نووسه‌ر :د. جەواد بشارە

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

د. جەواد بشارە (عیراق- 1950) ناسنامەی ئێستای فەرەنسییە، بە هەر سێ زمانی عەرەبی، فەرەنسی و ئینگلیزی هەزاران بابەت و توێژینەوەی بڵاو كردووەتەوە، خاوەنی نزیكەی 20 كتێبە لە بواری هونەر و سیاسەت و فیكری سیاسی. ئەم بابەتەی پەردە لە سەر هەقیقەتی میتافیزیك هەڵ دەداتەوە، روونتر و رۆشنتر بەو جیهانەی فەلسەفە ئاشنامان دەكات.

رەنگە هەندێ كەس بەرهەڵست بن لە بەكار هێنانی زاراوەی "زانست" سەبارەت بە چەمكی "میتافیزیك"، واتە ئەوانە قبووڵیان نییە زاراوەی میتافیزیكناسی (زانستی میتافیزیك) بەكار بهێنین. لەبەر ئەوەی ئەو زاراوەیە بە لای خەڵكی ئاساییەوە، واتە خورافە و غەیب و ئەفسانە و شتانی پەنهانی ئەو دیوی سروشت، ئەمانەش پەیوەندییان بە ئایین و فەلسەفەوە هەیە نەك زانست. بە بۆچوونی ئەوان، ئەو كەسەی كە خەریكی هزری میتافیزیكە، ئەوە كاهین و فاڵگر و ساختەكار و سیحرباز و پیاوانی ئایینن نەك زانایان.
پرسیار ئەوەیە، ئاخۆ چۆن دەكرێ میتافیزیك پێناسە بكەین؟ باشە دەكرێ رۆژێ لە رۆژان میتافیزیكیش ببێتە زانستێك لە زانستەكانی دیكەی سروشت، وەك فیزیا و كیمیا و بایۆلۆژیا و بیركاری و زانستەكانی دیكەی نوێ؟
لە گۆشەیەكی ئیتمۆلۆژییەوە (ئیتمۆلۆژیا: زانستی ناسینی رەچەڵەكی وشە و بنەچەكەی- ت ك) زاراوەی میتافیزیك واتە "گەڕان بە دوای ئەو رێكارەی كە بە سایەی ئەوەوە دەكرێ واتا یان جەوهەرێك، كە بە شێوەیەك لە شێوەكان لە لایەن مرۆڤەوە دركی پێ كراوە، ئەو كەلەبەرانە رەچاو بكات، كە هەر گەشە كردنێكی عەقڵانیانەی مرۆڤ بە خۆیەوە دەگرێت. ئیتمۆلۆژیا لە نهێنیی جیهان دەكۆڵێتەوە یان لێی ورد دەبێتەوە یان بەدواداچوونی بۆ دەكات. سەرەنجام فیزیا كار كردنە لە تەك (چۆن)دا، میتافیزیكیش كار كردنە لە تەك (بۆچی)دا."
بە درێژایی سەردەمەكان، میتافیزیك پتر لە فەلسەفە و ئایینەوە نزیك بووە تا زانست. میتافیزیك ئەو گوتارەیە كە قسە لە بارەی رۆح و هۆشیاری و ژیانی پاش مەرگەوە دەكات، كار لە تەك ئەو دیوی سروشت و زانستی پەنهاندا دەكات. بە كوردی و بە كورتی، میتافیزیك ئەو ئامرازەیە كە یارمەتیمان دەدات لە گەڕان بە دوای خوداوەند، یارمەتیشمان دەدات بۆ گەڕان بە دوای ئەوەی لە پشت نادیدە و نابیندراوە. ئەو لە فیزیا باڵاترە و تێشی دەپەڕێنێ، چونكە مەیدانی فیزیا بە ماتریاڵەوە پەیوەستە.
كەرەستەی زانست و توێژینەوە بۆ میتافیزیك گرنگ و پێویست و سوود بەخشە. لە تیۆلۆژیای سروشتدا (تیۆلۆژیا: ئیلاهیات، واتە خوداناسی و ئایینناسی)، بۆ نموونە، ئێمە كەرەستەی لۆژیك بۆ سەلماندنی هەبوونی یەزدان بەكار دەهێنین، بە هەمان شێوەی كە زانین و زانیاریی خۆمان لە بارەی گەردوونی بیندراو و یاساكانی كە هەڵی دەسووڕێنن، بۆ هەمان خواست و ئامانج (یەزدانناسی) بەكار دەهێنین، بەڵام ئەوەش بەس نییە بۆ گەیشتن بە ئاستی دروستی باڵا. كاتێك فیزیا بەرەو باڵایی دەچێت و دەگاتە ئاستی سەرەوەی خۆی، لە روانگەی خەڵكەوە دەبێتە میتافیزیك، بەڵام لە راستیدا ئەو تەنیا فیزیایەكی باڵا و گەشە كردووی ساغ زانستییە، واتە بواری تاقی كردنەوە و پێوانەی هەیە.
لە گەردوونی بەرچاودا چونیەك و وەكیەكی رەها هەیە، هەروەها دوانەی ماتریاڵ و ناماتریاڵیش هەیە، كە مرۆڤ ئەمی دووەمیانی ناو ناوە رۆح.
