دادی كۆمەڵایەتی (چەمك و رەهەند)

دادی كۆمەڵایەتی (چەمك و رەهەند)

نووسه‌ر :محەمەد ئەلعەمراوی

وه‌رگێڕ : : تاریق كارێزی

چەمكی دادی كۆمەڵایەتی، لەم ساڵانەی دواییدا لە سەر ئاستی ئەكادیمی و میدیادا، بایەخێكی زۆری پێ درا، لە سەر ئاستی هزری ئابووریشدا، رووبەرێكی فراوان لە مشتومڕ و دیالۆگدا داگیر كرد، تا كار بەو رادەیە گەیشت، كە (دادی كۆمەڵایەتی) بوو بە یەكێك لەو چەمكانەی لە ئەدەبیاتی نوێی سیاسی و لە گوتارەیلی هاوچەرخ و راپۆرتی دەزگا و دامەزراوە و رێكخراوەیلی نێودەوڵەتی و نیشتیمانی، كە هەردەم باو و لە سەر زمانن.
بە گوێرەی ئەوە، ئیدی قسە كردن لە بارەی دادی كۆمەڵایەتییەوە، زیندووتر دەبێت، لەبەر ئەوەی بە دروستی بابەتەكە هەستەوەر و زیندووە، بەوەی لە رۆژگاری ئەمڕۆشدا، لە یەك كاتدا خواستێكی میللی و نێودەوڵەتیشە.
ئەم بایەخ پێدانە روون و ئاشكرایە، لە ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتیدا، لە رووی بەستنی كۆنگرە و سیمینار و واژۆ كردنی رێككەوتننامەوە دەر دەكەوێت، وەك رەنگدانەوەی پتر بایەخدانی نێودەوڵەتی بە بابەتی دادی كۆمەڵایەتی. رۆژی (20/فیبرایەر)یش كراوەتە رۆژی جیهانیی دادی كۆمەڵایەتی.
نەتەوە یەكگرتووەكان بۆیە رۆژی 20ی فیبرایەری هەموو ساڵێكی بۆ ئاهەنگ گێڕان تەرخان كردووە، بەوەی ئەو رۆژە بە پێی بڕیاری ژمارە (10/62) كراوەتە رۆژی جیهانیی دادی كۆمەڵایەتی. لە سەرەتای (63)یەمین خولی كۆمەڵەی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە، لە ساڵی 2008ـەوە، 20ی فیبرایەر كراوەتەرۆژی جیهانیی دادی كۆمەڵایەتی، ئیدی بەو بۆنەیەوە ئاهەنگ دەگێڕدرێ. وەك پێشتریش گوتمان، ئەم شتە لە پای بایەخی سەنتەراڵانەی پرس و خواستی دادی كۆمەڵایەتییەوە، پێی گەیشتووە، لە رووی كار و ستراتیژی هەمەجۆر دەوڵەت و رێكخراوەیلی نێودەوڵەتییەوە.
هەر لەو چوارچێوەیەدا، دەبینین زۆرینەی یاساكانی ئاسمان و یاساكانی زەوی و بەڵێننامەی نێودەوڵەتی و رێبازەكانی هزر، بە جیاوازیی دید و چاوگیانەوە، هاوڕا بوون سەبارەت بە بایەخ و گرنگیی بەدی هێنانی دادی كۆمەڵایەتی، بەوەی كە خواستێكی یاسایی و سیاسی و ئاكارە، پرسێكی تایبەت بە كۆمەڵیشە.
ئیدی سەیر نییە دادی كۆمەڵایەتی لە سەرلیستی ئەو خواست و دروشمانەی ناڕەزاییەكانی جەماوەر بێت، ئەو جەماوەرەی لە چەندین وڵاتی عەرەبدا (توونس، لیبیا، یەمەن، سووریا، مەراكش) لە چێوەی ئەوەی پێی دەڵێن (بەهاری عەرب)دا، رژانە نێو شەقامەكانەوە.
