نووسه‌ر :ئیبراهیم عەلائەدین

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

ئیبن خەلدوون باس لە نموونەیەكی كولتووری بەدوو (عەرەبی كۆچەر) دەكات، كاتێك چیرۆكی ئەو عەرەبەی هاتە لای عەبدولمەلیك دەگێڕێتەوە. عەبدولمەلیك (خەلیفەی ئەمەوی) لەبارەی (حەججاجی سەقەفی) پرسیاری لێ كرد، ئەویش ویستی سەبارەت بە سیاسەتی باش و دەستی ئاوەدانیی ئەو، ستایشی حەججاج بكات و گوتی: جێم هێشت زوڵم بكات و بڕوانە ئەو وڵاتانەی ئەوان دەستیان بە سەردا گرت و بە سەریاندا زاڵ بوون لە رووی ئاوەدانی و ژیانەوە، چۆن ئاوەدانییان تێدا نەما، خەڵكەكەشیان بێناز بوون و خاكەكەشیان وەك خاكەكەی جاران نەماوە، یەمەن كە شوێنی ئەوانە، وێرانەیە كەمێك شاری نەبێ، هەروەها عیراقی عەرەبیش وێران بووە، كە جاران سەرلەبەری هی فارس بوو. شامیش تا ئەم كاتە هەر وایە، بە هەمان شێوە ئەفریقا و مەغریب كاتێك بەنی هیلال و بەنی سەلیم لە سەرەتای 105ـەوە گەیشتنە ئەوێ و بۆ ماوەی 350 ساڵیش دەستیان تێیدا بوو، (ئەو شوێنانەش) روویان لە خاپووری كرد، هەرچی ئاوایی ئەوێ هەبوو هەموو بوونە كاولگە، پاش ئەوەی (پێشتر) نێوانی سوودان تا دەگاتە دەریای رۆم (دەریای سپیی ناوەڕاست) هەموو ئاوەدانی بوو، بەڵگەش پاشماوەی ئەو ئاوەدانی و بینایەیە كە وەك نیشانە و هەیكەلی بینا و دیواری گوند و شاران ماون، خودا بۆ خۆی خاوەنی زەوییە بەوەی كە لە سەریەتی، هەر ئەویش باشترین واریسە.
لە بەشی (28)ـەمی (موقەدیمە)دا (ئیبن خەلدوون) درێژەی دەداتێ و دەڵێ: "عەرەب بێ بەهرەترین نەتەوەن لە رووی سیاسەتی موڵكەوە. هۆیەكەشی ئەوەیە ئەوان لە هەموو نەتەوەیەك بەدووترن (كۆچەریترن)، لە هەمووان چۆلنشینترن، هێندەش گوێ بە گرد و مرد و دانەوێڵە نادەن، چونكە ئەوان لەگەڵ نەبوونی و ژیانی زبردا راهاتوون، ئیدی پێویستیان بە ئەوانی دی (خەڵكی دی) نەماوە، لەبەر دڕندایەتی زەحمەتە هیچ كامیان مل بۆ ئەوی دیكەیان بدات، سەرۆكەكەشیان پێویستی بەوانە، بە زۆری لەبەر ئەو دەمارگیرییەی كە هەیانە و رژدییان پێ دەدات. ئیدی ئەویش ناچار دەبێت لەگەڵیان باش بێت و واز لە ململانێ كردنیان دەهێنێت، نەبادا رەوشی دەمارگیرییەكەیان لاسەنگ بێت و بە هۆیەوە ئەوان و خۆشی بفەوتێن. سیاسەتی موڵك و دەسەڵات پێویست دەكات كە بە زەبر و زەنگ خەڵك بهێنێتە سەر رێ، ئەگەر نا سیاسەتی ئەو راستەڕێ نابێت. وەك پێشتریش گوتمان بەشیك لە خەسڵەتی ئەوان ئەوەیە، كە ئەوەی هی