نووسه‌ر :: د. محەمەد سەبیلا

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

-ئاستی سێیەم، كە فەیلەسووف لە سەریەتی هەندێ هەڵوەستەی لە ئاستدا بكات، ئاستی كۆمەڵایەتییە، ئەمیش بریتییە لە لەبەریەك هەڵوەشانەوەی رێژەییانەی رایەڵەكانی كۆنی هەرەوەز و كۆمەك بە یەكی كۆمەڵایەتییە لە تەرزی پەیوەندیی خوێنداری یان سیستەمی خزمایەتی، هەروەها لە تەرزی پەیوەندیی ئابووری، كە موڵكایەتیی تاك، موڵكایەتیی یاسایی، ئەركی تاكە كەس، كەم بوونەوەی رواڵەتەكانی جڤاكیانەی هاوكاری و هاریكاری، داخورانی بەهاكانی نەریتی، هەروەها لەبەریەك هەڵوەشانەوەی پێ بە پێی تەرزی پەیوەندییەكانی بنەڕەتی كۆمەڵایەتی لە سەر ئاستی هۆز و خێڵ و تایەفە، هێرشی دەكەنە سەر، بەم جۆرە گواستنەوەیەكی هێدی لە پێشینایەتیی سەرمایەی هێماییەوە بەرەو پێشینایەتیی سەرمایەی دارایی روو دەدات.
ئەوەی لە پەیدۆز كردنی ئەم پرۆسەیەدا بە لای ئێمەوە گرنگە ئەوەیە، كە مەرجی بابەتی و یاسایی و دەروونی دەڕەخسێنێ بۆ ئەگەری پەیدا بوونی دینامیكی رێژەییانە سەربەخۆی تاك، هەروەها هەست كردنی بە تایبەتمەندیی خۆی و بەرپرسایەتیی سەر شانی و بە چارەنووس و ئازادیی خۆشی.
كۆمەڵ (كۆمەڵگا)ی نوێ، ئەو مەرجانە دەستەبەر دەكات كە بۆ ئازاد بوونی تاك لە پەیوەندی و ناچارایەتیی نەریتیانەی بە میرات ماوە پێویستن، شەبەنگێكی گەورەتر لە بژاردە و مەودایەكی گەورەتر لە ئازادیی بۆ دەخاتە روو، هەرچەندە دەگەڕێتەوە سەر ئەوەی، دووبارە ئامراز و میكانیزم بدۆزێتەوە بۆ كۆنترۆڵ كردنی ئازادییەكان و بۆ تێكەڵ كردنیان و كەوی كردنیان لە پێناو رێڕەوی تایبەتی خۆی. سیمای زاڵی دینامیكی نوێخوازی لەم رووەوە بریتییە لە دەستەبەر بوونی مەرجەكانی سەربەخۆییەكی زیاتر بۆ تاك و بۆ درك كردنی بە خۆی و بە بەرپرسیاریی خۆی، هەروەها بەهرەمەند بوونی بە رێژەیەكی زیاتر لە ئازادیی هەڵبژاردنی شتاندا. ئەم مەرجە سۆسیۆلۆژە بنەڕەتەی پەیدا بوونی كەسی ئازادی بەرپرس، بریتییە لەو بنەگەیەی كە چەمكی تاكی لە سەر رۆ دەندرێت، وەك خودێكی كارا (Sujet) لە هەموو بوارەكاندا، نەمازە لە بواری سیاسی وەك هاووڵاتییەكی كارا و خاوەن ماف (Sujet de droits).
