رۆژانە و رۆژ بە رۆژ(1-2)

رۆژانە و رۆژ بە رۆژ(1-2)

نووسه‌ر :: ژان لوفیفر

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

بەر لە زنجیرە شۆڕشێكی بەرایی سەردەمی نوێ، نان و ئاو و پۆشاك و شوێنی حەوانەوە، بە كورتی ژیان، هەمەڕەنگییەكی زۆری تێدا بوو. ژیان (بەو وردەكارییەی خۆیەوە) هیچ سیمایەكی نەدەخستە روو، بەڵكوو بە گوێرەی شوێن و وڵات، بە گوێرەی چین و توێژی گەل، جیاواز بوو، هەروەها بە گوێرەی بەرهەمی سروشتی و بە گوێرەی وەرز و كەش و پیشە و تەمەن و رەگەز، ژیان هەمەڕەنگییەكی پیشان دەدا. ئەو هەمەڕەنگییە وەك كە هەیە، نادیار و شاراوە بوو، كەس پەی پێ نەدەبرد، ئەو لە هەموو بەراورد و لە هەموو دیاری كردنێكی عەقڵی بەدەر بوو. عەقڵیش نەهاتە نێو ئەو هەمەڕەنگییەوە، تەنیا بۆ تێك و پێك شكاندنی نەبێت. كەچی ئەمڕۆ مەیلێكی گەردوونی دەبینین بە ئاراستە رێكی و پێكی، بەوەی عەقڵانیەت باڵادەستە، تەنانەت ئەگەر ناعەقڵانیشی لەگەڵدا بێت، ئەوا پەنا ناباتە بەر باری هەمەڕەنگییەوە. نیشانەكانی عەقڵی بە شێوازی خۆیان دەچنە سەر شتانەوە، بۆ ئەوەی بە دیمەنی ئەوان، پێگە و شكۆی خاوەنەكانیان لە پەیژەدا دیاری بكەن.
1-شێوە و ئەرك و بنیات
چی رووی دا؟ هەمیشە شێوە، ئەرك و بنیاتیش هەن. شت لە چەشنی دەزگا، بابەت هەر وەك خود، شتانی بەردەست و قابیلی زانین، پێشكەش بە هەستەكان دەكەن. خەڵكان چ وەك تاك یان جڤاك، ئەرك بەجێ دەگەیەنن، هەندێكی فزیۆلۆژییە (خواردن، خواردنەوە، نووستن..)، هەندێكیش كۆمەڵایەتییە (كار، هاتن و چوون..). هەڵبەت بنیاتیش هەن، هەندێكی سروشتییە و هەندێكی دروست كراو، كە بوار بە بەدی هاتنێكی تایبەت یان گشتیی ئەو ئەركانە دەدەن. هەڵبەت جیاوازییەكی ریشەییش هەیە، ئەگەر ئەو شێوە و ئەرك و بنیاتانە، بەو جۆرەی كە هەن، نەناسراو بن یان بێ ناو بن. هەروەها بەوەی لە هەمان كاتدا پێكەوە گرێ دراو و جیاواو بن، یەك هەمەك پێك بهێنن. هزری شرۆڤەكار هەر لە سەدرەمی (دیكارت)ـەوە، رووبەڕووی ئەم جۆرە گرووپە دیاری كراوانە دەبووەوە. هەموو شرۆڤەی بابەتێك یان واقیعێكی كۆمەڵایەتی، ئاستەنگێكی دەهاتە پێش و بەرەو رووی دەبووەوە.
رووداوەكان لە لایەن هزری مرۆییەوە قابیلی شرۆڤە نەبوون، بابەتێك بوون بۆ شرۆڤەیەكی بێ كۆتایی، كە تایبەت بوو بە هزری خوداوەندانە. هەر هەمەكێك كە لە بچووكترین بابەتێكی ئاساییەوە پێك هات بێت تا دەگاتە بەرهەمی مەزنی هونەر و زانست، بەهایەكی هێماییانەی هەبوو، كە بە واتای فراوانتری نێو جیهانەوە گرێ درا بوون، وەك: خوداوەندایەتی و مرۆڤایەتی، هێز و دانایی، چاكە و خراپە، شادی و داماوی، هەمیشەیی یان نەمان.
ئەم بەهایانەش بە گوێرەی سەردەم و چینی كۆمەڵایەتی و سەردار و حوكمڕانان دەگۆڕان. هەموو بابەتێكیش بەوەی كە بە شێوازێكی دیاری كراوەوە گرێ دراوە (جا كارەكە پەیوەست بێت بە كتێبەوە یان بە پۆشاك، بە هەڵسووڕاندنی ئاشخانەوە یان ماڵ...)، بەوەش كە بۆ خۆی بەرهەمێكە، ئەرك و بنیاتێك دەگرێتە خۆ، كە لە رێی شێوەی دیاری كراودا دەشاردرێتەوە.
چی رووی دا؟ ئەركە رەگەز ئازاد بوو، ئیدی بووەتە شتێكی عەقڵێندراو، پاشان بووەتە بەرهەمێكی پیشەسازانە، دواجار بە زۆر و بە خوایشت سەپێندرا، مەبەستم ئەوەیە لە رێی ریكلام و گوشاری هێزی ئابووری و سیاسییەوە سەپێندرا.
