نووسه‌ر :د. جەواد بشارە

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

(1)
ئایا بە راستی و دروستی واقیع و دەوروبەرێكی ماددی و راستەقینەی بەرهەست و بەر دیدەی ئێمە هەیە، كە گومان و رەت كردنەوەی نییە؟
ئایا پێنج یان شەش هەست و زیاتری ئێمە، بەسە بۆ سەلماندنی ئەو واقیعە ماددییەی كە هەیە؟
ئایا دەكرێ ئەم واقیعە ماددییەی كە هەستی پێ دەكەین، هەر تەنیا وەهم و خەیاڵێك بێت، وەك هەندێك لە فیزیاناسان دەڵێن؟
ئەدی باشە چی لە بارەی پێكهاتەی بنەڕەتی بەرایی ماددەوە دەڵێین، كە لە زانستدا پێی دەگوترێت گوارك، كایەی فیزیایی یان دیاردەی كوانتی (گوانتی)، كە دنیای ماددیمان پێك دەهێنن، هەر ئەوانیش بنەڕەتی گەردوونی بەر دیدەی ئێمەن؟
ئایا دەكرێ سەراپا گەردوونی بەر دیدەمان تەنیا زانیارییەكی نێو كۆمپیوتەر بێت، كە بە كردەنی وەك رواڵەتە بوونێك بەرجەستە دەبێت، ئەویش لەو چركەساتەی بیری لێ دەكرێتەوە و لە رێی هۆشی مرۆڤەوە دركی پێ دەكرێت؟
ئایا وەهمێكی دەستەجەمعی بۆ تێگەیشتن لە بەركەوتی نێوان شت و هەبوواندا هەیە، وەك پەیوەندیی بیركارانە و ئەلیكترۆنیانەی تەژی لە زانیاری، كە بە راستییەكی بەرجەستە و بەرهەست دادەندرێت و تێیدا دەژین؟
زانیاریی ئەلیكترۆنی و بیركارانە ئامادەیە بۆ راڤە كردن و پەسن دانی جیهانی بەرهەستی ماددی، خۆ رەنگە هەر تەنیا ئەویش شتە راستەقینەكە بێت، نەك بەرجەستە بوونی ماددییانەی ئەو زانیارییە.
ئەم بیرۆكەیە ئەو كاتە خرایە روو، كاتێك زانایانی پایەدار هاتنە سەر بیرۆكەی بەر لە بگ بانگ (Big Bang) واتە بەر لە (تەقینەوەی مەزن)، ئەو تەقینەوەیەی كە بە گریمانە سەرەتای گەردوونی بەر دیدەمان دادەندرێت، ئەو گەردوونەی كە شیاوی بینین و ژماردن و پێوانە و ئەزموونە.
ئاخۆ بەر لە پەیدا بوونی گەردوون بە تەقینەوەی مەزن، چ شتێك هەبووە؟
ئەم پرسیارە هیچ واتایەكی نییە، چونكە پەیوەندیی بە چەمكی زەمەنەوە هەیە وەك قەوارەیەكی جودا و سەربەخۆ، چونكە چەمكی بەر و پشت (پێش و پاش) و نێوان.. هتد، هەن، هەڵبەت ئەو زەمەنە رێژەییەی دەیزانین و دركی پێ دەكەین، لەگەڵ تەقینەوەی مەزندا دەستی پێ كردووە. جا بۆیە كێشەكە بەوە چارەسەر نابێت كە بڵێین بەر لە تەقینەوەی مەزن هیچ شتێك نەبووە، بەڵكوو ئەو شتە بۆ گەردوون جیهانێكی كلاسیكی نییە، شتێك نییە پێی بگوترێت بەر لە بگ بانگ (بەر لە تەقینەوەی مەزن)، وێڕای ئەوە، گەلێك زانا هاتنە سەر ئەم باسە، لە چوارچێوەی تیۆریی رێژەیی (ئینشتاین)دا، كەوتنە گفتوگۆ لە بارەی ئاخۆ بەر لە تەقینەوەی مەزن چی هەبووە؟ گرفتەكەش لەوەدایە كە تیۆریی ئینشتاین لە هەموو شوێن و كاتێكدا شیاوی پیادە كردنە، تەنیا بۆ چركەساتی روودانی تەقینەوەی مەزن (بگ بانگ) نەبێت، واتە چركەساتی تاق و تەنیا، واتە دەكەوێتە بازنەی ناكۆتا لە بچووكیدا، هەروەها لە جیهانی خوار ئەتۆم یان جیهانی كوانتی؟
كەواتە كارەكە پێویستی بە تیۆرییەكی تەواوتر و پوختەتر لە تیۆریی رێژەیی گشتی و رێژەیی تایبەتی ئینشتاین هەیە، هەروەها پێویستی بەوەیە كە دووبارە و سەر لەنوێ چەمكی شوێنكات (شوێن و كات) و خێرایی تیشك و گەلێك شتی دیكەی چەسپاوی گەدوون، راڤە و شرۆڤە بكرێنەوە. ئەم تیۆرییەش لە نێو زانستخوازاندا پێی دەگوترێت تیۆریی "راكێشانی كوانتی: quantum gravity"، كە هێشتا زانایان پێی نەگەیشتوون.
