نووسه‌ر :د. جەواد بشارە

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

بە ورد بوونەوە و قووڵ بوونەوەمان لە فراوانیی گەردوون، دەتوانین لە بارەی ئەوەی لە بێ كۆتا بچووكدا رووی داوە و لە ئاستی فرە بچووكیشدا رووی داوە، گەلێك زانیاری بەدەست بهێنین. ئاسمانە تیلیسكۆبی ئەوروپا (بلانك) بەم دواییانە توانیی بە زانیارییەكی زۆر ورد لە بارەی "پاشینە تیشكی مایكرۆ شەپۆلی گەردوون: cosmic microwave background radiation " بەدەست بهێنێت (واتە تیشكی پاشین (باكگراوند)ی گەردوون، كە تیشكێكی كارۆموگناتیسە و لە هەموو شوێنێكی گەردووندا بە هەمان تەوژم و بڕ هەیە. لە هەر شوێنێكی گەردووندا دەكرێ هەست بە هەبوونی بكرێت- ت ك). لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا ئاماژە و زانیاریی شاراوە لە نێو ئەو تیشكەدا هەیە، كە تیلیسكۆبی بلانك بەدی نەكردووە، چونكە لە ماوەیەكی زۆر زووتر لە تەمەنی دروست بوونی گەردوونی بەردیدە روویان داوە، جا بۆ ئەوەی لە رازی ئەوەی رووی داوە بگەین، دەبێت چاودێریی ئەو ئاماژە شاراوانە بكەین، بە ئامانجی تاقی كردنەوەی راستی و دروستیی ئەو تیۆرییانەی كە خراونەتە روو.
چركەساتێكی نادیار لە مێژووی گەردووندا هەیە، ئەو چركەساتە كەوتووەتە نێوان خاڵی سفری تەقینەوەی مەزن و دیواری بلانك، كە لە دووریی 10- 44ـە لە یەكەمین چركەدا. ئەو زەمەنە لەو ژمارەیە كەمترە، ئێمەش دەخاتە دۆخێكەوە كە بوارمان نادات بەو تیۆرییانەی ئێستا هەمانن، پەسنی جیهان بكەین. وێڕای ئەوە، ئەمە نابێتە سنوورێكی رەهای زانین. هەر كاتێك زانست سنوورێكی دیاری كرد كە تێپەڕاندنی نییە، دواتر تێی دەپەڕێنێت، ئەویش لە سایەی پێشكەوتنی زانست و تەكنەلۆژیادا. هەڵبەت "لەم كاتەدا" ئەستەمە بتوانین "دیواری بلانك" تێپەڕێنین، بەڵام رەنگە ئەو كاتەی كە تیۆرییەكی پتەوی چەسپاومان لە بارەی (راكێشانی كوانتی)یەوە دەبێت، دەتوانین ئەو كارەش بكەین، چونكە لەو چركەساتە ئەستەمەدا، شوێنكات بۆ خۆی دەبێتە كوانتی، واتە نابەردەوام و رەمەكی.
زانستی میكانیكی كوانتی پێمان دەڵێت، لە راستیدا هەندێك پەیوەندی و فاكتەر و بەها هەن، ناكرێ بەردەوام بن، پاشان ناكرێت پێشبینی و مەزندە بكرێن و لە خەمڵاندن بەدەرن. ئەوەش تەنیا دیوارێك نییە كە سنووری زانینی ئێمە خۆی پێدا دەدات و تێك دەشكێت، بەڵام لەم كاتەدا ئەو بووەتە سنوورێك بۆ زانین (مەعریفە)ی ئێمە.
ئەگەر تێزی زنجیرەی وەرزە بازی گریمانەی گەردوون بگرینە بەر، كە دەكەوێتە نێوان تەقینەوەی مەزن و وێك هاتنەوەی مەزنەوە، ئیدی دوور نییە بە تاقی كردنەوە بتوانین بەڵگە لە بارەی ئەوەی بەر لە تەقینەوەی گەورە رووی داوە، بەدەست بهێنین، واتە ئەو دیوی دیواری بلانك. هەر بۆیە نەك هەر بە ئەزموون بە رەهایی قابیلی تێپەڕاندن نییە، بەڵكوو ئەو ئەمڕۆ بووەتە لەمپەرێكی زل. تەقینەوەی مەزن بریتییە لە تاقانەیەك (singularity)، بەم دواییەش روون بووەتەوە كە لە ناوجەرگەی كونانی رەش تاقانە (singularity) هەن، ئەمەش بواری ئەوەمان پێ دەدات كە مەزەندەی ئەوە بكەین، كە گەردوون لە ناوجەرگەی كونە رەشێكی مەزنی گەردوونییەوە دروست بووە.