ئەم هەوڵە بۆ دەست نیشان كردنی ئەو وەرچەرخانە قووڵانەی نێو كۆمەڵی مەغریب، بەوەی كە كۆمەڵ دەچێتە نێو ڕێڕەوی نوێخوازییەوە، كە هەوڵێكە بۆ پێشكەش كردنی نەخشەڕێیەك لەبارەی رێڕەوەكانی وەرچەرخان، نەمازە لە ئاستی بەها و درك و ئازادییەوە، كە لە كانیاوی چەندین دەسكەوتی سۆسیۆلۆژی و فەلسەفییەوە شیلە هەڵدەمژێت بۆ پەی بردن و تێگەیشتن لە نوێخوازی و نوێكاری. ئەویش بە دەسپێك لە راستییەكی بەهێز كە دەڵێ پیادە كردنی فەلسەفاندن، وەك چەندین جار فەیلەسووفی فەرەنسی (Paul Ricoeur) خستوویەتییە روو، ئیدی لەمڕۆوە ناكرێ لە دەرەوەی دەرهاویشتەكانی زانستەیلی مرۆییدا بەدی بێت. ئەم زانستانە گۆڕانی جۆرەكییان یەكەم لە چەمك و میتۆد و كەرەستەی تێگەیشتن لە دیاردەگەلی مرۆیی هێنایە دی، دووەمیش لە ناوەرۆك و واتا و دەلالەتی ئەم دیاردانە و سێیەم لە شێوازی باس كردنیان. وێڕای روانینی بە پارێزانەی كە هەندێك رەوتی سۆسیۆلۆژی لە فەلسەفەی دەڕوانن، بە هۆی چاوتێڕینی رەوایانەی سۆسیۆلۆژیا سەبارەت بە گواستنەوە لە قۆناغی فەلسەفییەوە یان لە قۆناغی پێشە زانستییەوە بەرەو قۆناغی "زانستی"، ئەوا فەلسەفە هەمیشە داوای لێ دەكرێت دەرهاویشتەی زانستەیلی مرۆیی بگرێتە خۆ، چۆنكە ئەم زانستانە روانین لە مرۆڤ و لە دیارەگەلی مرۆیی و جڤاكیشیان بە تەواوی گۆڕی، كرایە روانینێكی بابەتیانە و مێژووییانە (یان مێژووكردانە)ی دوور لە هەر پیرۆزی یان نهێنییەك.
دەلالەتی فەلسەفیانەی بەها و پێگەی زانستەیلی مرۆیی و كۆمەڵایەتی لەوەدایە، كە وا تەماشای دیاردەگەلی بنەڕەتی و كۆمەڵایەتی بكرێت نەك بەوەی چارەنووسە و بڕیار دراوە، بەڵكوو بەو جۆرەی كە رووداوگەلێكن بنیات و بكەرانی هەست پێ كراو و مەرجی روودانیان هەیە، هەروەها ئەوان بە ژیانی خەڵك و پەیوەندیی نێوانیان و ململانێ و بەرژەوەندی و ئارەزووەكانی ئەوەوە گرێ دروان.
هەڵبەت تا ئەندازەیەك جیاوازی هەیە لە باس كردنی دیاردەی وەرچەرخانی كۆمەڵایەتی. سۆسیۆلۆژیا باسی نوێكاری (Modernisation) دەكات، كەچی فەلسەفە بە لای بەكار هێنانی زاراوەی نوێخوازی (Modernité)دا دەچێت. ئەم دوو چەمكەش بە نزیكی ئاماژە بە هەمان رووداو دەكەن، بەڵام لە دوو روانگەی جیاوازەوە.
نوێكاری ئاماژە بە نوێخوازی دەكات كە لە حاڵەتی كرداردایە، واتە لە رووی رەوتێكی گۆڕانی پێ بە پێ لە ئاسۆی نوێخوازیدا.
هەرچی پرۆسەی نوێكارییە، جا لە رێڕەوی ناوكی رەسەنی فەلسەفیانەوە لێی بڕواندرێت، كە بریتییە لە عەقڵاندن وەك كە لە سۆسیۆلۆژیای كلاسیكدا بە تایبەتی لە لای (ماكس ڤیبەر)دا دەیبنین، یان ئەوەتا بە دوور لەو روانینە فەلسەفییەوە لێی بڕواندرێ، وەك ئەوەی لە تیۆرییەكانی گەشەدا بەرجەستە بوو، كە لە چوارچێوەی روانگەیەكی ئەركیانەی سۆسیۆلۆژییەوە لە نوێخوازی دەڕوانێت، ئەوا پرۆسەیەكە بە سێ ناوكی گەورەوە گرێ دراوە: عەقڵاندنی هەڵسووڕاندنی ئابووری، عەقڵاندنی هەڵسووڕاندنی كارگێڕی و سیاسی، عەقڵاندنی كولتووری و روانین بۆ جیهان بە جیا لە روانینی سیحراویانە بۆ جیهان.
هەرچی نوێخوازییە، ئەوا زاراوەیەكە ئاماژە بەو حاڵەتە دەكات كە كاروانەكە بە رەوتی نوێكاریدا دەبات، بە واتایەكی دی، ئەو نموونەیەكی ئایدیالانەی هزرییە، حاڵەتێكی نموونەییە گریمانەی ئەوەی تێدا دەكرێت، كە تەواوكار بێت و هەموو توخمەكان بگرێتە خۆ. ئەو نموونەیەك كە روانینێكی نوێ بۆ سروشت و زەمەن و كۆمەڵ و مێژوو دەگرێتە خۆ.