خۆ رەنگە گریمانەی "بازدانێكی گەردوونی" یان دەسپێكێكی نوێ، لە پاش روودانی لەرینەوە یان گرژ بوونێكی مەزنی پێشوو بكەین، لە حاڵەتێكی بەدوای یەكدا هاتنی وەرزی، بەوەی گەردوون دەگاتە ئەو پەڕی بەرینی خۆی كە ئیدی ناتوانێ تێی پەڕێنێت، جا وێك هاتنەوە یان گرژ بوونێكی توند روو دەدات، پاشان سەر لەنوێ لە شێوەی تەقینەوەیەكی مەزن دەست پێ دەكاتەوە، ئیدی (تا ئەو ئەندازەیەی بۆی دیاری كراوە- ت. ك) دەكشێت و فراوان دەبێت، كارەكە بەم جۆرە (فراوان بوون و وێك هاتنەوە- ت. ك) درێژەی دەبێت.
هەڵبەت ئەم دووەمین ئەگەرە پشت بە ئەگەرە تیۆرییەك دەبەستێت كە هێشتا لە رووی زانستەوە نەسەلماوە، پێی دەگوترێت تیۆریی (شازە ژێ) یان تیۆریی (گەردوونی دوا بە دوای یەك) یان (گەردوونی ئەڵقەڕێز) یان (كوانتە راكێشانی ئەڵقەڕێز) " loop quantum gravity"، سەرەنجام مەرج نییە ئەویش راست بێت. تەنیا مەحەكی ئەمە تاقی كردنەوە و بەڵگەی زانستی و بەڵگەی تاقیگە و دیتن و روانینە، كە دەیان ساڵ پاش ئێستا وڵامی دروست و یەقینمان پێ دەدات.
ئەم جووتە، دوو تیۆرین، ئێمە هەوڵ دەدەین تیۆریی رێژەیی ئینشتاین و میكانیكی كوانتی لێك بدەین، بۆ گەیشتن بە تیۆریی "هەموو شتێك: Theory of All"، بەڵام لەم كاتەدا ئاستەنگ و لەمپەر هەن كە ناكرێ بازیان بە سەردا بدرێت، وەك ئەوەی پێویستە گونجان و تەباییەكی خۆبەخۆ و بیركارانە بۆ تیۆرییەكە هەبێت، ئەمەش یەكەمین ئاستەنگە كە دەبێ رەچاو بكرێت.
خۆ ئەگەر مەزنە عەقڵی زانایانی مەزن لەم رووەوە تیۆرییان خستووەتە روو، ئەوا كارێكی بەدیهییە كە پێمان وا بێت جوان و گونجاون، بەڵام لە بنەڕەتدا ئەمە راستییەكە نییە و كارەكەش بەم ئاسانییە نییە. گەیشتن بە تیۆریی راكێشانی كوانتی، هەروەها پێكەوە كۆ كردنەوەی هەردوو دیرەگی سەرەكیی فیزیا: (رێژەیی گشتی و شوێنكاتی ئینشتاین)، لەگەڵ (میكانیكی كوانتی)، كە تەنۆلكە (تەنی زۆر بچووك، فرە ورد- ت. ك)ی بەرایی پەسن دەدات، ئەوا ئەو ئاستەنگە بیركارانەی دێتە پێش تیۆرییەكی پەسند و گونجاو، كە هەردوو جیهانەكە پێكەوە كۆ بكاتەوە، كارێكی فرە زەحمەتە.
دۆزینەوەی توانایەكی بیركارانەی پەسند، دوور لە هەر تاقی كردنەوە و ئەزموونی نێو تاقیگە یان تاقی كردنەوەی كردەنی، خۆبەخۆ كارێكی نایابە، هەر ئەمەشە هۆی كە تیۆریی دیكە لە بارەی راكێشانی كوانتی نییە، شان لە شانی ئەوە بدات كە توێژەران تا ئێستا پێی گەیشتوون. تەنانەت نموونەی تەقینەوەی مەزنیش كە لە ماوەی یەك سەدەدا گەڵاڵە بوو، ئەویش لە شەو و رۆژێكدا چڕ نەبووەوە و خۆشی نەسەپاند، بڕێك ئاماژە و پێشەكیی كەڵەكە بوو هەن، كە لە هەردوو ئاستی تاقیكاری و تیۆریزەكاری لە یەك كاتدا هەبوون، كاتێك هەموو ئاماژەكانی تاقی كردنەوە لە لایەن هەمان تیۆریی پێشنیار كراوەوە راڤە دەكرێن، ئیدی هەست دەكەین خەسڵەتی باشی هەیە و بێ كەم و كوڕی و چەوتییە، كاتێك دەڵێین گەشەی زانستی هەیە، رەنگە ببێتە مایەی پەیدا بوونی وێنەیەكی نوێ لە بارەی جیهانەوە.
