نووسه‌ر :زوقان قەرقووت (كردوویە بە عەرەبی)

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

ژان ژاك رۆسۆ-(9)

دەستەی گشتی

ئەمەش وای لە باوكانی نەتەوەكان لە هەموو سەردەمەكاندا كرد، كە پەنا بۆ دەست تێوەردانی ئاسمان ببەن، شازی پەند و دانایی تایبەتی خۆشیان بدەنە پاڵ خوداوەندان، بۆ ئەوەی گەلانی وابەستە بە یاساكانی دەوڵەت، بە هەمان ملكەچ بوونیان بۆ یاساكانی سروشت، ملكەچی یاساكانی دەوڵەتیش بن، ددان بە هەمان دەسەڵاتیشدا بنێن، لە رووی خەمڵاندنی مرۆڤ و خەمڵاندنی شاری سیاسی، بە ئازادی، هەروەها بەرگە گرتنی باری قورسی بەختەوەریی هاوبەش بە نەوازشەوە.
ئەو عەقڵە باڵایە لە سەرووی درك پێ كردنی خەڵكی ئاساییە، ئەو عەقڵەیە كە یاسادانەر بە زمانی نەمرانەوە بڕیاری پێ دەردەكات، تا بە دەسەڵاتی خوداوەندانە حوكمڕانی بكات، ئەوانەی كە دانایی مرۆڤ ناتوانێ جێیان پێ لەق بكات. هەڵبەت هەموو مرۆڤێك مافی ئەوەی نییە كە خوداوەند بێنێتە زمان، نە ئەوەی كە جێی باوەڕ بێت، كاتێك بە خەڵك دەڵێ كە ئەو وەرگێڕ و بەرچڤەكاری ئەوانە. رۆحی مەزنی یاسادانەر ئەو پەرجووەیە كە پەیامەكەی دەچەسپێنێ. هەموو مرۆڤێك لە توانایدایە، نەخش و نووسین لە بەرددا بكات، یان نێوەندگیرێك بۆ وەحی بكڕێت، یان بڵێ پەیوەندییەكی نهێنیی هەیە بە یەكێك لە خوداوەندان، یان باڵندە فێر بكات كە بە گوێدا بچرپێنێ، یان ئامرازی دیكە بدۆزێتەوە بۆ تەفرەدانی خەڵك. ئەوەی لەوە زیاتری لە دەست نەیەت، ئەوا دەتوانێ بە رێكەوت كۆمەڵێك خەڵكی گەوج بە دەوری خۆیدا كۆ بكاتەوە، بەڵام ئەو هەرگیز ناتوانێ دەسەڵاتێك دابمەزرێنێ، هەر لەگەڵ فەوتانیشی، زوو بە زوو مەحف دەبێتەوە. شكۆی پووچ هەر تەنیا پەیوەندیی راگوزەرن. هیچ نییە شتێك هەلی بەردەوامی بە شكۆ بدات، بێ لە دانایی. شەریعەتی جوو هێشتا ماوە، شەریعەتی رۆڵەی ئیسماعیل (محەمەد)، كە دە سەدە زیاترە حوكمڕانیی جیهان دەكات، ئەوەتا تا ئەمڕۆ باس لە مەزنایەتیی ئەو مەردانە دەكات كە گەڵاڵەیان كردووە، كەچی بۆغرایی فەلسەفە یان رۆحی كوێرانەی لایەندارییان تێدا نابینی، تەنیا هەندێ ساختەبازی خۆش بەخت نەبێت، سیاسەتی راستەقینە سەرسام دەبێت بەو بلیمەتییە مەزن و بەهێزەی، كە سەرپەرشتیی دەزگاكانی هەمیشەیی ئەوان دەكات.
نابێ بە رەچاو كردنی هەموو ئەو شتانە، ئێمە لەگەڵ واربورتۆن (Warburton)دا بڵێین، كە سیاسەت و ئایین لە نێوانی ئێمەدا ئامانجێكی هاوبەشیان هەیە، بەڵكوو لە بنەچەی نەتەوەكاندا، یەكیان دەشێ ببێتە ئامراز بۆ ئەوی دیكەیان.