فەلسەفەی مەغریب ئەم بابەتی نوێخوازییەی بە پلە و لە روانگەی جیاجیاوە كردە بابەتی سەنتەراڵانەی خۆی. لەبارەی "چەمكی عەقڵاندن"ـەوە عەبدوڵڵای عروی دەڵێ، هەموو ئەوەی نووسرا بریتییە لە چەند بەشێكی یەك كتێب لەبارەی چەمكی نوێخوازییەوە. هەروەها محەمەد عابدی جابری بەردەوام دەڵێ، كە هەمیشە پرۆژە هزرییەكەی ئەو "خزمەتێكە بە پرسی نوێخوازی". یەكەمیان (عروی) جەختی كردە سەر دیارترین بنەماكانی هزرییانەی نوێخوازی، دووەمیشیان (جابری) جەختی كردە سەر پیادە كردنی رەخنە گرتنی عەقڵانیانە لە كەلەپوور، بۆ روون كردنەوەی رێڕەوگەلی ئایدیۆلۆژی و مەعریفی، هەروەها بۆ گەڕان بە دوای ناوەكی عەقڵانی كە لە نێو ئەودا مەڵاس دراون، ئەمەش هەمان شتە سەبارەت بە نەوەكانی داهاتوو، لەوانەی كار لە فەلسەفەدا دەكەن.
بیر كردنەوە لە نوێخوازی بیر كردنەوەیە لە وەرچەرخانی مەزن كە بە سەر كۆمەڵی ئێمەدا هات، ئەویش لە گۆشەی سەراپاگیرانەیەوە نەك لە كەرتە گۆشەیەكەوە، بەڵكوو بە سەراپاگیرانەی، هەروەها لەو وەرچەخانە مەزنەی هاوشانی ئەویش بوو. ئەو لە هەمان كاتدا بیر كردنەوەیە لە رەهەندگەلی جیاجیای هزرییانەی نوێخوازی، هەروەها لە رەهەندی گەردوونیانە، رادەی حەتمیەت بوونی، هەروەها پەیوەندیی ئەو بە كەلەپوور و بە ناسنامە و بە بنەماكانی خودی نوێخوازییەوە، وەك عەقڵانیزم و مەیلی مرۆییانە وەك خودگەری و ئازادی، هەروەها لە ستراتیژگەلی مەزنی هزرییانەی ئەویش، كە بریتییە لە گواستنەوەی پێ بە پێ لە بواری مەعریفە (زانین)ـەوە، لە زانینی راماناوی و ئەفسانەییەوە بەرەو زانینی زانستیی تەكنیكیانە. لە رووی تێگەیشتنی سروستیشەوە لە روانینی سیحراوییەوە بەرەو چەمكگەلی بیركارانە و ئەندازەیی، لە رووی تێگەیشتنی مرۆییشەوە لە جەوهەری رۆحی (رەوانی)یەوە بەرەو پاڵنەر و رەمەك. لە بواری مێژووش لە روانینی وەستانەوە و جەوهەرییەوە بەرەو بەردەوامی، لە جەوهەرایەتییەوە بەرەو دیرۆكایەتی. بە هەمان شێوە بیر كردنەوە لە كاریگەریی نەرێنیانەی نوێخوازی وەك نەبوونی واتا، زیندوو بوونەوەی مەیلگەلی نەبوونخوازانە و تەشەنە كردنی شتخوازی.
ئەم رامانەی فەلسەفەی مەغریب سەبارەت بە نوێخوازی، لە رێی سوود وەرگرتن و كرانەوە بەرەو رووی ئاسۆیەكی فراوان و هەمەڕەنگی فەلسەفەوە سەرچاوەی گرتووە، هەر لە بنیاتگەری و بوونایەتی و هەڵوەشانخوازی و رواڵەتخوازی و پراگماتیزم و ئەركیۆلۆژیا و جیۆلۆژیاوە بیگرە تا دەگاتە رەوتگەلی پاشە نوێخوازی، ئەمانە هەموو رەوتگەلێكن بە پلەی جیاجیا لە فەزای فەلسەفیی مەغریبدا ئامادەن.
