نووسه‌ر :د. محەمەد سەبیلا

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

هەڵبەت خەسڵەتی قوتابخانەی فەلسەفیانەی مەغریب كە خاوەن مەیلێكی روونی عەقڵانییە، ئەوەیە كە تەنانەت ئەگەر هەندێك جار هەڵوێستی رەخنەییانەشی هەمبەر بە رواڵەتگەلی ئەرێنیی كەلەپووریش هەبێت، كە نوێ بوونەوە و نوێ كردنەوە رەت دەكاتەوە، دەشبێتە بنیاتێكی گەنیو كە شێوەكانی دووبارە بوونەوە و كاوێژ كردنەوە دەپارێزێت، ئەوا هەڵوێستی رادیكاڵانەی دژ بە كەلەپوور نەبووە. زۆربەی رەوتگەلی فەلسەفی وا رەفتاریان لەگەڵ كەلەپووردا كردووە، بەوەی كولتوورێكی رەگاژۆیە، دید و روانینێكە بۆ جیهان، هەروەها چوارچێوەیەكی ژیانە و بە تەرزە ژیانێكی نەریتییەوە گرێ دراوە. هەروەها ئەو گشتێكە و بەش بەش ناكرێت، ئەو رواڵەتی دەرەكی دەگرێتەوە وەك: كۆشك و تەلار، ستایلی ژیان، تەكنیكی بەرهەم و شێوازی حوكمڕانی. بە هەمان شێوە بەرجەستە بوونەكانیش دەگرێتەوە و لە نێو زمان و كولتووریشدا جێگیر دەبێت. ئەم رەوتانە پێیان وا بوو كە پێویستە رەخنەییانە بە كەلەپووری كولتووریدا بچینەوە، ناوەكی عەقڵانیانەی و چركەساتە رۆشن و پرشنگدارەكانی زەق بكەینەوە، بە دەسپێك لەو بیرۆكەیەی دەڵێ نوێخوازی، بە تایبەتی لە رووی رەهەندی كولتووریانەیەوە، یان ئەوەتا لە هەناودایە یان نییە.
فەلسەفە پیاوەتیی ئەوەی هەبوو كە بە تایبەتی خوێندنەوە بۆ كەلەپووری هزری بكرێت، بە دەسپێك لە چەمك و میتۆد و ئامرازەكانی زانستەیلی تازەی مرۆیی، هەروەها لە روانگەی قوتابخانەگەلی نوێی فەلسەفییەوە، جا لێ تێگەیشتن و خوێندنەوە، ئەوی نوێ كردەوە، ئەوەشی خستە روو كە لە ناوخۆ خوێندنەوەی كەلەپوور بە دەسپێك لە كولتوورەكەی خۆیەوە، ئەوا خوێندنەوەیەكی ستایشكارانە و پێدا هەڵدان دەبێت، توانای هەڵسەنگاندن و دیاری كردنی ئەو یان دروستتر رەخنە لێ گرتنی نابێت.
رەنگە كەسێك بڵێ: باشە فەلسەفە چ پەیوەندییەكی بەم هەموو وەرچەرخانانەوە هەیە كە لە بنیاتی كۆمەڵایەتی و بەها و بیرۆكەكاندا بەدی دێن؟ ئەدی ئەركی بنەڕەتیانەی ئەوە نییە كە قوتابخانەكانی فەلسەفە لە جیهان بناسێت و پیانناسێنێت و بۆ سەر زمانی عەرەبیش بیانگوازێتەوە؟ یان ئەوەتا ئەو باسی پرسگەلی میتافیزیكی "فەلسەفی" دەكات، وەك هەقیقەت و بوون و عەقڵ و واتا.. هتد.
