نووسه‌ر :زوقان قەرقووت (كردوویە بە عەرەبی)

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

شتێكی بەڵگە نەویستە، هەر چی كە تاك لە بەرژەوەندیی بەڵێننامەی جڤاكی دەستی لێ هەڵدەگرێت، چ دەسەڵات بێ یان سامان و ئازادی، ئەوە تەنیا بەشێكە لەو هەمەكەی كە سوود و قازانجی كۆمەڵ پێی دەوێ. هەڵبەت دەبێ ئەوەش بسەلمێنین، كە تەنیا ئەوە (واتە تاك)، كە قسە لە بارەی ئەو گرنگییەوە دەكات.
هەموو ئەو خزمەتانەی هاووڵاتی پێشكەش بە دەوڵەتیان دەكات، دەبێ لە كاتی داوا كردندا، پێشكەش بە خاوەن سەروەرییان بكات، هەڵبەت خاوەن سەروەریش بۆی نییە رەعیە، بە هیچ كۆت و بەندێكی بەدەر لە سوود و قازانجی كۆمەڵ، پەیوەست بكات، ئەو تەنانەت بۆی نییە شتێكی لەو جۆرە هەر داوا بكات، بە گوێرەی یاسای عەقڵ، هیچ شتێك بە بێ هۆ نییە، لە سایەی یاسای سروشتیشدا، هەمان شتە.
ئەو شتانەی ئێمە بە كۆڕی جڤاكییەوە گرێ دەدات، ناچاری نین، بەڵام دووسەرەن، خەسڵەتی ئەو شتانەش وان، كە كاتێك ئێمە ئەو كارانە دەكەین، ناتوانین كارێك بۆ خەڵكی دی بكەین، بە بێ ئەوەی هاوكات كارەكە بۆ خۆشمان بێت. بۆچی هەمیشە ویستی گشتی دادپەروەرە؟ بۆچی هەردەم هەمووان شادییان بۆ هەر كەسێك لەوان دەوێ؟ چونكە هیچ كەسێك نییە پێویستی بەم پەیڤە نەبێت، "هەموو كەسێك" بیر لە خۆی ناكاتەوە و لە پێناوی هەموواندا دەنگ دەدات؟ ئەمەش لە بارەی یەكسانی لە ماف و واتای دادوەری، كە لێی دەكەوێتەوە، بەڵگە بە دەستەوە دەدات.
بۆ ئەوەی ویستی گشتی ببێتە راستی، دەبێ لە ئامانج و لە جەوهەردا راستی بێت، دەبێ لە هەمووانەوە سەرچاوە بگرێت، بۆ ئەوەی بە بەسەر هەمووانیشدا پیادە ببێت، كاتێك روو دەكاتە ئامانجێكی دیاری كراوی تاكە كەسی، ئەوا لە راستەڕێ لا دەدات.
بە كردەنی، هەر خاڵێك كە كار یان مافێكی تاكە، ئەگەر پێشتر بە رێككەوتنێكی گشتی چارەسەر نەكرا بێت، ئەو كار و مافە كاتێك دێتە پێش، دەبێتە خاڵێكی ناكۆكی. ئەمانە پرسێكن كە تێیاندا كەسانی پەیوەندیدار لە لایەكەوە دەبنەوە لایەن، جەماوەریش لە لایەكی دیكەوە تێیدا دەبێتە لایەن، بەڵام من نە ئەو یاسایەی تێدا دەبینم كە دەبێ پەیڕەو بكرێت، نە ئەو دادوەرەش دەبینم كە بڕیاری لە بارەوە دەدات. رەنگە جۆرێك لە پووچی بێت، كە لەم رووەوە پشت بە بڕیارێكی ئاشكرای ویستی گشتی ببەستین، كە هەر تەنیا رای یەكێك لە دوو لایەنەكەیە، دوا جاریش سەبارەت بە لایەنەكەی دی، ئەو بڕیارە دەبێتە ویستێكی بێگانە، تایبەت، كە بە لای زوڵمدا دەچێت و قابیلی چەوتییە.