گرفتەكە لە چەمكی تاقانە (singularity)دایە، بەوەی بەهای فیزیاییانەی شوێن یان كاتێك بێ كۆتا دەبێت، جا كاتێك بەها بێ كۆتا دەبێت، ئەمە واتای ئەوەیە كە هەر چیی لە سەر رۆبندرێت، وەك گەرمی، چەمانەوە، وزە، ئەوانیش دەبنە بۆ كۆتا. ئەوە شوێنكات نییە كە دەبێتە تاقانە، بەڵكوو ئەوە تیۆرییەكەیە ئیدی دەست نادات و لە پاڵ تاقانەدا لە كار و بڕست دەكەوێت. خۆ بە كردەنیش پێك چوونێك و چونیەكییەك لە نێوان تەنیا و دەگمەنیی (تەقینەوەی مەزن) و تەنیا و دەگمەنیی (كونانی رەش)دا هەیە، بەڵام لە روانگەی بیركارییەوە، ناكرێ بڵێین هەردووكیان یەك شتن، یان یەك دیاردەی گەردوونن، بەڵام چونیەكیی نێوان هەردوو ئەم تەنیا و دەگمەنە هێندە وردە، كە بواری ئەوەمان پێ دەدات هەر كاتێك لە یەكێك لەو دوو دەگمەنە بگەین، ئەوا لەوی دیكەشیان دەگەین.
ئەمەش لە لای هەندێك زانا، گریمانەیەك دەهێنێتە پێش كە كونی رەش لە گەردووندا بریتییە لە كۆرپەڵەی گەردوون (babies universe) یان وەك دایەنگە وایە، بۆ گەردوونەیلێك كە لە دروست بووندان، ئەمە گریمانەیەكە كە زانایانی بە ناوبانگ و شایستە دایانناوە. لەگەڵ ئەوەشدا مەرج نییە كە تەنیا و دەگمەنیی هەردوو حاڵەتەكە (تەقینەوەی مەزن و كونانی رەش)، بە زەروورەت واتای لەدایك بوونی گەردوون بن.
هیچ دوور نییە، كە هەر كونە رەشێك بۆ خۆی گەردوونێكی بچووك بێت. دەكرێ وێنای كونە رەشێك بكەین كە تیرەكەی لە دەرەوە یەك كیلۆمەتر بێت، كەچی قەبارەكەی لە ناوەوە ملیاران ملیار كیلۆمەتری سێجایە، ئەمەش یەكێكە لە شتانی سەرسوڕهێنەر لە تیۆریی رێژەیی گشتیی ئینشتاین، سەرەنجام هیچ مەحاڵ نییە وێنای هەندێ كونی رەش بكەین، كە بە چەشنی گەردوونی بەر دیدە و چاوی خۆمان وان، بەڵام لەم كاتەدا نابیندرێن.
شتێكی هاوچەشنی گەشە و هەڵبژاردنە ئاسایی و سروشتییەكەی داروین هەیە، هەڵبەت لە بایۆلۆژیادا نا بەڵكوو لە فیزیای كوانتی (فیزیای گەردوون)، بەوەی هەر گەردوونە لە رێی ئەو كونە رەشانەی لە هەناوی خۆیدا دروستیان دەكات، گەردوونێكی دی دەئافرێنێت.
ئەوەی لە كۆپڵەی پێشوودا گوتمان، تا ئێستا تەنیا گریمانەیەكە لە نێو ژمارەیەكی زۆر لە گریمانەی تایبەت بەم بوارە، بەڵام هێشتا نە سەلمێندراوە نە تاقیش كراوەتەوە، هەرچەندە گریمانەكە دڵگیر و سەرنج راكێش و قنجە، بەڵام تا ئێستا هەر گریمانەیە و چی دی نا.