وڵامی ئەوەش، ئەوەیە كە گرنگترین ئەو وەرچەرخانانەی فەلسەفەی نوێ بە خۆیەوە دیوە، بانگەشە كردنە بۆ بایەخدان بە ئێستا و هەنووكە و گۆڕاو، ئەوەیە كە فۆكۆ ناوی نا ئەنتۆلۆژیای ئێستا. ئەم بایەخدانە بە ئێستا لە مێژووی فەلسەفەدا بۆ فەیلەسووفی ئەڵمان (فریدریك هیگل: 1770- 1831) دەگەڕێتەوە، كە یەكەمین فەیلەسووفی سەردەمی نوێ بوو كە هەستی بە نوێخوازی كرد، هەروەها ئاوڕی لە پاشخانی زاراوەی "سەردەمانی نوێ" دایەوە كە چ دەلالەتی هزری و فەلسەفیی هەیە بە سەر وەرچەرخانی قوول، كە بە سەر كۆمەڵگاكانی ئەوروپادا دێت، روونیشی دەكاتەوە كە چاخی نوێ شتێكی بە تەواوەتی تازە و لە رووی جۆرەكییەوە جودایە لەوانەی پێش خۆی. هیگل بوو كە رووداوە مەزنەكانی رێك خست كە چاخی نوێی لە رۆژاوای لە سەر رۆنرا، كە بریتییە لە دۆزینەوەی جیهانی نوێ و دەست پێ كردنی رێنیسانسی ئەوروپا و چاكسازیی ئایینی، هەمووانی بە تاكە تاڵە دەزوویەكەوە پێكەوە گرێ دا، كە ئاماژە بە وەرچەرخانی جۆرەكی لە مێژوو ئەوروپا دەكات.
هیگل، كاتێك بیری لە مێژووی نوێ و زیندووی ئەوروپا لە سەرەتای سەدەی 19 دەكردەوە، هەستی بە نوێ بوونی تەواو جۆرەكیانەی چاخەیلی نوێ كرد، واش قسەی لەبارەی ئەو نوێیەوە كرد كە روو دەدات، بەوەی "ئەو گرنگ جوانەی خۆر" كە لە پێشەكیی "رواڵەتییەكانی رۆح"دا دەڵێ: "زەحمەت نییە كە ببینین ئەم زەمەنەی ئێمە زەمەنی لەدایك بوونە، گواستنەوەشە بەرەو سەردەمێكی نوێ. رۆحیش لەو جیا بووەوە كە تا ئێستا بە جیهانێك دادەندرا، بوون و بەرجەستە بوونی هزرییانەی هەیە: لەوەدایە رۆح هەموو ئەوە قووت بدات. بێباكی و دەست لەخۆ بەردان كە دڕ بە هەموو ئەوەی ماوە دەدەن، هەروەها هەست كردنی پەنامەكیانە بە نادیارێك كە بەڕێوەیە، ئەوە نیشانە مژدەی ئەوەیە كە شتێكی نوێ و جیاواز وا لە خۆ ئامادە كردندایە. ئەم لەبەریەك هەڵوەشانە. پلان بۆ جیهانێكی نوێ دادەڕێژێت". هیگل هەستی بە نوێكاریی پەتییانەی نوێخوازی كرد، سەردەمانی نوێی بە چاخی مێژوویی دانا، رەوایی خۆی هەر لە خۆیەوە بەدەست دەهێنێت، خاوەن رەواییەكی خۆبەخۆیە، واش قسەی لەبارەوە كرد كە دەسەڵاتێكی نوێ و نەبیندراوە، هەموو شتێكی سەر بە خۆشی لە چوارچێوە دەدات.
ئەم وەرچەرخانە مەزنە بە نوێكاری و لەبەریەك هەڵوەشانەوەشییەوە، هەروەها بەو هەژان و درزانەی لێی دەكەونەوە، نائارامی و دڵەڕاوكێ دەنێنەوە، هیگل پێی وایە ئەمانە "چاوگن كە فەلسەفە دەكەنە پێویست".
بنەچەی ئەم پێویست بوونەی فەلسەفە لە روانگەی هیگلەوە، ئەوەی كە نوێخوازی پێویستی بەوەیە هەست بە خۆی بكات، هەروەها هەست بە رواڵەتەكانی توندییەكەی و بە بنەماكانی پێوەریانەشی بكات. داوا لە فەلسەفە دەكرێت كە عەقڵی بە زەمەنی خۆیدا (Penser son temps) بشكێت، هەروەها چاخ و سەردەمی خۆشی پەرچڤە بكاتە بیرۆكە، تەنانەت هیگل تا ئەو رادەیەش دەچێت كە دەڵێ، ئەستەمە فەلسەفە بگاتە ئەو ئاستەی درك بەو چەمكە بكات كە بە هۆیەوە و لە دەرەوەی چەمكی نوێخوازی درك بە خودی بكات. ئەمەش بۆ ئەو دەگەڕێتەوە كە هەوڵی داوە یەكەمین دەست نیشان كردنی فەلسەفیانە بۆ نوێخوازی بكات، كە بە رای ئەو خودێتیی مرۆییە بەوەی ئازادی و كار كردنە بە عەقڵ.