ئەمەش وای كرد، كە دادی كۆمەڵایەتی وەك خواست و چەمك، لە نێو ئەو دەوڵەتانەدا، بە تایبەتی لە پاش ساڵی 2011دا، بایەخێكی یەكجار زۆری هەبێت، جا چ لە سەر ئاستی میدیا، یان ئاستی سیاسی و دەزگاییدا، تەنانەت بوو بە بابەتی گەلێك گەنگەشەی هزری. هەڵبەت وێڕای بایەخدانی زۆر بە چەمكەكە، بە پشت بەستن بە كۆمەڵێك توێژێنەوە و لێكۆڵینەوە، ئەوەش دەڵێین، كە (دادی كۆمەڵایەتی) هێشتا چەمكێكی فرە رەهەند و بەربڵاوە،ئەمەش وای كردووە ناوی لێ بنێن، چەمكی لاستیكی.
چەمكی دادی كۆمەڵایەتی، گەلێ پێناسەی بۆ كراوە، بەڵام ئەو پێناسانە، هەردەم پەیوەست دەبن بە چاوگ و سەرچاوەی هزری و ئایدیۆلۆژی و زانستیی ئەو بیرمەند یان توێژەرەی، كە پێناسەكە دەخاتە روو.
جا بۆیە، من لێرەدا تەنیا بەو پێناسەیە بەسی لێ دەكەم، كە فەیلەسووفی ئەمریكی (جۆن راولز)، كە (تیۆریی دابەشە داد)ی وەك فەلسەفەیەكی ئەخلاقی و تیۆرییەكی سیاسی داڕشتووە، لەو كتێبەی كە ناوی ناوە (تیۆرییەكی داد: Theory of Justice )، بەوەی كە وای پێناسە كردووە: "هەموو تاكێكی نێو كۆمەڵ دەرفەتی یەكسانی بۆ دەستەبەر بێت لە رووی بەدەست هێنانی هەلی تایبەت بە گرووپی تایبەتمەند."
(جۆن راولز) لەم رووەوە پێی وایە، بەڵگەنامەی دەستوور، بەوەی كە گرێبەستێكی سیاسی و كۆمەڵایەتیی نێوانی گەل و دەسەڵاتە، دەبێ پشت بە دوو بەها ببەستێت: دەستاودەست كردنی دەسەڵات و دەستاودەست كردنی سامان، وەك دوو فاكتەری پێكەوە بەند و پێكەوە گرێ دراو.
(راولز) لە لایەكی دیكەوە پێی وایە، (ئازادی) پێكهاتەیەكی سەرەكیی دادی كۆمەڵایەتییە، ئازادی مافێكی بنەڕەتییە لە مافەكانی مرۆڤ، كە بە بێ ئەو دادی كۆمەڵایەتی بەدی نایەت. ئەگەر تاك لە نێو كۆمەڵدا لە ئازادی بێ بەش كرا، ئەوا دادی كۆمەڵایەتی بە واتا فراوانەكەی نامێنێ، ئەویش (بە گوێرەی شرۆڤەی هەندێ لە توێژەران) تەنانەت ئەگەر نان و هەندێ لایەنی كۆمەڵایەتیشیان بۆ دەستەبەر بووبوو. كەواتە لەم گۆشەیەوە، چەمكی (دیكتاتۆری دادپەروەر) چەمكێكی چەواشەیە، كە بریتییە لە كۆ كردنەوەی دوو دژ.
لە گۆشەیەكی دیكەشەوە، پێویستە ئاماژە بكەین، كە بیرۆكەی دادی كۆمەڵایەتی لە بیرۆكەی مافی مرۆڤ جیا نابێتەوە. بە بۆچوونی زۆر لە بیرمەند و توێژەرانی زانستی كۆمەڵایەتی و زانستی سیاسی، دادی كۆمەڵایەتی مافێكی سەرەكیی مرۆڤە، لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كە مرۆڤ شایستەی ئەوەیە لە كۆمەڵێك مافی كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی بەهرەمەند بێت، ئەمانە مافی سەرەكیی مرۆڤن و لێی جیا نابنەوە. جاڕی گەردوونیی مافی مرۆڤیش ئەمەی دووپات كردووەتەوە، هەروەها كۆمەڵێك پەیماننامە و رێككەوتننامەی نێودەوڵەتی، وەك بەڵێننامەی نێودەڵەتیی تایبەت بە مافی ئابووری و كۆمەڵایەتی و رێككەوتننامەكانی تایبەت بە منداڵ و ئافرەت و كەمینەكانیش، ئەو راستییەیان دووپاتیان كردووەتەوە.