هەر چۆنێكی بێت، كونانی رەش لە گەردووندا، گریمانە تەنی گەردوونین، هێشتا كەس چاودێریی نەكردوون، هەوڵی زۆر هەیە بۆ وێنە گرتنیان، رەنگە ئەم ساڵ (2019) هەوڵێكی بەو ئاراستەیە سەر بگرێت (یان سەری گرتووە- ت ك). لە بنەڕەتدا كونی رەش بیرۆكەیەك نییە ئینشتاین دای هێنا بێت، بەڵكوو گریمانەیەكە لە سەدەی هەژدەمی زایینەوە ناسراوە، بەڵام بەم ناوەی ئێستای نا، بەڵكوو بە ناوی دیكە، كە هەر یەك لە (پیێر سیمۆن دو لابلاس) و (جۆن میچیل) بیرۆكەیان لە بارەوە گەڵاڵە كرد، ئەوان گوتیان هەسارە یان تەنێك هەیە كە لە ئەو پەڕی چڕیدایە، تا رادەی ئەوەی تیشك بەو ئەندازەیە خێرا نییە كە بتوانێ خۆی لێ دەرباز بكات، هەموو شتێك بارمتەی ئەو تەنە ترسناكەیە، تەنانەت تیشك و رووناكیش. كەواتە كونانی رەش (یان كونی رەش) بیرۆكەیەكی كۆنە.
تا ساڵانێكی دوور و درێژ، زانایان لەو بڕوایەدا بوون كە كونی رەش (كونانی رەش) تەنیا ئەگەرێكە لە فیزیای هاوچەرخدا، بەڵام لە راستیدا نییە، چونكە هەبوونەكەی ناماقووڵە و هی ئەوە نییە باوەڕی پێ بكرێت. بۆ نموونە بە گوێرەی تیۆریی كونی رەش بێت، ئەوا دەبێ زەوی بەو قەبارەیەی ئێستای بۆ ئەوەی ببێتە كونێكی رەش، دەبێ هێندە بچووك ببێتەوە، كە بچێتە قەبارەی تۆپێك (مووروویەك) كە لە چەند میللیمەترێك زیاتر نەبێت.
ئەو تیۆری و گریمانەیە رەنگە لە رووی بیركارییەوە رێی تێ بچێت كە هەبێت، بەڵام لە واقیعی بەر دیدەی ئێمەدا نییە، یان بڵێی لە گەردوونی بەر دیدەی ئێمەا بەدی هات بێت، نەخێر. واتە كونی رەش لەوە زیاتر نییە كە تەنیا ساغە چەمكێكی تیۆرییە.
لە دەیان ساڵی رابردوودا، رەوشەكە گۆڕانی بە سەردا هات، كاتێك زانایان هەستیان بەوە كرد كە ئەستێرەی گەلێك زەبەلاح، كە بە ملیۆن و بە ملیار جار لە قەبارەی خۆر گەورەترن، كاتێك ماوەی ژیانیان بە سەر دەچێت، دەتەقن و بەرەو ناوكی رەقی خۆیان دادەڕووخێن و دەبنە تەنیا كونێكی رەش.
پاش ئەوە، چەندین زانا لە بواری كونی رەشدا بوون بە پسپۆر، وەك زانای بەریتانی (ستیڤن هوكینگ)، زانای فەرەنسی (جۆن پیێر لومینیت)، زانای ئەمریكایی بە رەچەڵەك رووس (لیۆنارد سیسكند)، ئەم زانایانە ئیدی زۆر گەرم و گوڕ كەوتنە پێشبینی كردنی كونی رەش، لە پاڵ هەندێك ئاكام و ئاماژەی تاقیكارانەی هەست پێ كراو، كە هەبوونی كونی رەش دەسەلمێنن، دوایین بەڵگەش شەپۆلە راكێشانە، كە لە ئەنجامی بەریەك كەوتنی دوو كونی رەش دروست دەبێت، تاقیگەی لیگۆ (LIGO) ئەو شەپۆلەی دۆزییەوە و ژماردیشی، ئیدی بوو بە لقێكی گرنگی توێژینەوە لە فیزیاناسی گەردوون، چی دی كونی رەش بە تەنی دەگمەن داناندرێت، بەڵكوو لە هەموو (گەلەستێرە)یەكدا هەیە. تەنیا لە گەلەستێرەی كاكێشانی ئێمەدا لە نێوانی 100 تا 200 ملیۆن كونی رەش هەن.
هەرچی بیرۆكەی (كونی سپی)یە، ئەوا چەمكێكە پتر لە فەلسەفەوە نزیكە تا فیزیا، سەبارەت بە تیۆریزەكارێك، كونی سپی تەنیا هاوكاتییەكە (رواڵەتێكی هاوكاتە) بۆ كونی رەش (the temporal symmetric of a black hole)، كونی رەش ناوچەیەكی گەردوونە شوێنكات دەگرێت، كە دەكرێ بچینە نێوییەوە بەڵام ناتوانین لێی دەربچین، كەچی گریمانەی كونی سپی بە پێچەوانەوەیە، واتە گەردوون بۆشاییەكە دەكرێ لێی دەربچیت بەڵام ناكرێ بچیتە نێوییەوە.