فەلسەفە وەك بیركردنەوە لە ئێستا یان گوتارێك لەبارەی نوێخوازییەوە، بە جووتە واتای زەمەنی و هزرییەوە، كارێكە ئەمڕۆ لە لای (میشێل فۆكۆ: 1926- 1984)دا دەیبینین، كە لە توێژینەوەیەكیدا لەبارەی فەلسەفەی رۆشنگەری (ساڵی 1983)، پەیدۆزی ریشەی بیرۆكەی وابەستە بوونی فەلسەفە بە هەنووكەوە كرد، هەروەها بە ئێستاوە، روونی كردەوە كە كەسۆكیانە وابەستەی نەریتێكی رەخنەییانەیە، فەلسەفە بە بیركردنەوەیەك لە هەنووكە و راگوزەر دادەنێت، یان ئەوەی پێی دەڵێ ئەنتۆلۆژیای ئێستا یان هەنووكە.
فەلسەفە بەوەی بیركردنەوەیەكی سەراپاگیرە لەبارەی ئێستاوە، لە زانستەیلی بەشەكی شیاوترە كە پشت بە شرۆڤەی یەكلاییكەرانەوە دەبەستن، روانینی بەشەكیانەش زاڵ دەكەن، (بە هۆی پێویست و ناچار كردنی بەرنامەڕێژانە) و بەردەوامیی هەمەكیانەوە، ون دەبێت، هەر ئەوە (فەلسەفە) شیاوی كۆ كردنەوەی تەڵە داوەكان و دینامیكی وەرچەرخانی هەیە، هەروەها گەڕان بە دوای ئاستی رەوا بوونی خۆی و زەق كردنەوەی واتای فەلسەفیانەی وابەستە بە وەرچەخانەوە، ئەمەش گرتەی گوڕ و تینی ئەوە.
خانمانی بەڕێز، برایانی بەڕێز
ئەمڕۆ بە بۆنەی گەڕانەوەی (مینیرفا)، باڵندەی فەلسەفەوە ئاهەنگ دەگێڕین، لە نێو كۆلیژەكانی نوێی ئەدەبیاتدا لە شەقەی باڵی دەدات، (كۆلیژی ئەدەبیاتی بنمسیك لە دارلبەیزا و كۆلیژی ئەدەبیاتی قونەیتەرە، ئەمڕۆش كۆلیژی ئەدەبیاتی مكناس)، تەنانەت ئەگەر ئەو باڵندەیەی دوێنێ و پێرێ چاوەڕوانی بووین زۆر درەنگیش هات، بەڵام ئەو رووی نەداینێ و جێی هێشتین. بۆیە دەبێ ئێمە بیر لە هۆیەكانی كۆچ كردنی مینیرفا و روو نەدانی بە ئێمە بكەینەوە، بەڵكوو بیر لە هۆی تاراندن و دوور خستنەوە و رووتاندنەوەی پەڕ و باڵی بكەینەوە، جا لە رێی مێژووی عەرەب ئیسلامیمانەوە یان مێژووی مەغریبمانەوە بێت. دەبێ ئێمە بە قوولی بیر لە میحنەتی فەلسەفە و میحنەتی عەقڵ بكەینەوە چ لە رۆژهەڵاتی عەرەبنشینی ئیسلامی یان لە رۆژاوای عەرەبنشینی ئیسلامیدا.
خۆ ئەگەر میحنەتی فەلسەفە لە رۆژهەڵاتدا ئاشكرا بێت، هەر لە میحنەتی موعتەزیلەوە تا دەگاتە میحنەتی ئەبوو حامیدی غەزالی (450- 505كۆ) هەمبەر بە فەلسەفە تا چەوساندنەوەی ئیبن روشد (520- 595كۆ)، ئەوا كەلتوورێكی دژە فەلسەفە و عەقڵ هەیە، لێرەدا لە مەغریب دیارترین سیماكانی میحنەتەكەی ئیبن روشد و بڵاوكراوەكەی خەلیفەی موەحیدی (یاقووبی مەنسوور)ە، كە تێیدا كار كردن لە فەلسەفە حەرام دەكات و تۆمەتی ئەوەش دەدات پاڵ ئەوانەی كاری تێدا دەكەن، كە "مەلە لە دەریای وەهمدا دەكەن و لاپەڕە دەنووسنەوە (.....) رەشنووسی واتا، سەهوویان كردووە كە عەقڵ تەرازوویەتی و هەقیش بەڵگەكەی"، لە كۆتاییشدا هەڕەشەیان لێ دەكات: "وریا بن. دوور بكەونەوە لە بڕوا هێنان بەو نەگریسانە وەك چۆن خۆتان لە ژەهری كوشندە دەپارێزن. هەر كەسێكیش كتێبێك لە كتێبەكانی ئەوانی لە لا بێت، ئەوا سزای ئەو ئاگرەیە كە ئەوانیشی پێ سزا دەدرێت، دواڕۆژی دانەر و خوێنەری ئەو كتێبانەش هەر ئاگرە".