پاڵپشت بەوانەی باسمان كردن، مافی ئابووری و كۆمەڵایەتی پێویستی بەوەیە، كە دەوڵەت بە شێوەیەكی ئەرێنی دەست تێوەردان بكات. خۆ ئەگەر مافی مەدەنی و سیاسی، كە بە زۆری بۆ بەدی هاتنیان پێویستە دەوڵەت تەنیا شتێك هەیە نەیكات، بۆ نموونە ئەشكەنجەدان قەدەغە بكات، ئەمەش تەنیا پێویستی بەوەیە دەوڵەت ئەو كارە نەكات. كەچی مافی فێربوون، بۆ نموونە پێویستی بە ئەركی زۆر و تەرخان كردنی دەرامەت و داهات هەیە، كە دەبێ دەوڵەت دەست تێوەردانێك بكات، كە خەرجی و ئەركی دەوێت.
دادی كۆمەڵایەتی چەندین رواڵەت و (بنەچە) دیرەگی هەیە، بەوەی كە چاوگێكی پێوانەییە بۆ هەموو بەهاكانی مرۆڤایەتی. ئەو لە لایەكەوە داد و یەكسانی لە رووی دەرفەت و دابەش كردنی داهاتی ناوخۆیە، هەروەها داد و یەكسانیشە لە رووی ئەركی گشتییەوە، بە دروستی لە رووی باجەوە، هەروەها داد و یەكسانی لە رووی سوود وەرگرتن و بەهرەمەند بوون لەو مافانەی كۆمەڵایەتی و ئابووری كە لە نێو كۆمەڵدا دابین دەبن.
بە زمانێكی دی، دەكرێ رەگەزەكانی دادی كۆمەڵایەتی و فرەرەهەندییەكەی لە هەشت خاڵدا پوختە بكەین:
یەكەم: رەهەند یان رەگەزی ئابووری: پەیوەندیی بە رادەی بەشداری كردنی تێكڕای هاووڵاتیان دەوڵەت لە تێكڕای پرۆسەی بەرهەم هێنان و گەشەدا هەیە، هەروەها رادەی سوود وەرگرتنیان لە بەرهەم و بەروبوومەكەی. ئەمەش دەبێتە مایەی دەستەبەر بوونی یەكسانی لە دەرفەتی نێو كۆمەڵ و مافی ئابووریانە لە بواری كار و موڵكایەتیی ئامرازەكانی بەرهەم و دەستەبەر بوونی خزمەتگوزاری و زانیاری بە بێ جیاوازی.
دووەم: رەهەندی كۆمەڵایەتی: پەیوەندیی بە شێوەكانی هەژاری و پەراوێز خستن و چەوسانەوەی كۆمەڵایەتییەوە هەیە، كە پێویستی بە سیاسەتی گشتی هەیە، بۆ ئەوەی چینەیلی هەژار بتوانن رەوشی ئابووری و كۆمەڵایەتیی خۆیان باش بكەن.
سێیەم: رەهەندی مرۆیی: زیاتر پەیوەستە بە پرسی مافی مرۆڤ و پێداویستی بنەڕەتیانەی ئەو، هەروەها پرسی یەكسان بوونی دەرفەت لە بەردەم تێكڕای ئەندامانی كۆمەڵ.
چوارەم: رەهەندی پەیوەست بە دابەش بوونی چینایەتییانەی كۆمەڵ: ئامانجی زەق كردنەوەی پەیوەندیی بەتینی نێوان سیستەمی باوی سیاسی و كۆمەڵایەتی و دادی كۆمەڵایەتییە، لێرەشدا پرسی موڵكایەتیی تایبەتیانەی ئامرازەكانی بەرهەم دەخاتە روو، كە لە بەر رۆشنایی ئەودا چینەكانی كۆمەڵ لە یەكدی جودا دەكاتەوە. هەروەها نەبوون یان سست بوونی ئەم جۆرە دادە، واتە هەبوونی جیاوازیی چینایەتی و بۆشاییەك لە نێوانی دەوڵەمەند و هەژاردا.