زانایان لە چاوەڕوانی ئەوەن شەپۆلی رووناكی یان تیشك و ماددە لە (ناشوێن)ـەوە هەڵقوڵا بێت، ئەو ناوشێنەش پێی دەگوترێت كونی سپی. هەڵبەت كونی سپی تەنیا بەهایەكی بیركارانەیە، بەڵام هیچ بەڵگەیەكی زانستی یان كردەنی لە بارەی بە راستی هەبوونی لە نێو واقیعی فیزیادا، بەدی نەكراوە. وێڕای ئەوە لە تیۆرییەكانمان دەربارەی راكێشان، كونی سپی قەدەغە نییە. گەلێك شت لە رووی بیركارییەوە رێیان پێ دراوە، كەچی لە نێو واقیعدا نین.
گەلێك توێژینەوەی ورد هەن، زانایانی وەك كارلۆ رۆڤیللی (Carlo Rovelli) و ئۆرلیون باڕۆ (Aurélien Barrau) پێوەی سەرقاڵن، لێكۆڵینەوە لە بارەی نموونەیەك كە رۆڤیللی پێشنیاری كردووە، تێیدا كونی رەش لە رێی گۆڕانە بەرەو كونی سپی.
ئێمە دەپرسین، باشە بۆ ناكرێ (ئەو گۆڕانەی كونی رەش بە كونی سپی) ببینین یان چاودێریی بكەین و وێنەی بگرین؟
وڵامەكەی ئەوەیە: چونكە ئەم كارە (گۆڕانی كونی رەش بە كونی سپی) كاتێكی زۆر دەبات، بۆ نموونە ئەگەر كاتژمێرێك بە كونێكی رەشەوە بەسترا بێتەوە، ئەو لەرینەوەكەی (جووڵەی میلەكەی) یەك لە هەزاری چركە دەخایەنێت، بەڵام هەمان لەرینەوە (جووڵەی میل) ئەگەر لە دەرەوەی كونی رەشەوە لێی بڕواندرێت، ئەوا پێویستی بە كاتێك هەیە كە یەك ملیۆن جار لە تەمەنی تەواوی گەردوون زیاتر. ئەمەش یەكێكە لە شتانی سەیر و سەمەرەی تیۆریی گشتیی رێژەیی، هەر وەك هێواش بوونی كات (زەمەن) لەگەڵ خێرایی و لەگەڵ راكێشاندا، لەبەر ئەوەی ئێمە لە دوورەوە تەماشای ئەو دیاردانە دەكەین و چاودێرییان دەكەین، ئەوا لەرینەوەی خێرا زۆر هێواش دێتە بەر هەستمان. خۆ رەنگە هەر ئەمەش بێت یەكێك لەو هۆیانەی، كە وا دەكات لە پای راكێشان كشانی زەمەن (the gravitational dilation of time) نەتوانین كونی سپی ببینین.
هەن گریمانەی ئەوە دەكەن، كە گەلێك كونی رەش لە ماوەی تەمەنی بەردیدەی گەردوون كە دەگاتە (13.8) ملیار ساڵ، فەوتان یان بزر بوون، بەڵام روون بووەوە كە ئەمانە كونە رەشی تەنك یان بچووكن، خۆ رەنگە هەر لە بنەڕەتدا نەبن. هەرچی كونە رەشی گەورە و زەبەلاحە، ناكرێ بفەوتێن یان بزر بن چونكە زل و زەبەلاحن، ناكرێ بزر بن چونكە جێگیر و چەسپاون، تەنیا شتێك كە دەكرێ بە سەریدا بێت، ئەوەیە گەورە دەبن و گەشە دەكەن، ئەمەش تیۆرییەكە (هۆكینگ) سەلماندی. هەر چەندی ماددە (تەن)ی نوێ بچێتە نێو كونی رەشەوە، یان لە دەوروبەری ئاسۆی رووادوەكە نزیكن و ئەو قووتیان بدات، ئەوا قەبارەی كونە رەش گەورەتر و زلتر دەبێت. ئەو تەن (ماددە)یەی دەچێتە نێو كونی رەشەوە ناتوانێ لێی دەربچێت، بۆیە بە چوونی هەر تەنێك بۆ نێو كونی رەشەوە، ئەوا گەورەتری دەكات. خۆ ئەگەر دوو كونی رەش بە یەك گەیشتن، ئەوا تێكەڵ بە یەك دەبن و كونە رەشێكی لە هەردووكیان گەورەتر دروست دەبێت.