هەڵبەت ماتریاڵی گەردوون بە هەردوو شێوەی نادیار و هەست پێ كراوییەوە، رەش و تاریكیەوە ناسراوە، هاوشان لەگەڵ ماتریاڵە دژەكەی، بەڵام ئەوە ناماتریاڵ یان رۆح و پاشكۆكانی ئەو وەك هۆش و دەروون و ژیان، ئەوانن كە هێشتا لە نێو دنیای پەنهان و نادیاردان، هەڵبەت ئەمە سەبارەت بە ئاستی ئێستای زانینی زانستیانەی مرۆڤەوە.
لە گەردوونی بەرچاودا، بەراییە تەنی ناسراوی ماتریاڵانە هەن، كە لە رووی زانستییەوە وەك بێ كۆتا بچووك، پۆلێن كراون، كە هەردوو زانستی (كوانتۆم) و (فیزیای بەراییە تەن) توێژینەوەیان لە بارەوە دەكات، نزیك بە هەمان بڕ و رادەش، هەر لە سەرەتای گەردوونی بەرچاوەوە، ژمارەیەك بەراییە تەنی دژیش هەن، لە چوارچێوەی ماتریاڵی بەرهەست و بەردیتن و پێوانە و تاقی كردنەوە، ئەمەش بە لای زانایانەوە ئاشكرایە.
ئەوەی زانایان نایزانن، هەبوونی بەراییە تەنۆكەیە بە هەمان رێژە، بەڵام لە ماك و پێكهاتەیەكی تەواو جودا، كەس ناتوانێ پارێزی بخاتە سەر یان بە ئامێری لە لای ئێمە ناسراوی ماددی پێوانەی بكات. ئەو بەراییە تەنۆكانەش (تەنۆكە: بچووك كراوی تەن- ت ك) دووالیزم و چونیەك و هەمبەر بە یەكن، واتە دژە تەنۆكەشیان لە هەمان پێكهاتەی سەبارەت بە ئێمە نەناسراویشیان هەیە، گەردوونی بەر دیدەی ئێمەشیان تەنیوەتەوە، بە بێ ئەوانیش هیچ بەراییە تەنۆكەیەك ناتوانێ ببێت و بژیت و لە رووی فیزیاییەوە هەبێت.
ئەو بەراییە تەنۆكە نادیار و پێكهاتە نەناسراوانە، بە جۆرێكی جیاواز لە پێكهاتەی رەش مەتریاڵ و رەشە وزەدا هەیە، چونكە ئەم دووانە ماتریاڵن، بەڵام بەراییە تەنۆكەی نادیار ماتریاڵ نییە، ئیدی بۆیە ئامێرەیلی چاودێری و پێوانەی ماتریاڵ پەی پێ نابەن. مەزەندە وایە كە ئەمە تەنۆكەی رۆح یان رۆحە تەنۆكەیە. ئێمەش بۆیە پەنا بۆ ئەو پێناساندنە دەبەین، چونكە لە رووی زمانەوە زاراوەی روونترمان نییە كە بتوانین لە ماتریاڵە تەنۆكەی ئاسایی جودای بكەینەوە.
مەزەندە وایە تەنۆكەی رۆح (رۆحە تەنۆكە) هەڵگری رازی ژیانە، بەوەی لە تەمەنی پیریدا یان لە كاتی رووداوێكدا، كۆتایی بە ژیان دەهێنێ، لەو كاتەدا هاوسەنگیی نێوان تەنۆكەیلی ماتریاڵی و تەنۆكەیلی رۆحی لاسەنگ دەبێت، بەم جۆرە تەنۆكەیلی ماتریاڵی بەرەو لەناو چوون و شی بوونەوە دەچن و بەرەو خەسڵەتی ماتریاڵانەی خۆیان دەگەڕێنەوە، هاوكات بەراییە تەنۆكەیلی رۆحیش لە كۆششدا دەبن كە خۆیان بگەیەننە كۆرۆحێ، كە تەواوی گەردوونی بەردیدەمانی تەنیوەتەوە، بەراییە تەنۆكەیلی لە جەستە دابڕاو لە گەڕاندا دەبێت بۆ بەدەست هێنانەوەی هاوسەنگییەكی نوێ لە ماتریاڵە تەنێكی نوێ (جەستەیەكی نوێ)دا.
ئەگەر ئەم هاوسەنگییە رەهایە نەبایە، ئەوا گەردوونی بەردیدەمان دەرنەدەكەوت و ژیانیشی لێ پەیدا نەدەبوو، ئیدی چ هەموو شوێنێكی تەنی بێتەوە یان لە چەند شوێنێكی دیاری كراو و بچووكی سەر هەسارە و كۆمەڵەی جیاجیای خۆر (ئەستێرە)كاندا هەبێت.
جا لێرەوە دەتوانین بەراوردێكی فەلسەفیانەی تیۆلۆژی (تیۆلۆژیا: ئایینناسی یان خوداوەندناسی، وەك پێشتریش باسمان كرد، زانستی ئایینەكان و خوداناسی، كە بریتییە لە لێكۆڵینەوەی لۆژیك میتۆدكارانەی پەیوەست بە ئایین و رۆحانیەت و خوداوەندان- ت ك) بخەینە روو، ئەو بەراوردە باس لە یەكبوونی بوون (یەكانبوونی) دەكات، ئەمەش واتای ئەوەیە كە هەر شتێكی كە هەیە رۆڵێكی دیاری كراوی هەیە، ناكرێ بوونەكەی لەخۆڕا و بێ ئامانج بێت. واتە پەیوەندییەكی نەبیندراو هەیە كە شوێن و كات تێپەڕ دەكات.