پێنجەم: رەهەندی جوگرافی، پەیوەندیی بە جیاوازیی بوارەكانی دابەش كردنی دەرامەتی دارایی لە نێو خاكی دەوڵەتدا هەیە.
شەشەم: رەهەندی سیاسی و دەزگایی، پەیوەندیی بە پرسگەلی ئازادی و مافی سیاسی و بەشداریی سیاسی لە رێی دەزگای نیشتیمانییەوە هەیە، كە لە دروست كردنی بڕیاری گشتی و نیشتیمانیدا، بەشدار دەبێت.
حەوتەم: رەهەندی پەیوەست بە داد لە نێوانی نەوەكاندا، واتە داد لە نێوان نەوەكانی ئێستا و نەوەكانی داهاتوو، نەك هەر لە بواری دابەش كردنی دەرامەتی سروشت و پیشەسازیدا، بەڵكوو لە رووی لە ئەستۆ گرتنی قەرزی گشتیشدا.
هەشتەم: ئەو رەهەندەی وابەستە بە پەیوەندیی دەرەكیانەی دەوڵەتەوە هەیە، ئەوەش رەهەندێكە وابەستەیە بە جۆری ئەو پەیوەندییەی لە نێوانی دەوڵەت و دەوڵەتانی دیكەدا هەیە، لە چوارچێوەی سیستەمی نێودەوڵەتیدا. هەروەها رادەی یەكسان بوونی یاخود داشكانی بە لای دەوڵەتێكدا لە سەر حیسابی دەوڵەتێكی دی، بەدی هێنانی دادی كۆمەڵایەتی پێویستی بەوەیە لە قۆرخی ناوخۆ رزگارمان ببێت، هەروەها پێویستی بەوەشە لە قۆرخی دەرەكیش رزگارمان ببێت، واتە پاشكۆیی بە هەموو شێوەگەلی سیاسی و ئابوورییەوە.
پاشان، بەدی هاتنی دادی كۆمەڵایەتی، بە واتای فراوانی خۆی، پێویستی بە ئازاد بوونی ویستی نیشتیمانی هەیە لە كۆت و بەندی پاشكۆیی، هەروەها زاڵ كردنی بڕیاری نیشتیمانی لە هەمەجۆر دۆسێ و پرسی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسیدا.
هەڵبەت، وێڕای ئەوەی باسمان كرد، روون كردنەوە پێویستە. بنەما و رەهەندی دادی كۆمەڵایەتی، بە گوێرەی (ماریۆن یۆنگ: Marion Young) ئەو بنەما روون و رەوانانە نین، كە بە گشتی ئەرێ و پەسند بكرێن، چونكە ئەوەی كە هەندێك بە لایانەوە مافە، هەندێكی دی بەم جۆرەی نابینن. دادی كۆمەڵایەتی لە سەر بنەمای گشتی و پەتی رۆناندرێت، كە دەكرێ بە سەر كردار و هەڵوێستی دیاری كراودا لە هەموو كۆمەڵگایەكدا پیادەی بكەیت.
لە بەر رۆشنایی ئەوە، دادی كۆمەڵایەتی هەر وەك پرۆسەیەكی رێژەیی و چەمكێكی نادیاری فرە رەهەند، دەمێنێتەوە. واتە ئەو، واتای یەكسانیی تەواو یان یەكسانیی رەها ناگەیەنێت. ئەو وابەستەی پرسی جیاوازی كۆمەڵایەتی و جیاوازی لە توانا و بەهرە و توانسی تاكەكانە لە نێو یەك كۆمەڵدا. هەڵبەت لە هەمان كاتدا ناكاتە ئەو جیاوازییەی نێوان تاكەكان، كە كۆمەڵێك فاكتەری وەك (بنەچەی كۆمەڵایەتی) یان (بنەچەی نەژاد) یان (جیاوازیی رەگەز) دێنە نێوییەوە، ئەمانەش چ جیاوازیی چینایەتی بن یان پەیوەندییان بە هەرەمی دەوڵەتەوە هەبێت.
(*)ئەم بابەتە لە 18/8/2015دا بە زمانی عەرەبی لە (تۆڕی نێت)دا بڵاو بووەتەوە.
Top