هەروەها سوڵتان محەمەد بن عەبدوڵڵا لە ساڵی (1203كۆ)دا، ئاگادارییەكی بڵاو كردەوە تێیدا داوای لە وانەبێژانی حوجرەی مزگەوتی قورەویون كرد، بە روون و رەوان و سادەیی وانە دابدەن، خۆیان لە پوختەگەلێك بپارێزن كە تێگەیشتنیان زەحمەتە، هەروەها لە فەلسەفە و لۆژیكیش دوور بكەونەوە: "ئەوەی ویستی باسی كەلامناسی و لۆژیك و فەلسەفە بكات، هەروەها كتێبی زێدە سۆفییان و كتێبی چیرۆكیش بخوێنێتەوە، با ئەوە لە نێو ماڵەكەی خۆیدا بخوێنێتەوە، لەگەڵ برادەرانی، كە بێ ئاگان لەوەی كە نازانن. ئەوەی لە مزگەوتدا باسی ئەوانەی كرد و سزا درا، بێ لە خۆی با گلەیی لە كەس نەكات". حەرام كردنی فەلسەفە بەشێكە لە بنیاتی كولتووری عەرەب ئیسلامیمان، بەڵام مەغریب لەم بوارەدا تایبەتمەندیی خۆی هەیە، كەوتووەتە ئەوپەڕی عەرەبیانەی جیهانی ئیسلام لە رووبەڕووی جیهانی كریستیان. مەغریب هەر وەك شاشەیەكی پێشوازی بۆ ئەو هزرە مایەوە كە لە رۆژهەڵاتە وە دەهات، بە حوكمی هەڵكەوتی جوگرافیانەی، ئەو هەر وەك نەیارێكی لە بەرگریدا مایەوە، ئەو كارگەیەكی هزر و بیرۆكە نەبوو، بەڵكوو دووریی لە ناوەند و بەرانبەر بوونی لەگەڵ جیهانی كریستیاندا، وای لەم وڵاتە كرد ببێتە نیشتیمانی هزری ئایینی و زمانەوانی، كە لە بەرگری و كاوێژ و دووبارە كردنەوەدا بێت، وابەستە بێت بە پوختەكاری و پەراوێزنووسی، بە درێژایی مێژووەكەشی لەم چوارچێوەیە لای نەدا.
هەڵبەت لەگەڵ دامەزراندنی قوتابخانەی نوێی مەغریبدا لە سەدەی رابردووەوە، ئیدی فەلسەفە بوو بە بەشێك لە سیستەمی هاوچەرخی فێركردن، رۆڵی گەورەشی هەبوو لە رۆشن كردنەوەی عەقڵەكان و كردنەوەی چاوەكان بەرەو سەردەمەكە.
پاش سەربەخۆیی، فەلسەفە وەك خوێندن و وەك بەرهەم، بە خەباتی سیاسی لە پێناوی گۆڕاندا گرێ درا، بوو بە پاڵپشت و چاوگی هزر بۆ ئەو هێزگەلە كۆمەڵایەتییەی بانگی پێشكەوتنیان لە نێو كۆمەڵگاكەمان دەدا. ئەو گرێدراوییە تووڕەیی هەندێك رەوتی نەریتی و هەندێك ناوەنی دەسەڵاتی لێ كەوتەوە، "پەیمانگای زانستەكانی كۆمەڵناسی" داخرا و فەلسەفە بەرتەسك كرا، لە ساڵی 1981یشەوە بەشەكەی لە كۆلیژە نوێیەكان داخرا.
