محەمەد ئەركۆن و خوێندنەوەی دەقی ئایینی(3-3)

محەمەد ئەركۆن و خوێندنەوەی دەقی ئایینی(3-3)

نووسه‌ر :ئەحمەد فری

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

خۆ بە راست، رووداوی ئیسلامی تەنیا بایەخ بەوە دەدات، كە لە نێو رووداوی قورئانداپیرۆزە، بۆ ئەوەی سوودی لێ وەربگرێت "لە پێناو ئەوەی پیرۆزی و بەرزی و ئەنتۆلۆژیا و ئەفسانە و ئایدیۆلۆژیا ببخەشێتە هەموو پێكهاتەیەكی بیر و باوەڕ و یاساكانی یاساڕێژی و رەوشت و كولتوور. هەروەها هەموو ئەو سیستەمانەی كە بكەرانی كۆمەڵایەتی (واتە مرۆڤ) دایمەزراندوون. دیاردەی ئیسلامی هەر بە چەشنی دیاردەی كریستیانی یان جوولەكایەتی، ناكرێ لە كرداری دەسەڵاتی سیاسی جیای بكەینەوە، مەبەستمان ئەوەیە، دەوڵەت لە هەموو فۆرمێكی مێژووییانەی خۆیدا هەوڵ دەدات سوود لە رەهەندی رۆحیی گرێدراو بە دیاردەی قورئانی، لە بەرژەوەندیی خۆی بخاتە گەڕ"(19). ئەركۆن دەیەوێ سیفەتی پیرۆزی لە دیاردەی ئیسلامی دابماڵێ، هەروەها لە هەموو بەرهەمێكی یاسایی و فیقهی و سیاسی و.. هتد، ئەو دیاردەیە، دابماڵێت. دەیەوێ بڵێ ئەوانە دەسكاری مرۆڤن بە پێچەوانەی دیاردەی قورئانی. دەوڵەتی ئیسلامی هەموو سیستەمی مرۆیین هەرگێز هیچ پیرۆزییەكیان نییە، بەڵام ئەو دەوڵەتە زانیی چۆن دەست بەسەر ئاییندا بكێشێت، بۆ ئەوەی رەوا بوونی خوداوەندانە بداتە پاڵ خۆی.
پیادە كردنی زانستەكانی مرۆڤ و كۆمەڵ لە توێژینەوەی كەلەپووردا:
ئەركۆن پێی وایە، لە توانای ئێمەدا نییە زانینێكی زانستیانە هەمبەر بە كەلەپووری ئیسلامی گەڵاڵە بكەین، كە دەقی ئایین یەكێكە لە دیرەگەكانی، تەنیا ئەوكاتە نەبێت كە ئەو میتۆدانە نەخەینە گەڕ، كە لە بواری مرۆڤناسی و كۆمەڵدا پەیدا بوون، پەنا بردنە بەر ئەو زانستانە، یارمەتیمان دەدات بۆ تێپەڕاندنی هەموو میتۆدكاریی ئایدیۆلۆژی و میتۆدكاریی وەسفكاری گێڕانەوە، بۆ ئەوەی رۆشنایی بخەینە سەر میتۆدی رەخنەكارانە و هەڵوەشێنەرانەیەك، كە دەتوانێ كولتووری ئیسلامی لە هەموو ئاستەكانیدا رووت بكاتەوە، توانای ئەوەشمان پێ دەدات، گەلێ شتی لە بیر كراویش بهێنینەوە بەر زەین، هەروەها بیر كردنەوە لە هەموو ئەو شتانەی تا ئێستا بیریان لێ نەكراوەتەوە، ئەو دۆسێیانەش بكەینەوە كە ئەستەمە بیریان لێ بكرێتەوە، پاشان پەی بردن بە شێوەی گەڵاڵە بوونی عەقڵی ئیسلامی لە زۆربەی ئەو قۆناغانەی كە بڕیونی. هەڵبەت، بێ سێ و دوو، قورئان قۆناغی یەكەمە، ئەركۆن داوامان لێ دەكات، جەخت بكەینەوە سەر ئەو قۆناغە و ئەو پەڕی بایەخی پێ بدەین، بەوەی كە سەرەتا و بناغەیە، چونكە ناتوانین لە كاروبار بگەین، تەنیا مەگەر ئەوكاتە نەبێت كە لەوە حاڵی بین، كە لە سەرەتادا رووی دا.
ئەركۆن لە پیادە كردنی میتۆدی رەخنەكارانەدا، مەبەستیەتی دیاردەی قورئانی، بە سەراپاگیرییەكەوە، بخاتە بەر لێكۆڵینەوە، "ئەویش لە رێی پیادە كردنی شرۆڤەی زمانی و شرۆڤەی سیمیایی دەلالی و شرۆڤەی كۆمەڵایەتی یان سۆسیۆلۆژی و شرۆڤەی ئەنترۆپۆلۆژی و شرۆڤەی فەلسەفییەوە. بەم جۆرە بوار دەدەین بیرێكی نوێی لێكدانەوەكار بۆ دیاردەی ئایینی لەدایك ببێت، بەڵام بە بێ ئەوەی هەرگیز لە دیاردەكانی دیكەی جیا بكەینەوە، كە تێكڕای واقیعی جڤاكیی مێژووییانە پێك دەهێنن"(20).