خەڵكە بە تاڵان بیبەن و پشت كردن لەو حوكمانەی لە نێو خۆیاندا باون، كە داكۆكی لە یەكدی دەكەن، ئەگەر بە سەر نەتەوەیەكیشدا زاڵ بوون، دەسەڵاتەكەیان بەو جۆرە دەقۆزنەوە كە ئەوەی هەیانە بۆ خۆیانی ببەن و حوكمی دیكەی نێوخۆشیان بۆ ئەوان (ئەو نەتەوەیە) جێ دەهێڵن، رەنگە لەبارەی داراییەوە سزاش بسەپێنن بە ئامانجی ئەوەی باجی زیاتر بستێنن و قازانجیان چنگ بكەوێت، ئەمەش رێ ناگرێت لە خراپەكاری، خۆ رەنگە ئەمە بە گوێرەی ئامانج و مەبەست ببێتە هۆی گەندەڵی و بە سووك تەماشا كردنی ئەو سامانەی كە بۆ مەبەستێك دەدرێت. بەم جۆرە گەندەڵی تەشەنە دەكات، وێرانیشی لێ دەكەوێتەوە و ئەو نەتەوەیەش (كە كەوتووەتە ژێر دەستی ئەوانەوە) دەكەوێتە نێو پەشێوییەوە و دەستدرێژیش دەكەنە سەر یەكدی، ئیدی ئاوەدانی بە خۆیەوە نابینێ و هەر زوو وێران دەبێت وەك پەشێوی، بەم جۆرە خەسڵەتی عەرەب لە سیاسەت و حوكمڕانی دوور كەوتەوە".
مەبەست لە دوور كەوتنەوە لە (سیاسەتی حوكمڕانی) واتە خەسڵەتی ئەوان وایە، ملكەچی یاسای مەدەنی و شارستانی و سەروەریی یاسا و ملكەچ بوون بۆ سیستەمەیلی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری نابن. ئەم خەسڵەتانە ماوەی بە لای كەمەوە 1200 ساڵە هەر لە نێو عەرەبدا لە برەودایە، كاتێك لە كۆتایی سەدەی هەشتەمی زاییندا دەوڵەتی ئیسلامیی عەرەب هەرەسی هێنا، وەك ئیبن خەلدوون لە كتێبی (پێشەكی: موقەدیمە)دا روونی دەكاتەوە. چونكە هێرشی بەدوو بۆ سەر شارانی شارستانی هەرگیز نەوەستا، دەكرێ رواڵەتی ئەم هێرشە لە دەوروبەری قاهیرە و بەغدا و دیمەشق و رەبات و جەزایری پایتەخت و هەموو پایتەختەكانی عەرەبدا ببینین.
هێرشبەرانیش كولتوور و عورف و نەریتی خۆیان لەگەڵ خۆیاندا دەهێننە نێو شارەوە، ئیدی وەك ئیبن خەلدوون لەوەو پێش پەسنی دا، ئێمەش بە نموونە لە كتێبی (موقەدیمە) وەرمان گرت، وێرانی و كاولی ئەو وڵاتانە دەگرێتەوە. لەم سەردەمەش سەرباری كۆچ و هاتنی بەدوو، كە ژمارەیان بە هۆی جێگیر بوونیان لە گوندی دوورەدەستدا، كەم بووەتەوە، كۆچ و هاتنی گوندنشینان بۆ شارانی هاتە سەر. گوندیش نەریتی كۆمەڵایەتی و عورف و دابی خۆی هەیە، جەوهەری ئەو پەیوەندییەی گوندنشینان رێك دەخات، بەند و پەیوەستە بە دەمارگیریی خێڵەكی یان خوێنگرییەوە، پاش نەمانی كاریگەریی راستەوخۆی هەستی خێڵەكی بە سەر پەیوەندیی نێوانی خەڵكییەوە، بە هۆی زۆر بوونی ژمارەی ئەندامانی خێڵەوە كە بوون بە چەندین