ستیڤن هۆكینگ بە تیۆری و بیركارانەش سەلماندی، كە كونە رەشی بچووك بۆی هەیە ببنە هەڵم و بزر بن، چونكە تەنی سووكن، تەنانەت دەركەوتنیان هەر لە ئاستی بیركاریدایە، بەڵام ئێمە كونە رەشی راستەقینەی فیزیایی زل و زەبەلاح دەبینین، كە لە ئاكامی خۆبەخۆ هەرەس هێنانی ئەستێرەی زەبەلاحەوە دروست دەبن، دەشكەونە نێو سەنتەری گەلەستێرانەوە، ئەو كونانە هەمیشەیین و تەمەنیان بێ كۆتایە.
هەرچی نموونە (گوازار: گوازاران: Quasars)یشە كە لە كونی رەشەوە دروست دەبن، كە بڕێكی زەبەلاح لە ماددەیان قووت داوە یان هەڵمژیوە، ئەوا نموونەیەكە زانایان لە بارەیەوە كۆك بوون، وێڕای ئەو بینین و سەرنجانەی سەلماندوویانن، بەڵام یەقین (وەك چەمك و بەهایەك- ت. ك) سیفەتی لاهووت (تیۆلۆژیا: Theology) و فەلسەفەیە نەك زانست، لە زانستدا هیچ شتێك نییە بە رەها چەسپی بێت و یەكلایی بوو بێتەوە.
بابەتی فراوان بوون و كشان و پان بوونی گەردوون، لە رووی زانستی و تاقیگەییەوە ساغ بووەتەوە، ئەویش لە رێی شی كردنەوەی شەبەنگی رەنگەوە، بەڵام خۆ راستییەكی رەهاش نییە، كەسیش ناتوانێ ئەوە گەرەنتی بكات، كە لە پاش دوو سەد ساڵی دی، شتێك نادۆزینەوە كە ئەم راستییە بە درۆ بخاتەوە، یان ئەوەتا دیتن و بەرەنجامی ئەوتۆی چاودێریمان بێتە بەر دەست، كە ئەو زانیارییە باوەی ئەمڕۆ پووچەڵ بكاتەوە.
گوازار، گەردوونە تەنی زۆر دوور و فرە رۆشن و بریقەدارە، باشترین راڤەش بۆ ئەوان (گوازاران) ئەوەیە، كە لە كونە رەشی زل و زەبەلاح (super massive)ـەوە دروست بوون، كە بە سایەی گۆی گردان (accretion disk)ـەوە توانیویەتی بڕێكی زەبەلاح و یەكجار زۆر لە ماددەی دەوروبەری رابكێشێت، ئەو ماددەیەی كە سەر بە كایەیەكی چڕی موگناتیسی بووە.
ناوەندی زانست، بەم راڤەیە ئەو نموونە پێشنیار كراوەی ئەرێ كرد، بەڵام بەڵگە و گەواهییەكی گردەبڕ و كۆتایی نییە، لە بارەی راست و دروستیی ئەو راڤە و گریمانەیەی رێككەوتنی لە بارەوە كراوە. لەم قۆناغە و لەو ئاستەی زانست و تەكنەلۆژیا كە تا ئێستا پێی گەیشتووین، ئەمە باشترین راڤەیەكی بەرەگەرە (بەرەگەر: مومكین- ت. ك) بۆ دیاردەی گوازاران.
مەزەندە، ئەویش ئامرازێكی دیكەی دەستی زانایانە، تا بە هۆی ئەوەوە راڤە و شرۆڤە لە بارەی دیاردەكانی گەردوونەوە پێشكەش بكەن. بۆ نموونە، سێ جۆر یان پێكهاتە یان پەیكەری ئەندازەیی بۆ گەردوون هەیە، كە نموونەی بەرەگەری بیركارانەن، ئەو چوارچێوەیەی زانایان كاری تێدا دەكەن، نیمچە ناچارانە و سنووردارە، هەر دەبێ نموونەی نوێ و هەمەڕەنگ دابهێنین، كە لەگەڵ روانین و ئەنجامی چاودێریمان بگونجێت.