ئیدی، وەك چۆن ناكرێ ویستی تایبەت نوێنەرایەتیی ویستی گشتی بكات، پاش ئەوەی بە سەر بابەتێكی تایبەتدا پیادە دەكرێت، خەسڵەتەكەی دێتە گۆڕین، ناشتوانێ وەك ویستێكی گشتی بڕیار نە لە بارەی تاكە مرۆڤێكەوە و نە لە بارەی رووداوێكیشەوە بدات. كاتێك گەلی ئەسینا (پایتەختی دێرینی گریك- وەرگێڕ) سەركردەكانی دادەنا یان لای دەبردن، چەپكە گوڵی شكۆی بە هەر یەكێكیان دەدا، چەندین جۆر سزاشی بە سەر ئەوی دیكەیاندا دەسەپاند. بە چەندین مەرسوومی تایبەت، بێ جیاوازی، هەموو جۆرە كارێك دەكات، ئیدی ئەوسا گەل بە تەواوی (ویستی گشتی)ی لە دەستدا نامێنێ، چونكە چی دی وەك ئاغا و سەروەرێك رەفتار ناكات، بەڵكوو وەك دادوەرێك رەفتار دەكات. ئەمەش وا دێتە پێش چاو، كە لەگەڵ بیرۆكەكانی باو ناكۆكە، بەڵام دەبێ دەرفەتیشكم پێ بدرێ بۆ نمایش كردنی بیرۆكەكانم.
دەبێ لەمەوە بۆمان روون ببێتەوە، كە ئەوەی وا دەكات ویستی گشتی بێت، ژمارەی دەنگەكان نییە، هێندەی كە ئەو بەرژەوەندییە گشتییەیە، كە یەكیان دەخات. هەر كەسێك لەو دامەزراوەیەدا بە زەروورەت خۆی دەخاتە بن باری ئەو مەرجانەوە، كە بە سەر ئەوانی دیكەیدا دەسەپێنێت. ئیدی ئەم رێككەوتنە شاز و نایابەی نێوان بەرژەوەندی و داد، كە مۆركی یەكسانی بە سەر گفتوگۆی هاوبەش دەبەخشێت، ئەو یەكسانییەی كە لە گفتوگۆ كردن لە بارەی هەر پرسێكی تایبەتەوە، تەفر و توونا دەبێت، ئەو پرسە تایبەتانەی كە بەرژەوەندیی هاوبەشیان تێدا نییە، كە یاسای دادوەر و یاسای نیشتیمان دەكات بە یەك.
لە هەر لایەكەوە بەرەو رەگ و ریشە بگەڕێینەوە، ئەوا هەمیشە بە یەك ئەنجام دەگەین، ئەویش ئەوەیە كە پەیماننامەی كۆمەڵایەتی جۆرە یەكسانییەك لە نێوانی هاووڵاتیان بڕیار دەدات، بە چەشنێك هەمووان بە هەمان مەرجەوە پەیوەست دەبن، دەبێ هەمووشیان لە هەمان سوود و بەرژەوەندی بەهرەمەند بن. ئیدی بەم جۆرە هەر كارێك لە كارەكانی سەروەری، واتە هەر كارێكی راست و دروستی (ویستی گشتی)، بە سەر هەموو هاووڵاتیاندا پیادە دەبێت، یان ئەوە بۆ ئەوان دەبێتە هاوكار و پشتیوان، ئەمە بە پێی پەیماننامەكە، بە چەشنێك كە كەسی سەردار و خاوەن سەروەری جیاوازی لە نێوانی كەسدا ناكات، ئەو كەسانەی كە دەستەی نەتەوە (حكوومەت)یان دامەزراندووە.
كەواتە كاری سەروەرانە بە واتا راستەقینەكەی كامەیە؟ ئەو كارە بریتییە نییە لە رێككەوتنی نێوان سەرۆك و بەرئەمر، بەڵكوو بریتییە لە رێككەوتنی دەستەی سیاسی (حكوومەت: دەسەڵات) لەگەڵ هەر لە یەك ئەندامانی: ئەمە رێككەوتنێكی رەوایە، چونكە گرێبەستی كۆمەڵایەتی بنەمایەتی، دادپەروەریشە چونكە لە نێوانی هەموواندا هاوبەشە. سوود بەخشیشە، چونكە بێ لە چاكەی گشتی، هیچ ئامانجێكی دیكەی نییە. رەگ و بناغەیەكی جێگیر و چەسپاوی هەیە، چونكە هێزی گشتی و دەسەڵاتی باڵا مسۆگەری دەكەن. چەندی كە رەعیە تەنیا بەرحوكمی ئەم جۆرە رێككەوتنە بن، ئەوان گوێڕایەڵی فەرمانی كەسێك نابن، بەڵكوو ئەوان تەنیا گوێڕایەڵی ویستی تایبەتی خۆیان دەبن. پرسیار لێرەدا ئەوەیە: مافی هەر یەك لە خاوەن سەروەری و هاووڵاتی تا چ ئەندازەیەك پێك دەچن؟ ئایا ئەو هاووڵاتیانە تا چ رادەیەك پەیوەست دەبن؟ هەر یەك هەمبەر بە هەمووان، هەمووانیش هەمبەر بە هەر یەك؟
ئیدی لەمەوە بۆمان روون دەبێتەوە، كە دەسەڵاتی سەروەری، هەرچەندی رەهاش بێت، ئەو دەسەڵاتێكی پیرۆزە، هەرگیز نابێ دەستی بۆ ببردرێ، نایكات و ناشتوانێ سنووری رێككەوتنەكانی گشتی تێپەڕێنێ. هەر مرۆڤێكیش دەتوانێ بە ئەرخەیانی ئەو پەڕی هەڵسوكەوت بە سامان و ئازادیی خۆیەوە بكات، بە چەشنێك خاوەنی سەروەری هەرگیز مافی ئەوەی نییە ئەركی زیاتر بخاتە ئەستۆی رەعیەیەك، پتر لە ئەوانی دی، چونكە ئەم شتە دەچێتە خانەی شتی تایبەتەوە، كە لە سنووری دەسەڵاتی ئەودا نییە.
