نووسه‌ر :رەشید ئەلئەمین، ئشریف مزوور

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

پرۆژەی ئەلجابری لە نێو كولتووری عەرەب ئیسلامیی ئێمەدا، وەك كە خۆی ناوی نا، لە سەر "رەسەناندنی نوێخوازی" بنیات نرا. ئەم رەسەناندنەش وابەستەیە بە پەنا بردنە بەر نوێكاری لە هەڵسوكەوتمان لەگەڵ كەلەپووردا. جابری دەڵێ: "بەوەی پێویستمان بەوەیە كە كار لە نێو كەلەپووردا بكەین، ئەمەش پەیوەستە بەوەیە كە پێویستمان بە هەڵسوكەوت كردن هەیە لەگەڵ كەلەپووردا، ئەویش لە پێناوی نوێخوازی و رەسەناندنی ئەودا. ئەمەش بۆچوونێكە هەر لە سەرەتای كار كردنمان لە نێو كەلەپوور لە ناوەڕاستی حەفتاكانی (سەدەی رابردووەوە) دەرمان بڕی."

جابری (بیرمەندێكی عەرەبە- ت ك) بانگەشە دەكات، كە تێگەیشتنی كەلەپووریانەمان لەبارەی كەلەپوورەوە تێپەڕێنین، واتە تێپەڕاندنی ئەو تێگەیشتنەی كە قسەی پێشینان وەك چۆنە ئەوهای وەربگرین: "نوێخوازی لە لای ئێمە واتای ئەوە نییە كەلەپوور رەت بكەیتەوە، هەروەها دابڕانیش نییە لە رابردوو، هێندەی كە واتای بەرز بوونەوەیە بە شێوازی هەڵسوكەوت كردنمان لەگەڵ كەلەپوور تا ئاستی ئەوەی پێی دەڵێین هاوچەرخی، مەبەستم هاوشان رۆیشتنە لەگەڵ ئەو پێشكەوتنەی لە ئاستی جیهاندا بەدەست هاتووە." ئامانجیش لەوە، رزگار كردنی "بۆچوونمانە" لەبارەی كەلەیوورەوە، لەو ناواخنە ئایدیۆلۆژی و ویژدانییەی، كە لە نێو هۆش و هۆشیاریی عەرەبدا مۆركی گشتی و رەها بە كەلەپوور دەبەخشێت، هاوكات مۆركی رێژەیی و مێژووییانەشی لێ داماڵێت.
مەبەست لە كەلەپوور چییە؟ چۆن دەتوانین سوودی لێ وەربگرین؟ ئاخۆ لە پرۆژەی رەخنەییەكەی جابریدا مەبەست لە (ئەز) چییە؟ لە خوێندنەوەی و هەڵسەنگاندنی ئەزدا، ئەوی دی چۆن ئامادە دەبێت؟
پەیڤی "كەلەپوور" لە گوتاری پێشناندا ئامادە نەبووە (لە سوورەتی فەجەر، ئایەتی 19دا هاتووە)، هەروەها لە گوتاری هیچ كام لە زمانانی زیندووشدا ئامادە نەبووە (پەیڤی (héritage)ی فەرەنسی بە واتایەكی مەجازی بەكار هاتووە، بە نیشانە دان بە كەلەپووری رۆحیی شارستانیەتێك لە شارستانیەتەكان).
چەمكی كەلەپوور چوارچێوەی مەرجەع (چاوگ)ی خۆی لە نێو هزری هاوچەرخی عەرەب و چەمكە تایبەتەكانی ئەودا، نەك لە دەرەوەی ئەودا، دەبینێتەوە. بە رستەیەكی كورت و چڕ: "مەعریفی و ئایدیۆلۆژی و بنەمای عەقڵی و ناواخنی ویژدانانەیان، لە نێو كولتووری عەرەبی ئیسلامیدان". واتە تێكڕای ئەگەرەكانی كە بەدی هاتن و ئەوانەی بەدی نەهاتن و دەكرا بەدی بێن.
بۆ توێژینەوە لە كەلەپوور، جابری میتۆدێك پێشنیار دەكات، بریتییە لە:
