەكی بێت)، بڕیار دەدەن.
ئەگەر بشپرسین ئاخۆ چ شتێك كەسی داهێنەر دروست دەكات؟ ئەوا مێژوو بەرەو دەروونناسی و زیندەوەرزانیمان دەگێڕێتەوە، بەرەو كاریگەریی ژینگە و گرەوی كرۆمۆسۆم (جین) و نهێنییەكانی نێویانەوە.
بە هەر حاڵ، رووبەڕوو بوونەوەی سەركەوتووانەی ئاستەنگ (وەك ئەوەی ویلایەتەكانی یەكگرتووی ئەمریكا لە ساڵانی 1917، 1933، 1941دا كردی) ئەگەر كۆتایی بە وزەی لایەنی سەركەوتوو نەهێنێت (وەك ئەوەی ساڵی 1945 لە ئینگلترا رووی دا)، ئەوا رادەی بەتینی و پێگەی نەتەوە بەرز دەكاتەوە، لە رووبەڕوو بوونەوەی ئاستەنگی دیكەدا، پڕ تواناتری دەكات.
سەبارەت بە هەڵوەشانەوە و داتەپینی شارستانیەت، ویڵ دیورانت ئەو شرۆڤەیە رەت دەكاتەو كە دەڵێت، شارستانیەتی گیاندارێكی زیندووە و توانای گەشەی هەیە، هیچ گومانیشی تێدا نییە بە مەرگ كۆتایی دێت.
ئەم راڤە كردنە بۆ رەفتاری جڤاك و گرووپەكان، بە گوێرەی پێوانەی هەردوو زانستی ئەندامناسی (فیزیۆلۆژیا) و سروشتناسییە. هەروەها پێمان وا بێت كە داتەپین و داڕووخانی كۆمەڵیش بەندە بە كۆت و بەندێكەوە، كە وابەستە بە توانای خواستن و مانەوەی بێت، یان ئەوەتا شكستێكی لە چارسەر نەهاتوو تووشی هێزی ناوخۆی دەبێت.
جڤاك (كۆمەڵ) واتای ئەوە نییە كە گیاندارێكی زیندوو بە شێوەیەكی فیزیكی دەخرێتە سەر توخمەكانی دیكەی تاكەكانی جڤاك. پێمان وا بێت ئەو مێشكی تایبەت و گەدەی تایبەت نییە، بەڵكوو دەبێت بە عەقڵ و هۆشی تاكەكان بیر بكاتەوە و درك بكات. كاتێك گرووپ و جڤاك یان شارستانیەتێك دەڕووخێت، رووخانەكەی بە هۆی كۆت و بەندی ناوخۆی شاراوە و نادیار لە ژیانی هاوبەشی نابێت، بەڵكوو بە هۆی شكست خواردنی سەركردەی سیاسی یان هزریی ئەوەوە دێت، كە لە رووبەڕوو بوونەوەی ئاستەنگەكانی گۆڕاندا بۆڕ دەخوات.