هەڵەیەكی گەورەیە، ئەگەر ئەو جیاوازیانە بڕیار دران، كە لە نێو گرێبەستی كۆمەڵایەتیدایە، ئەگەر هەر دەستبەردارییەكی راستەقینە لە لایەن تاكەكانەوە هەبێت. بە سایەی ئەم گرێبەستەوە، رەوشی ئەوان لە جاران باشتر دەبێت. ئەوان لە بری ئەوەی دەستبەرداری شت بن، ئاڵوگۆڕ و سەربەسەرێكی بە سوود دەكەن، ژیان و هەبوونێكی راڕا و نائارام بە ژیان و هەبوونێكی چاكتر و ئارامتر دەگۆڕنەوە، لە بری سەربەخۆیی خۆڕسكانەی خۆیان، ئازادی بەدەست دەهێنن، هەروەها لە بری توانای زیان گەیاندن، ئاسایشی تایبەتی خۆیان بەدەست دەهێنن، دیسان لە بری هێزی خۆیان كە ئەوانی دی دەتوانن بە سەریدا زاڵ بن، مافێك بەدەست دەهێنن، كە یەكێتیی كۆمەڵایەتی دەیكاتە مافێكی نەبەز.
بەشی شەشەم: لە بارەی یاساوە
بە بەڵێننامەی كۆمەڵایەتی، ئێمە ژیان و قەوارەمان بە دەستەی سیاسی (حكوومەت) دا. مەبەستیش ئەوەیە كە جوولە و توانای یاسادانانی پێ بدەین، چونكە كاری سەرەكی، كە بووە مایەی دروست بوونی ئەم دەستەیە و یەكی گرت، جارێ شتێكی دیاری كراوی نەكردووە، كە لە پێناو مانەوەیدا دەبێ بیكات.
بە راستی خودا زادەی هەموو دادپەروەرییەكە، هەروەها تەنیا سەرچاوەی دادیشە، بەڵام ئێمەی مرۆڤ ئەگەر بمانتوانیبا ئەو داد و دادپەروەرییە لە خوداوە بەدەست بهێنین، ئیدی پێویستمان نە بە حكوومەت و نە بە یاسا دەبوو. گومانی تێدا نییە دادپەروەرییەكی سەراپاگیر هەیە، كە لە عەقڵی تاك و تەنیاوە سەرچاوەی گرتووە، بەڵام خۆ دەبێ ئەو دادپەروەرییە دووسەرە و لە هەردوو لاوە بێت، بۆ ئەوەی لە نێو ئێمەدا بڕیار بدرێ. ئەگەر لە رووی مرۆییەوە بڕوانینە شتان، لە حاڵەتی نەبوونی سزای سروشتیدا، ئەوا یاساكانی داد لە نێو مرۆڤدا پووچ دەبن، چونكە چاكە بۆ بەد، خراپەش بۆ چاك دەستەبەر دەكەن، كاتێك دادپەروەر لە ئاست هەموو خەڵك رەچاوی دەكات، كەسیش هەمبەر بە ئەو پێگیر نابێت. ئیدی بۆیە دەبێ رێككەوتن و یاسا هەبێت، بۆ ئەوەی ماف و ئەرك پێكەوە گرێ بدرێن، دادیش لەگەڵ ئامانجەكەیدا جووت بێت.
لە حاڵەتی سروشتدا، كە هەموو شتێك هاوبەشە، من لە هیچ شتێكدا قەرزداری كەس نیم كە هیچ بەڵێنكم بە كەس نەداوە، شتێكیش بۆ چ كەس ناسەلمێنم، تەنیا ئەوە نەبێ كە سوودی بۆ من هەبێت. هەڵبەت لە حاڵەتی مەدەنیدا، كارەكە وا نییە، هەموو مافێك بە یاسا دیاری كراوە.