چارەسەری بنیادانە: كە لە خودی دەقەوە، وەك نووسراوێك، دەست پێ دەكات، بە چاو پۆشین لە قسەی بیرمەندان (وڵامی فینۆمینۆلۆژی).
-شرۆڤەی مێژووییانە: بەستنەوەی هزری خاوەنی دەقەكە بە بواری مێژووییانەیەوە، بە تێكراِی رەهەندی كولتووری و سیاسی و كۆمەڵایەتیانەی ئەو بوارەوە (جینالۆژیا و مێژوو كردانەی ئەو هزرەی لێی كۆڵدراوەتەوە).
-تێزی ئایدیۆلۆژی: ئاشكرا كردنی ئەو ئەركە ئایدیۆلۆژییەی كە هزرەكە لە نێو رێڕەوی مێژووییانەی خۆیدا بەجێی گەیاندووە، چونكە ئەوە ئامرازی هەرە شازە بۆ گەڕاندنەوەی مێژووییایەتی بۆ ئەو.
-داباراندنی ئەپستمۆلۆژی: كەوی كردنی بەرەكامی نوێخوازی لە توێژینەوەی كەلەپووردا، تەنانەت هەندێ جار سازاندنی بۆ خزمەت گەیاندن بە مەبەست. نموونە بۆ ئەمە، ئەو چەمكانەی كە جابری عەقڵی سیاسیی عەرەبی پێ شرۆڤە كرد: نەستی سیاسی لە لای (دۆبرای): "بەم جۆرە ئەگەر ئەركی نەستی سیاسی لە لای (دۆبرای) زەق كردنەوەی ئەوەی كە خێڵەكی و ئایینییە لە نێو رەفتاری سیاسیەتمەدار لە كۆمەڵگاكانی هاوچەرخی ئەوروپا، ئەوا ئەركەكەی لە لای ئێمە بە پێچەوانەی ئەوە دەبێت، ئەویش بە زەق كردنەوەی ئەوەی كە سیاسییە لە نێو رەفتاری ئایینی و رەفتاری خێڵەكی، لە نێو جڤاكی كۆن و هاوچەرخی عەرەبدا."
دیرەگەكانی میتۆد بۆ خۆ لە قەرە دانی دیاردەی كەلەپوور، ئەوەی كە نوێنەرایەتیی ئەو دەكات، كە پێی دەڵێین ئەوی دی، لەبەر ئەوەی نوێ كردنەوەی كەلەپوور وابەستەیە بە نوێ كردنەوەی ئامرازەكانی ئێمە، ئنجا تێكەڵ كردنی لە نێو چوارچێوەیەكی رەخنەییانەی عەقڵانی. ئەمەیە رۆحی نوێخوازیی رۆژاوا.
هەروەها ئەو دیدەی كە دەبێتە چوارچێوە بۆ هەڵسوكەوت كردن لەگەڵ كەلەپووردا، كە بریتییە لە گەڕان بە دوای لایەنی پێشكەوتن تێیدا، پاشان لەبەر رۆشنایی ئەویشدا میتۆد هەڵدەبژێردرێ. تەنانەت جابری بۆ لەوەش دوورتر دەڕوات، ئەو دەڵێ: "لە لای ئێمەدا هەڵوێست وەپێش دید و میتۆد دەكەوێت، ئەنجامیش وەپێش شرۆڤە دەكەوێت. كەواتە ئێمە پێویستمان بەوەیە كە ئێستا بە رابردووەوە گرێ بدەین، بە ئاراستەی ئاییندە".
شیاوی باسە، لە فەزای هزری هاوچەرخی عەرەبدا، كەلەپوور و كێشەی میتۆد پرسێكن لە كۆتایی شرۆڤەدا وا لێك دەدرێتەوە، كە پرسی رێنیسانس و پرسی عەقڵانیەتی رەخنەییە، ئەمەش نهێنیی ئامادە بوونی (ئەز) و (ئەوی دی)یە لە ناواخنی رەخنە لە لای جابری."
(*) ئەم بابەتە لە 16/1/2015 لە ماڵپەڕی (ئەلئەوان)دا بە زمانی عەرەبی بڵاو بووەتەوە.ناونیشانە بابەتەكەش بڕێ كورت كراوەتەوە.