پەیوەندی: شێوە- ئەرك- بنیاتێكە مەحف نەبووەتەوە، بەڵكوو بە پێچەوانەوە ئەو خۆی رادەگەیەنێت و خۆی دێنێتەوە بەرهەم، ئەو پتر و پتر دەبیندرێ و دەخوێندرێتەوە. ئەو لە روونیی هەر سێ دەستەواژەكەدا سەپێندراوە. بابەتێكی نوێ بە روونی ئەمە دەڵێ (لە رووی رۆڵییەوە، وەك چۆن لە رووی پێگەیەوە)، ئەمەش رێ لە دووبارە بوونەوەی نیشانەدەر ناگرێت: نیشانەكانی تێر بوون، شادی، قبووڵ كردن و سامان. روونیی ئەو سێ سیمایە زۆر ئاسایی، هەر لە قەنەفەوە تا قاوەكوت، تا دەگاتە ئوتومبیلدا دەردەكەوێت.
2-ریز و ریزی لاوەكی
لە چێوەی ئەم هەلومەرجەدا، كۆمەڵێك ریز و ریزی لاوەكی دروست دەبن، هەر یەك بە شێوازی خۆی كۆمەڵێكی تا رادەیەك تەبا لە بابەتی چەسپاو دادەنێت، بۆ نموونە تەلارسازی دەگۆڕێت (خۆجێیی، كۆماری، نیشتیمانی)، لە جێی ئەودا تەرزە تەلاسازییەكی شارستانی جێی ئەوانی گرتەوە، تەرزێكی گەردوونی لە بنیات و ئەرك و لە شێوەی ئەندازەیی، كە بە شێوەیەكی عەقڵانی دەردەكەوێت. هەمان شت سەبارەت بە خۆراكێك كە بە شێوەیەكی پیشەسازی هات بێتە بەرهەم یان سەبارەت بە تەرزی كۆمەڵێك بەرهەمی تایبەت بە ئامێرەكانی ناو ماڵ، كە ئەركی تایبەتیان هەیە، وەك هەوافێنك و سەلاجە و فڕنی كارەبایی. هتد.
لە كۆتاییدا، سەبارەت بە ئوتومبیل، تەرزێكی راستەقینە گەڵاڵە دەبێت كە لە پێناوی كۆنترۆڵ كردن، ئامادەیە كۆمەلأ بكاتە قوربانی، جاری وا هەیە ئەو تەرز و ئەو تەرزە لاوەكیانە، ورد و خاش دەبن یان هەپڕوون بە هەپڕوون.
هەر چۆنێكی بێ، نیشتەجێ بوون و مۆدە و خۆراك بەرەو ئەوە چوون و دەچن، كە تەرزی داخراوی سەربەخۆ و لە یەك وەدەر كەوتوو، پێك بهێنن. هەر یەك لەوانە وا دێنە پێش چاو، كە هەمەڕەنگییەكی گەورەتر پێشكەش دەكەن، لەوەی تەرزەكانی ژیان پێشتر كردوویانە. هەڵبەت ئەو هەمەڕەنگییە تەنیا رواڵەتێكە، چونكە تەنیا كۆ كردنەوەیەكە. كاتێك مۆركی زاڵ ئاشكرا دەبێت، كە وا لە كۆمەڵە توخمەكە دەكات توانای گرد بوونەوەیان هەبێت، ئەوكات ئەو كۆ كرایەوە ئاشكرا دەبێت، هەمەڕەنگی دەسكردیش دەبێتە شتێكی بێزەوەر، جا ئەوكات تەرزەكە لەبەر یەك هەڵدەوەشێتەوە.
ئەو تەرزانە پێوەرێكی هاوبەشیان هەیە، ئەركەكان بەوەی كە یاسای گشتیی ئەون. كەواتە رۆژانە بەو جۆرە دیاری دەكرێت، بەوەی كە تێكڕای ئەركەكانە، ئەو تەرزانەی كە جودا دێنە پێش چاو، گرێیان دەدات، ئەوانیش پێكەوەی گرێ دەدەن. بە گوێرەی ئەو پێناسەیە، رۆژانە دەبێتە بەرهەمی هەرە گشتی لەم سەردەمەدا، بەوەی كە بەرهەم بەركار بردن دەخاتەوە، بەرهەمیش لە لایەن بەرهەمهێنەرانەوە ئاراستە دەكرێت، نەك لە لایەن كرێكارانەوە، بەڵكوو لە لایەن كار لە دەستان و خاوەن هۆیەكانی بەرهەم هێنانەوە (تەكنیك و زانین و ئامێر).
كەواتە رۆژانە هەرە گشتی و هەرە تاكانەیە، هەرە جڤاكی و هەرە تاكایەتییە، لە هەمووان بەدیهیتر و هەرە شاراوەترە. ئەو لە روونیی شێوەكاندا راگەیاندراوە، بە گوێرەی ئەركەكانیش سەپێندراوە، لە نێو بنیاتیشدایە. ئەو بریتییە لەو بنەگەیەی كە جڤاكی بیرۆكرات و بەكار بردنی ئاراستە كراوی لە سەر دادەمەزرێت.
Top