ئەگەرێك نییە كە بڵێین تاقی كردنەوەیەك دەكرێت، تێیدا بە شێوەیەكی گردەبڕ دەسەلمێندرێت، كە تیۆریی (شازە ژێ) یان تیۆریی (كوانتە راكێشانی ئەڵقەڕێز) راستن. هەر بۆ ئاگاداری، ئەم دوو تیۆرییە ئێستا كەوتوونەتە خستنە رووی كۆمەڵێك پێشبینی و مەزندە، هەرچەندە هێشتا (ئەو مەزندانە) روونیش نین. فرە زەحمەت و گەلێك ئاڵۆزە، لێكدانەوەیەك بكەین و بە خۆمان و بڵێین "سبەی بە تیلیسكۆبەكەمان پێوان و لێكدانەوە بۆ فڵانە شت دەكەین." هیچ كەسێك ناتوانێت ئەو كارە بكات، بەڵام تیشكە گریمانەیەكمان هەیە سەبارەت بەوەی تیۆرییەكان پێشبینیی دەكەن، هەروەها ئەم دوو تیۆرییەش بایی ئەوە پێشبینییان هەیە قسەیەك بكەین. هەڵبەت هەر ئەزموون و تاقی كردنەوەیەك پەسندە، كە راستی و دروستیی یەكێكیان بسەلمێنێت یان هەردووكیان پێكەوە رەت بكاتەوە. پێویستە بشزانین كە مەیدانی گرەو لە ئاست و بازنەی ناكۆتا لە بچووكیدایە. باشترین ئامرازی لێكۆلێنەوەش لەم رۆژگارەدا، كۆلیدەری بەراییە تەنۆكە.
(كۆلیدەر جۆرێكە لە بلەز بزووێنەری تەنۆكە "تەنۆكە، واتە تەنی فرە ورد"، كە شەپۆلی تەنۆكە ئاراستە دەكات، ئیدی یان بە ئاراستەیەكی بازنەیی یان راستە هێڵ، كۆلیدەر، جووڵەی تەنۆكەی فرە خێراتر دەكەن. لە ئاكامی خێرا سووڕانەوەی تەنۆكەش، دەبینین لەگەڵ تەنۆكەی دیكەدا بەریەك دەكەون و دەبنە وزەیەكی یەكجار زۆری جووڵە، لە رێی ئەم كردارەشەوە زانیاریی ورد لە بواری فیزیادا بەدەست دێت- ت. ك).
بەكار هێنانی كۆلیدەری بەراییە تەنۆكە، یارمەتیمان دەدات بۆ دیتنی بچووكترین مەودای بەرئەگەری نێوان پێكهاتەی ماددە. ئاخۆ دەبێت تا چ ئەندازەیەك ئێمە مەودا گەورە بكەینەوە، بۆ ئەوەی بتوانین مەودای پەیوەست بە راكێشانی كوانتی ببینین؟
كۆلیدەری بەراییە تەنۆكە هێزی 104 گێگا ئەلیكترۆن ڤۆڵتی هەیە، لەو كاتەی كە هێزی پێویست بۆ راكێشانی كوانتی دەگاتە 1019 گێگا ئەلیكترۆن ڤۆڵت. ئەمەش وا پێویست دەكات مەودایەكی بە رێژەی 1015 جار بچووكتر لەوەی ئێستا دەیزانین لەبەر دەستماندا بێت، واتە یەك ملیار جار بچووكتر لەوەی ئەمڕۆ لە رێی كۆلیدەر و بلەزاندنی بەراییە تەنۆكەدا دەیبینین (بلەزاندن: خێرا كردنی جووڵە- ت. ك).
لەم كاتەشدا پلان هەیە بۆ دامەزراندنی ئامێری بلەزێنەر و كۆلیدەری تازەی بەراییە تەنۆكە، كە بڕ و تواناكەی 107 گێگا ئەلیكترۆن ڤۆڵت وزە بێت، بەڵام ئەویش خواست بەدی ناهێنێت. ئێمە پێویستمان بە تاقیگە یان ئامێرێكە، كە یەك ملیۆن ملیار جار لەوی ئێستا بە تواناتر بێت. لەبەر ئەوەی تا ئێستا ئەوەی تیۆری بە گریمانە و بیركاری مەزەندەی دەكات، ئێمە ناتوانین بیبینین. هەر بۆیە باشترین تاقیگە بۆ پەی بردن بە نهێنیی جیهانی بێ كۆتا لە بچووكیدا، هەر گەردوونی بەر دیدەی خۆمانە، نەك بلەزێنەر و كۆلیدەری بەراییە تەنۆكە، هەرچەندی ئەگەر بەهێز و گەورەش بن.