بەشی نۆیەم: گەل
وەك چۆن سروشت سنوورێكی بۆ بەژنی پیاوی دەستە و ئاكار رێك داناوە، خۆ ئەگەر زیاتر بێت یان كەمتر، دەبێتە نفرەجا یان شەموولە، بە هەمان شێوە باشترین شێوەی دەوڵەتیشی رەچاو كردووە، بەو سنوورەی كە بۆی هەیە پێی بگات، بۆیە هێندە فراوان نەبێت كە بە باشی بەڕێوە نەبردرێت، نە هێندەش بچووك بێت كە نەتوانێ بەرەڤانی لە خۆی بكات و خۆی بپارێزێ. لە هەموو دەستەیەكی سیاسیدا رادەی ئەو پەڕی هێز هەیە، كە ناتوانێ تێی پەڕێنێ، بە زۆری خۆی لێ بە دوور دەگرێت، لەبەر فرە زەبەلاحییەكەی. هەرچەندە رایەلێ كۆمەڵایەتی فراوان بێت، هێندە ئەو رایەڵە خاو دەبێت، بە گشتی دەوڵەتی بچووك، بە شێوەیەكی رێژەیی، لە دەوڵەتی گەورە بەهێزتر و تۆكمەترە.
هەزار بەڵگە لە بەر دەستە سەبارەت بە راست و دروستیی ئەم هەقیقەتە گشتییە. یەكەم: لە شوێنانی دوور، باری كارگێڕی بە قورسدا دەگەڕێ، وەك قورسایی سەنگێك لەو سەری سلینگێكدا قورستر دەبێت. هەرچەندی شوێنانی دوور و پەڕەگەش زیاتر بوون، خەرجی زیاتر دەبێت، چونكە هەموو شارێك دەستەی كارگێڕیی خۆی دەبێت، بەر لە هەموو شتێك، گەل خەرجییەكەی دەكەوێتە ئەستۆ. هەر ناوچەیەش كارگێڕیی خۆی هەیە، كە هەر گەل خەرجییەكەی دەدات، پاشان بۆ هەر پارێزگایە. پاشان حكوومەتی گەورە و بەرپرسانی ناوچەكان و نوێنەران، كە هەرچەندی پلەیان بەرزتر بێتەوە، دەبێ زیاتریان پێ بدرێت. ئەمەش هەردەم لە سەر حیسابی خەڵكی رەش و رووتی گەل دەبێت. سەرباری هەموو ئەمانە، دەستەی باڵای كارگێڕی (حكوومەت) دێت و هەمووان پان دەكاتەوە. ئەم ئەرك و پەیوەستییە زۆرەی كە باسمان كرد، هەمیشە هێزی رەعیە (گەل) بە هەدەر دەبات، لە بری ئەوەی ئەم رژێمانە بە باشترین شێوە حوكمڕانییان بكات، رەوشی گەل خراپتر دەبێت لەوەی، ئەگەر تەنیا بە رژێم حوكمڕانیی ئەوانی بكردایە. ئیدی بەم حاڵەتەوە، چ دەرامەتێكی ئەوتۆ نامێنێ كە بایی رووبەڕوو بوونەوەی شتی كتوپڕ بێت، كاتێك دەوڵەتیش پەنا دەباتە بەر بەدەست هێنانی دەرامەت، هەمیشە لە كەناری كەوتنە لە نێو وێرانییەكی تەواودا.
ئەمەش هەموو شتێك نییە، كارەكە تەنیا پەیوەست نییە بەوەی، كە حكوومەت كەم كاراتر خێراتر بێت لە پەیڕەو كردنی یاساكان و رێ گرتن لە خراپەكاری و راست كردنەوەی ناهەقییەكان، هەروەها كارێك بكات كە بوار نەبێت یاخی بوون بەرپا بێت، كە ئەگەر هەیە لە شوێنانی دوورە دەست روو بدات، بەڵكوو كەمتر ئەو سەركردانەی خۆی خۆش دەوێ، كە هەرگیز