گەڕانەوەی فەلسەفە بۆ زانكۆی مەغریب لەم رۆژگارەدا وەك گەڕانەوەی رۆحە بۆ زانكۆ، چونكە جەوهەری زانكۆ، بەوەی كە دامەزراوەیەكی نوێیە و مەعریفە دەگرێتە خۆ، ئەوەیە كە بیری نوێ بڵاو بكاتەوە، نوێخوازیی كولتووریش بڵاو بكاتەوە. ئەم گەڕانەوەیە گوازرشتێكە لە پێداویستێكی كۆمەڵایەتی و كولتووری، هەروەها گوزارشتە لە هەست كردن بە رۆڵی رۆشنگەرانەی، دیسان رۆڵی ئەو لە گەڵاڵە كردنی هۆشیارییەكی مەغریبیانە بە نوێخوازی و بنەماكانی فەلسەفیانەی، هەروەها رۆیشتن لە هزری دووبارە و كاوێژ و وەرگرتن و وەبیر هێنانەوە و گێڕانەوەوە، بەرەو هزری شرۆڤە و شیتەڵ كردن و رەخنە گرتن، رۆیشتن لە دۆگما و هەقیقەتی خێڵەكیانەی ئامادەوە، بەرەو بیركردنەوەی رەخنەگرانەی پشت ئەستوور بە میتۆد و چەمكی نوێ، لە پەرژینی دۆگماییانەوە كە هێزەیلی نەریتی و نەریتپارێزانێك كە درك بە خۆیان دەكەن، بەرەو فراوان كردنی بازنەی ئەوەی بیری لێ دەكرێتەوە بۆ ئەوەی نەك تەنیا بازنەی پەراوێزكەوتە و لەبیر كراو و سەركوت كراو بگرێتەوە، بەڵكوو هەروەها بچێتە سەر باسی هەندێك پرسی گرێچن و پرسی مەزنی میتافیزیكییەوە، كە لەمەو پێش بوێریی فەلسەفیانەی چەندین فەیلەسووفی موسڵمان خستیانە بەر گفتوگۆوە، ئەوانە لە گۆشەیەكی فەلسەفییەوە چوونە سەر باسی پرسگەلی گرێچنەوە.
فەلسەفەی مەغریبی، كە یەكێكە لە بەروبوومی تەڤلی بوونی كۆمەڵی ئێمە لەگەڵ نوێخوازیی جیهانیدا، ژیان و مانەوەی خۆی لە نموونەی ئەم نەریتە هزرییە بوێرانەی نێو مێژووی عەرەب ئیسلامیمانەوە بەدەست دەهێنێت، هەروەها لە وابەستە بوونی بە واقیعی ئێمە و لە بیركردنەوەی لە وەرچەرخانەكانی كۆمەڵ، هەروەها لە بایەخ دانی بە كاروباری گشتییەوە. فەلسەفەش بەمە دەژی، چونكە ئەگەركۆمەڵ فەرامۆش بكات و پشتی تێ بكات، خۆی دەخاتە پەنایەكەوە لە نێو گەنگەشەی پەتی، كە پەیوەندییەكی بە مێژووی زیندووەوە نەبێت، ئەوا كۆمەڵیش فەرامۆشی دەكات وەك چۆن ئەو ئەمی فەرامۆش كردووە، پشتی تێ دەكات وەك چۆنی ئەویش پشتی تێ كرد، كەسیش داوای نەدەكرد بۆ قوتابخانە و بۆ زانكۆ و بۆ گۆڕەپانی گشتی بگێڕدرێتەوە.
فەلسەفە كەیف و سەفایەكی هزری و زێدە عەقڵییەك نییە، بەڵكوو ئەو عەقڵ و عەقڵ پێ شكانە، بیركردنەوە و بیر لێ كردنەوەیە، گوزارشت لە پێویستیی كۆمەڵێك دەكات كە لە قۆناغی گۆڕاندایە، كۆمەڵێك كە لە نێوانی ئێستا و رابردووی خۆی، پەرت و بڵاو بووە، كۆمەڵێك پێویستی بە بیركردنەوەیە لە پرسگەلی مەزن كە خراونەتە بەردەم بیری مرۆڤایەتی و هاوشانی ئەوانیش بڕوات، وەك پرسی نوێخوازی و نوێ كردنەوە و مەزنە وەرچەرخانی جڤاكی، هەروەها بەهاكان و عەقڵ و واتا و هەقیقەت و تەكنیك و پێكەوەڕۆیی و جیهانگیری و پرسی دی، كە وا دێتە پێش چاو، كە فەلسەفە لە پاڵ زانستەیلی دیكەی مرۆیی، شیاوی ئەوەن لە روانگەیەكی سەراپاگیرانە و مێژووییانەوە بیریان لێ بكەینەوە.