لە روانگەی ئەركۆنەوە، شرۆڤەی سیمیایی زۆر بە گوڕ و تینەوە خۆی دەخاتە بەردەم هەموو توێژەرێك، كە ئارەزوو دەكات بیری ئازادیخوازانە پیادە بكات، لە رێی ئەوەوە دەخوازێ توێژینەوە لە زۆر ناوچەی تاریك لە هەر كەلەپوورێكی دیاری كراودا بكات و ئاشكرای بكات، بەوەی دەڵێ: "ئەمڕۆ ساغ بووەتەوە كە شرۆڤەی سیمیایی توێژەر ناچار دەكات، مەشقی ماڵداری و پاقژیی عەقڵ و هزر بكات، كە هەر دەبێ بكرێت. ئەمە بریتییە لە چاكەیەكی فرە بەهادار، نەمازە كە كارەكە پەیوەندیدارە بە خوێندنەوەی دەقی دیاری كراوەوە، كە بە درێژایی چەندین نەوە هەستەوەری و خەیاڵدانی دەستەجەمعی و تاكانەی هێنانە ئاراوە و گەڵاڵەی كرد، ئیدی ئەوسا فێر دەبین چۆن چۆنی مەودایەكی میتۆدانە هەمبەر بە دەقەكان دروست بكەین، یان لە نێوانی ئێمە و دەقگەلی پیرۆز، بە بێ ئەوەی هیچ بڕیارێك لەو بڕیارە تیۆلۆژی یان نامێژووییانە بدەین، كە دەروازەی پێكەوەڕۆی هزری دادەخات"(12).
ئێمە لە رێی بەراوردی سیمیاییەوە "مەودایەكی میتۆدكارانە هەمبەر بە دەقی ئایینی وەردەگرین، لە بەرانبەردا ئێمە ئەو خوێندنەوە نەریتیانە تێدەپەڕێنین، كە دەكەونە داوی پرۆسەی بژاردەكاری و گوڵبژێری و قوت كردنی دەقەكانی لە رێڕەوی مێژووییانەیانەوە، بۆ ئەوەی بە ناچارانە و بە هەمان شێوازی رابردوو، بە سەر ئێستا و بە سەر ئاییندەدا دایان بارێنین، لە رێی لێكدانەوەی دەقاودەق كە هەوڵ دەدات گوتاری قورئانی و كەلەپووری ئیسلام بە گشتی، بخاتە دۆخی ئەفساندنەوە، چونكە باز بە سەر كەرەستەی بەرایی یان رەسەندا دەدات، بەوەی دەرهاویشتەیەكی مێژوویی جڤاكی كولتوورییە"(22). سیمیاناسی (La sémiotique) بڕستی ئەوەمان دەداتێ كە كەلەپوور دووبارە بەدەست بهێنینەوە، ئەویش بەدەست هێنانەوەیەكی رەخنەییانە، كاتێك مەودایەك لە نێوانی خۆمان و ئەو ماددانە دادەنێین، كە خوێندنەوەی بەراییان بۆ كراوە، پاشان لە نێوانی ئێمە و هەموو ئەو ماددە دووەم و لاوەكیانەی، كە پێكڕا كەلەپوور بەرهەمی هێناون.
لەبەر ئەوەی محەمەد ئەركۆن سوور بوو لە سەر ئەوەی سوود لە بواری مرۆڤناسی و كۆمەڵ وەربگیرێت، ئەوا ئەو دەیەوێ بە چوارچێوەی هزریی دەرەوەی كەلەپوور بیر لە كەلەپوور بكاتەوە، بە جۆرێ كە ئەمە لە روانگەی ئەركۆنەوە بە خواستێكی زەحمەت دادەندرێت، "هۆیەكەش ئەوەیە ئێمە لێرەدا لەگەڵ واقیعێكی دۆگما بەریەك دەكەوین، كە پەیكەری رەقی هەر بیرێك پێك دەهێنێت، كە دەبێتە گوتارێك لەبارەی ئیسلامەوە، بەوەی ئایین سیستەمێكە لە بیر و باوەڕ و نابیر و باوەڕیش". هەڵبەت ئەركۆن لە زۆربەی نووسینەكانیدا ئەم زەحمەتیانە دەخاتە روو، بۆ ئەوەی شییان بكاتەوە، هەر لۆژیكی بیركردنەوەشی دیاری بكات، بۆ ئەوەی تەرزە بیركردنەوەی زاڵ لە كولتووری ئیسلام تێپەڕێنێت، بووەتە لەمپەرێك لە بەردەم دەست پێ كردنی پرۆژەیەكی نوێخوازانەی هزری ئیسلامی. هەڵبەت مەرجی كرانەوەی هزری عەرەبیی ئیسلامی ناكرێ بەدی بێت، تەنیا بە هەڵوەشانەوەی چوارچێوەگەلی دۆگمایی تایبەت بە كەلەپوورەكەی نەبێت.