بەرەباب و هۆز و خزمان، بەڵام ئەوە رێیان لێ ناگرێت كە هەمبەر بە كارێكی زل و زەلام بەیەك بگەن و یەكدەست بن. جا كولتووری دەمارگیریی خێڵەكی دێتە نێو شاریشەوە، لەگەڵ خۆیدا خۆمانە خۆمانە و بەرتیل و خزم خزمێنەش دەهێنێت، ئەمەش هەمەجۆرە گەندەڵییەكی دارایی و كارگێڕی و ئیتك و جڤاكی لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت، چونكە دەمارگیریی خێڵەكی ئاموزا و خاڵۆزا وەپێش دەخات، ئنجا خزم و خزمی خزم و برادەرانی دێتە پاڵ، لەمەشدا هەموو بەهایەكی هاوچەرخی مەدەنی و پرەنسیپی سەروەریی یاسا و داد و یەكسانی پێشێل دەكرێت، دیموكراسیش پووچەڵ دەكرێتەوە، تەنیا فۆرمەكە دەمێنێ (وەك هەڵبژاردنی لكە خێڵەكانی كوێت)، واتە خێڵ بۆ خۆی كاندیدی خۆی هەڵدەبژێرێ، هەموو ئەندامانی هۆزەكەش بە هەڵبژاردنی ئەوەوە پەیوەست دەبن. ئەم چەمكانە لە هەموو دەزگاكانی دەوڵەت و دەزگاكانی ئەهلی و پارتەیلی سیاسی و بزووتنەوە و سەرجەم گردبوونەوەكاندا رەنگی دایەوە.
بە هەر حاڵ، ئەم بابەتە ئاوكێشە، پێویستی بە وتاری تایبەت هەیە، بەڵام ئەوەی پێویستە لێرەدا جەختی بكەینە سەر، ئەو رۆڵە گەورە و بەرپرسایەتییە مەزنەیە كە دەكەوێتە ئەستۆی رۆشنبیرانی راستەقینەوە (هەر كەسێ خاوەن بڕوانامە بوو با بڕوانامەی باڵاشی هەبێت، ئەوە رۆشنبیر نییە، هەر كەسێكیش زمانی عەرەبیی خوێند ئەوە رۆشنبیر نییە، هەر كەسێكیش بزانێ لەبارەی كیمیاوە بنووسێت رۆشنبیر نییە). وتارێكی تایبەتیشم لەبارەی ئەم بابەتەوە هەیە، بۆ بڵاو كردنەوە ئامادەی دەكەم. داوا لە رۆشنبیر و تێكۆشەر و كەسانی دڵ پڕ لە هیوای گۆڕینی ئەو واقیعەی وڵاتەكەمان دەكەم، ئەركێكی تایبەت و نائاسایی بكێشن بۆ تێك شكاندن و هەپڕوون بە هەپڕوون كردنی دیرەگەكانی كولتووری بەدوو لە نێو جڤاكەكانی ئێمەدا، چونكە هەر ئەو (كولتووری بەدوو) تیرۆری قاعیدە دەهێنێتە بەرهەم تا شەقامی موتەنەببی (شەقامی كتێب و كتێبخانەكان) لە بەغدا بتەقێنێتەوە، هەر ئەویشە كە تیرۆریستان دەهێنێتە بەرهەم بۆ ئەوەی هەر شوێنێكی كە دەستیان بیگاتێ خاپووری بكەن، كولتووری بەداوەت ئەو زەلكاوەشە كە توندڕەوی تێیدا دەترەكێ، ئەو تا ئێستا زەوییەكی بەرهەڵایە بۆ بڵاو كردنەوەی كولتووری توند و تیژی و خوێن و كوشتن. دواجار لەبەر ئەوەی كولتوورێكی دژ بە عەقڵە، دوژمن بە شارستانیەت و مەدەنیەتە، وەك ئیبن خەلدوون گوتوویەتی، دواجار ئەو پێچەوانەی رۆحی سەردەم و هەلومەرج و ویستەكانیەتی.
با ئەوەشم بە سەردا تێپەڕ نەبێت، كە یەكێك لەو بەڕێزانە هەمبەر بە ئاماژەدان بە ئیبن خەلدوون لە وتارێكی پێشوومدا، بەرهەڵستم بوو، كە دەڵێ: "ئەوەی ئیبن خەلدوون گوتوویەتی كۆنە و سەردەمی بەسەر چووە، دنیاش گۆڕاوە"، من وڵامی دەدەمەوە و دەڵێم: من رازیم بە رەت كردنەوەی ئیبن خەلدوون لە نێو بازنەی بایەخ پێدانی خۆم و چەندی بشتوانم بانگەشە بۆ ئەوە دەكەم، بەڵام ئایا تۆ یان ئێوە یان ئەوان ئامادە دەستبەرداری ئەوە ببن كە پێشینان نووسیویانە و ئەم رێسایەش پیادە دەكەن كە دەڵێ: "هەر سەردەمە زانا و بیرمەند و سەركردەی خۆی هەیە؟" هەروەها دەبێ پتر بایەخ بە هزر بدرێت نەك بە گواستنەوە (نەقڵ).
دواجار من گوێ لە رێنمایی هەندێك لە برادەران راناگرم، بەوەی لەوە دوور بكەومەوە كە ناویان نا "مەلە كردن دژ بە رەوتەكە"، بە واتای ئەوەی بەرهەڵستیی شتێك نەكەم كە رای گشتی لەبارەیەوە كۆدەنگە، بەرسڤیان دەدەمەوە و دەڵێم: ئەمەی من دەیكەم پێویستە هەر كەسێك كە چاوی لە گۆڕان و وەرچەرخانە بیكات، دەبێ كەسانێكی پێشەنگ و سەرقافڵە هەبن. ئەگەر محەمەد (د س) پێشەنگ نەبووایە، ئیسلام بڵاو نەدەبووەوە، پێغەمبەرانی بەر لە ئەویش هەر بەم جۆرە بوون، پاش ئەوانیش هەموو چاكەخواز و شۆڕشگێڕ و تێكۆشەرانیش هەر وا بوون، كە رۆڵی گەورەیان لە گۆڕینی رەوت و رێڕەوی جیهانداهەبوو، ئەمەش بەوە هاتە دی كە دژ بە رەوتەكە مەلەیان كرد، ئەركی واشیان كێشا كە هەندێكیان ژیانی خۆشیان لە سەر دانا بۆ راست كردنەوەی دید و بۆچوونی عەوام و ئاراستە كردنیان، هەروەها بەرچاوی ئەوانیان رووناك كردەوە.
شۆڕشگێڕی راستەقینە و پاڵەوانی راستەقینە و رۆشنبیری راستەقینەش، پەیامبەری ئەم چاخە و هەموو چاخێكە، هەر ئەویشە كە رێ لە كاروانی شڕ و شپڕێوان دەگرێت و رێنماییان دەكات و ئاراستەشیان دەكات. خۆ ئەگەر پێویست بكات و تواناشی هەبوو، رایان دەگرێت و رێیان نادات، نەك ئەوەیە كە لە خۆشی و ترشییاندا بەشدار بێت، وەك ئەوانیش بەدەم سۆز و سەرگەرمییانەوە دەچێت. بەڵێ دەبێ شتانی پیرۆزی بەسەرچوو بهەژێنین، دەبێ رێساكانی كولتووری داتەپیو بلەزێنین، دەبێ تێگە و چەمكان بگۆڕین تا لەگەڵ راستییەكانی سەردەم و خواست و دەرهاویشتەكانیدا بگونجێن. ئەوانەش كە بە ئاسانی دەست لە شمشێری دارینی خۆیان هەڵناگرن، هەر بە لاملی و كەللەڕەقیی (بەدوو)ەوە پەیوەست و پێگیر دەبن. ئەوا منیش پێیان دەڵێم: رێ هێشتا دوورە. خوداش راستی فەرمووە: ئەعراب گەلێ كافرن.