نایان بینێ، بە هەمان شێوە سەبارەت بە نیشتیمانەكەی، كە یەكسان دەبێت بە هەموو جیهان، هەروەها سەبارەت بە هاونیشتیمانانی، كە زۆربەیان سەبارەت بە ئەو نامۆ دەبن. تەنانەت یاساكانیش، ناتوانن بۆ ئەو ژمارە زۆرەی پارێزگاكانی هەمەجۆر گونجاو بن، كە هەر یەكەیان مەیل و خواستی جودا جودایان هەیە، لە سایەی هەلومەرجی هاودژی كەشی جۆربەجۆردا دەژین، سەرەنجام ناتوانن بەرگەی شێوەی خودی حكوومەتەكە بگرن. بەم پێیەش، یاسای جۆربەجۆر تەنیا فەرتەنە و ئاشووبیان لە نێو گەلاندا لێ دەكەوێتەوە، بەوەی لە سایەی هەمان سەركردەدا دەژین، بەردەوامیش لە پەیوەندیدان، هەندێكیان دەگوازنەوە لای یەكدی یان ژن و ژنخوازی دەكەن، هەرچەندە نەریتی جوداشیان هەیە، ناشزانن ئاخۆ كولتوورەكەیان بە راستی موڵكی خۆیانە یان نا. ئیدی بەهرە زیندە بە چاڵ دەبێت، مەردایەتی و چاكەش فەرامۆش دەكرێ، چەوتیش بە بێ سزا تێپەڕ دەبێت، لە نێو ئەو حەشاماتەی خەڵك كە یەكدی ناناسن، كە هەموویان سەر بە دەسەڵاتێكی باڵای كارگێڕین و لە یەك شوێندان. سەركردەی ئەستۆ پڕ لە ئەركیش ناتوانن بۆ خۆیان ئەركەكانیان راپەڕێنن، ئیدی فەرمانبەران دەسەڵاتی دەوڵەت دەگرنە دەست.
دوا جار، ئەو رێوشوێنانەی بۆ پاراستنی دەسەڵاتی گشتی دەبێ بگیرێنە بەر، كە گەلێ كاربەدەستی دوور خۆیان لێی دەدزنەوە یان ئەوەیان خۆی بە سەریدا دەسەپێنێ، هەموو بایەخ پێدان و رەنجی گشتی هەڵدەمژێ، جا شتێكی ئەوتۆی بۆ بەختەوەریی گەل تێدا نامێنێ. هەر بە ئاستەم بایی ئەوەی تێدا دەمێنێ، كە بۆ كاتی پێویست بكرێ بەرەڤانیی پێ بكرێت. بەم جۆرە هێزە، دەستەیەكی زل و زەبەلاح دادەهەزێ، سەبارەت بە دەستوورەكەشی، ئیدی لە بن باری قورسی ئەركەكانی خۆی، هەرەس دێنێ.
لە لایەكی دیكەوە، دەبێ دەوڵەت بناغەیەكی تایبەت و دیاری كراوی هەبێت، بۆ مسۆگەر كردنی پتەوی و خۆڕاگریی ئەو لە رووبەڕووی ئەو هەژانانەی رووبەڕووی دەبنەوە، هەروەها كە ناچار دەبێت ئەركی ئەوتۆ بكێشێ بۆ پشتیوانی كردن لە خۆی. هەموو گەلێك هێزێكی دەرپەڕێنی هەیە، بەردەوام پاڵیان پێوە دەنێت، كە دژ بە یەك هەڵسوكەوت و رەفتار بكەن، ئیدی لە سەر حیسابی دراوسێكانیان پەل دەهاون، وەك گێژەنی (دیكارت). جا بەم جۆرە، هەر زوو، ئەوەی لاوازە قووت دەدرێ، بە دەگمەن هەشە بتوانێ مانەوەی خۆی بپارێزێ، تەنیا بەوە نەبێ خۆی، لەگەڵ هەموواندا، بخاتە نێو هاوسەنگییەكەوە، كە وا بكات گوشار بۆ سەر هەموو شوێنێك نیمچە چون یەك بێت.