پەراوێز...........................

1-محمد أركون: تاریخیە الفكر العربی الإسلامی ترجمە هاشم صالح، مركز الإنماء القومی، بیروت، الگبعە الأولی، 1986، ص 21.
2-محمد أركون: الفكر الإسلامی: قراءە علمیە، ترجمە هاشم صالح، مركز الإنماء القومی، بیروت، الگبعە الأولی، 1987 ص19.
3-محمد أركون: القرێن من التفسیر الموروپ إلی تحلیل الخگاب الدینی، ترجمە هاشم صالح، دار الگلیعە، بیروت، الگبعە الپانیە، 2005، ص 21.
4-ئەركۆن ئامانجی ئەوە نییە كە سیفەتی وەحی لە دەقی ئایینی دابماڵێت و نە دەشیەوێ بارگەی پیرۆزایەتییەكەی لا ببات و نە دەشیەوێ كاریگەریی واتای رۆحییانەی سەربارەت بە ئیمانداران بسڕێتەوە.
5- هەمان ژێدەری پێشوو، ل 16.
6-هەمان ژێدەری پێشوو، ل 21.
7-محمد أركون: تاریخیە الفكر العربی الإسلامی، ص145.
8-محمد أركون: قچایا فی نقد العقل الدینی: كیف نفهم الإسلام الیوم؟، ترجمە وتعلیق هاشم صالح،دار الگلیعە، بیروت،الگبعە الپانیە، 2000، ص 186.
9-هەمان ژێدەری پێشوو، ل 188.
10-محمد أركون: الفكر الأصولی وإستحالت التأصیل: نحو تاریخ ێخر للفكر الإسلامی،، ترجمە وتعلیق هاشم صالح دار الساقی، بیروت، الگبعە الأولی، 1999، ص 53.
11-محمد أركون: قچایا فی نقد العقل الدینی: كیف نفهم الإسلام الیوم؟، ص 188.
12-بور ریكور: نڤریە التأویل، الخگاب وفائچ المعنی، ترجمە سعید الغانمی، المركز الپقافی العربی، بیروت.الدار البیچاء، الگبعە الأولی، 2003، ص 57.
13-محمد أركون: أین هو الفكر العربی المعاصر؟ من فیصل التفرقە إلی فصل المقال، ترجمە هاشم صالح، دار الساقی، بیروت، الگبعە الأولی، 1993، ص 59.
14-محمد أركون: القرێن من التفسیر الموروپ إلی تحلیل الخگاب الدینی، ص 82.
15-محمد أركون: قچایا فی نقد العقل الدینی: كیف نفهم الإسلام الیوم؟، ص 186 .
1-ئەركۆن دەڵێ: "بە هۆی تەواو هاوژانەوە، لە لایەن موسڵمانانی نەریتییەوە هێرشم كرایە سەر، لە هەمان كاتدا لە لایەن رۆژهەڵاتناسانی كەتوارخوازیشەوە هێرشم كرایە سەر. ئەوانی یەكەم تۆمەتی ئەوەم دەدەن پاڵ كە وەك هەر كتێبێكی دی یان هەر بەڵگەنامەیەكی مێژوویی هەڵسوكەوتم لەگەڵ قورئان كردووە، ئەوانی دووەمیش تۆمەتی ئەوەم دەدەن پاڵ كە هەر شێوازێكی مێژووییانەم لە قورئان داماڵیوە یان بەوەی هەوڵم داوە بیپارێزم و بەدوور لە مێژووییایەتی دای بنێم. كەس هەوڵی نەدا قسە لەبارەی ئەوەوە بكات كە من دەمەوێ بیڵێم": محمد أركون: قچایا فی نقد العقل الدینی: كیف نفهم الإسلام الیوم؟، ص 186.
17-هەمان ژێدەر.
18-محمد أركون: الإسلام، أروبا، الغرب: رهانات المعنی وإرادات الهیمنە، ترجمە هاشم صالح، دار الساقی، بیروت، الگبعە الپانیە، 2001، ص 12.
19-محمد أركون: الفكر الأصولی واستحالە التأصیل: نحو تاریخ ێخر للفكر الإسلامی، ص 211.
20-محمد اركون: القرێن من التفسیر الموروت إلی تحلیل الخگاب الدینی، ص 70.
21-محمد أركون: الفكر الإسلامی: قراءە علمیە، ص 32.
22-هەمان ژێدەری پێشوو، ل33.
23-هەمان ژێدەری پێشوو، ل89.


ژێدەر و سەرچاوە:
1-محمد أركون: تاریخیە الفكر العربی الإسلامی، ترجمە هاشم صالح، مركز الإنماء القومی، بیروت، الگبعە الأولی، 1986.
2-الفكر الإسلامی:قراءە علمیە، ترجمە هاشم صالح، مركز الإنماء القومی، بیروت، الگبعە الأولی، 1987.
3-الفكر الإسلامی: نقد وإجتهاد، ترجمە هاشم صالح، المۆسسە الوگنیە للكتاب، الجزائر، الگبعە الپانیە، 1989.
4-أین هو الفكر العربی المعاصر؟ من فیصل التفرقە إلی فصل المقال، ترجمە هاشم صالح، دار الساقی، بیروت، الگبعە الأولی، 1993.
5-الفكر الأصولی وإستحالت التأصیل: نحو تاریخ ێخر للفكر الإسلامی،، ترجمە وتعلیق هاشم صالح دار الساقی، بیروت، الگبعە الأولی، 1999.
6-قچایا فی نقد العقل الدینی: كیف نفهم الإسلام الیوم؟، ترجمە وتعلیق هاشم صالح، دار الگلیعە، بیروت،الگبعە الپانیە، 2000.
7-الإسلام، أروبا، الغرب: رهانات المعنی وإرادات الهیمنە، ترجمە هاشم صالح، دار الساقی، بیروت، الگبعە الپانیە، 2001.
8-القرێن من التفسیر الموروپ إلی تحلیل الخگاب الدینی، ترجمە هاشم صالح، دار الگلیعە، بیروت، الگبعە الپانیە، 2005.
9-بور ریكور: نڤریە التأویل، الخگاب وفائچ المعنی، ترجمە سعید الغانمی، المركز الپقافی العربی، بیروت.الدار البیچاء، الگبعە الأولی، 2003.
Top