كرداری فەلسەفیانەی مەغریب لە كاتێكدا هەموو ئەركی فیكریی خۆی جۆش دەدات بۆ لە ئامێز گرتن و هەرس كردنی ئەم رەوتگەلە هزرییە، هەروەها هەست دەكات كە پێویستە هەستی رەخنە گرتن بە تین بكات لە ئاست ئەو رەوتگەلە فەلسەفییە دەوڵەمەندەدا، تا رێڕەو و رەهەندی ئایدیۆلۆژییان و گرێدانیان بە رەوشی ناوخۆی رۆژاوا و گفتوگۆی هزرییانەیەوە، روون بكاتەوە، وێڕای سوور بوون لە سەر ئیلهام وەرگرتن لە ناوەكی عەقڵانی و گەردوونیانەی خاوەن توانای راڤەكارانەی.
رەنگە گەورەترین ئاستەنگێ كە ئەمڕۆ رێ لە ئیلهام وەرگرتنمان لە رەوتگەلی گەردوونیانەی فەلسەفی بگرێت، ئەوەیە كە پلەی گەردوونایەتی و رادەی تایبەتمەندیی ئەوانە، هەروەها لە نێوان گشتگیرایەتیی ئەو و رادەی كارسازییەكەی و توانای راڤەكارانەی لە حاڵەتی ئێمەی مەغریبدا بە تایبەتی، هەڵبەت گەلێ لە ئاراستە و رەوتی هزری و وێژەیی لە مەغریب گیرۆدەی پاشە نوێخوازی و رەخنە گرتن لە نوێخوازین، دیسان روون كردنەوەی مۆركی ئایدیۆلۆژیانەی حەكایەتە مەزنەكانی لەبارەی عەقڵ، پێشكەوتن، ئازادی و واتا و بەختەوەرییەوە، ئەمە لە كاتێكدا كە كۆمەڵی ئێمە بەرەو رووی نوێخوازی دەكرێتەوە، بە دەستكەوتی تەكنیكی و رێكخستن و هزریی ئەو ئاشنا دەبێت. ئەمەش وا دەكات بینین تەمومژاوی بێت و پێشینەكان تێكەڵ و پێكەڵ بن، نەمازە كە ناڕۆشنییەكی بنەڕەتی لە زاراوەی "پاشە نوێخوازی"دا هەیە، بەوەی شێوە عەرەبییەكەی ئەوە دەبەخشێت، وەك ئەوەی نوێخوازی لە رۆژاوادا سەردەمی بەسەر چووە، ئەوان چوونەتە قۆناغی پاشە نوێخوازییەوە، ئەمەش دروست نییە، چونكە "پاشە نوێخوازی" تەنیا "نوێخوازییەكی پاشتر"ە، واتە چركەیەكی دیكە و خێراییەكی دیكەی خودی نوێخوازییە، بەوەی كە "پاشە نوێخوازی" لەوە زیاتر نییە كە قوول كردنەوەی نوێخوازییە و رزگار كردنیەتی لە سەرخانی ئایدیۆلۆژیانەی. هەڵبەت وەك مامۆستا عەبدوڵڵای عروی دەڵێ "بێ تەتەڵە كردنێكی زۆر" بیرۆكە وەردەگرین، پاشە نوێخوازی لای وایە مێژوو وەهمە، كۆمەڵ چەوسانەوەیە، ئابووری تاڵان و دڕندایەتییە، دەوڵەتیش سەركوت كردنە، عەقڵیش زاڵ بوونە و هۆشیاریش درۆیە. بەم جۆرە پاشە نوێخوازی بە تەواوی دەكرێتە دژە نوێخوازی و تێكدەری ئەو. ئەمە لە كاتێكدا كە ئەم رەخنە گرتنە ناوخۆییانەی لە ئاست عەقڵانیەت و هەندێك لە رواڵەتەكانی نوێخوازی لە رۆژاوا، هاوكاتن لەگەڵ سەردەمێك لە مێژووی كۆمەڵی ئێمەدا، ئەو سەردەمەی مۆركی زیندوو بوونەوەی نەریت و گەڵاڵە كردنی هۆشیارییەكی روون بە خود و بە مەبەستەكانی دەدات، هەروەها بە توانای لە رووی بەكار هێنانی تەكنیك و پرۆگرام و زمان و لۆژیكی نوێخواز بۆ خۆی، ئەویش بۆ تانەدان لێی یان بەرگری كردن دژ بە هەندێك لە رواڵەتەكانی، كە وا دێنە بەر چاوی كە نەرێنین و ناكۆكن لەگەڵ كولتوور و ناسنامە بە وێنای نەریتیانەیانەوە، یان لەگەڵ زەوق و ئیتیكی نەریتیدا بەریەك دەكەون.