نووسه‌ر :عەبدولسەلام بنعەبدعالی

ئەو ئامێرە كەڕولاڵانەی كە بوارەكانی ژیانمان دادەپۆشن هیچ مەترسییەكی پەرێشانكەر لەسەر ڕۆشنبیری و ناسنامەو داب و نەریتەكانمان ناخەنەوە، لە ماڵەكانمان دادەنرێن و جووڵانەوەكانمان كۆنترۆڵ دەكەن و خۆراكمان بۆ ئامادە دەكەن و كارگێڕیمان هەڵدەسوڕێنن، هیچ مەترسییان نییە چونكە هیچ مانایەكی ئیدیۆلۆژی هەڵناگرن

ماوەیەكی درێژە لە نێوان دوالیزمێكی توندی وادا ژیانمان بردەسەر، ڕەنگە وا بێت بڵێین دوو ئاستی لێكجیاوازبوون لە یەكتر، ئەگەر لێكدابڕاویش نەبووبن: كە ئەوانیش ئەبیستیم و تێۆر و دیتنە لە لایەك و، جێبەجێ كردن و كاركردن و پراكتیكە لە لایەكی ترەوە، ناتوانین بڵێین ئەم بابەتە ڕەگ و ڕیشەی دەچێتەوە سەر زمانەوانی، زمانێك كە كاركردن وئەبیستیم بە نۆرم و شێوازەكانی تەتبیق كردنیانەوە ڕەچاو بكات، مەبەستیشم لە زاراوە، واتا پیشەسازییەكەی نییە كە لە زمانی عەرەبی كلاسیكیدا بەكار دێت، بەڵكو وشەكە گوزارشتە لە پیشەسازی فەلسەفە، هاوشێوەی ئەوە وەك چۆن بە واتای پیشەسازی ڕستن و چنین بێت.
لە ڕاستیدا ئەمە كارو ئەركی فیكری ئەوروپاییەو هەرواشە، وێڕای ئەوە بە پێی زمانی گریكی لە زاراوەی تیخنیدا هەردوو جەمسەرەكە پێكەوە دەبەسترێنەوە، بەڵام جیاوازییەكە بۆ ماوەیەكی زۆر لە نێوان ئەبیستیم و شێوازەكانی تەتبیق كردنەكەیدا هەر وەك خۆی مایەوە، بەم شێوەیە تەكنەلۆژیا ئاوهایی دیاریكرا كە بریتی بێت لە (زانستی تەتبیقكراو)، بەو شێوەیەش لە ئامێرەكان دەڕوانرا وەك ئەوەی تەتبیقكردنێ بێت بۆ بیردۆزو تیۆرەكان..
نە ئەم جۆرە تەتبیقەو نە ئەم بەشە بۆ خۆی بە دیاریكراوی مەسەلەیەكی زمانەوانی پەتی نییە، بەڵكو تێدەپەڕێت لە زمان، كاتێك پراكتیك و كاركردن لە تیۆر و دیتن جودا بكەینەوە، یان كاتێك تەتبیق لە ئەبیستیم جودا بكرێتەوە هەروەها جوداكردنەوەی تەكنەلۆژیا لە زانست، لێرەدا بە تەنیا جوداكردنەوەی ئەو دوو جەمسەرە بەس نییە، بەڵكو پێویستە حوكم لەسەر بەهاكەی بدەین و بەرائەتی جەمسەری یەكەمیان یەكلابخەینەوە، لەو كاتەدا كە تەكنەلۆژیا تەنیا و تەنیا دەبێتە تەتبیقێك بۆ ئەبیستیمی زانستی و هەڵگری هیچ بیردۆزەیەكیش نابێت، تەنیا وا لێی دەڕوانێت لەو ڕووەوە داخۆ چ سوودێكی لێ وەردەگرێت، ئەمە بەلای خودی ئەوروپیەكانەوە بە (بێلایەنی تەكنەلۆژیایی) ناوزەد كرا، ئەمەش پاڵی نا بە زۆربەی بیرمەندانمانەوە بەو شێوەیە لە تەكنەلۆژیا بڕوانن، بەوەی دەسكەوتێكی مرۆڤانەی واها بێت و بە تەنیا قۆرخ نەبێت بۆ خۆرئاواو بەس، بۆیە ئەوان بەربەستێك نابیننەوە لەوەدا، كە تەكنەلۆژیا بگوازرێتەوەو گشتگیریش بكرێت، تەنانەت ئەوانەشیان كە هاوردەكردنی فیكری خۆرئاوایی ڕەت دەكەنەوە یان ئەوانەیان كە دادو بێدادیانە لە دەست غەزوكردنی ڕۆشنگەری، كاتێك بابەتەكە دێتە سەر تەكنەلۆژیا هەمان ئەو هەڵوێستەی ڕەتكردنەوەیان نییە، بەڵكو پێیان باشە بە پێی هەلومەرجێك بگوازرێتەوەو بە پوختی و پاكی و بێگەردی وەك خۆی چۆنە ئاوها بگوازرێتەوە، لەم هەڵوێستەوە وا دەردەكەوێت كە تەكنەلۆژیا نە بیردۆزەكانی هاوشانی خۆی پێ دەگوازرێتەوە، نە ئەو ڕامانكارییەی دەربارەی جیهانەكەی كە لە خۆیدایە پێ دێتەوە، بەڵكو تەكنەلۆژیا بێلایەن و بەرائەتەو ڕەنگێكی دیاریكراوی نییە، تەنیا بۆ خۆی كەرەسەو ئامڕازێكە، نە خێرخوازە نە شەڕخوازە، بەو ئیعتوبارەی كە ئامڕازەكان واتاكانی خۆیان لەو مەبەستانەوە وەرناگرنەوە كە لە بنەمادا ئامانجانیانە، كەواتە ئەو ئامێرە كەڕوڵاڵانەی كە بوارەكانی ژیانمان دادەپۆشن هیچ مەترسییەكی پەرێشانكەر لەسەر ڕۆشنبیری و ناسنامەو داب و نەریتەكانمان ناكەوێتەوە، لە ماڵەكانمان دادەنرێن و جووڵانەوەكانمان كۆنترۆڵ دەكەن و خۆراكمان بۆ ئامادە دەكەن و كارگێڕیمان هەڵدەسوڕێنن، هیچ مەترسییەكیان نییە چونكە هیچ مانایەكی ئیدیۆلۆژی هەڵناگرن و واتاكانی شوێن و زەمەنمان بۆ وەرناچەرخێنن و نایانگۆڕن، هەروەها شێوازو چەشنی ژیانمان و بیركردنەوەمان ناگۆڕن، كارتێكەر نیین لەسەر سیستم و پێوەندییەكانمان، كارناكەنە سەر ئەدەب و هونەرمان، چێژبینی و ئارەزووەكانمان پێ ناگۆڕن، ئێمە لەم تێگەیشتنە تیلقائیانەدا بۆ تەكنەلۆژیا بە تەنیا نەوەستاوین تەنانەت خودی فەیلەسووفانی خۆرئاوایش هەمان هەڵوێستیان هەیە، ئەوانیش كەمتەرخەمییان دەنواند لەوەی پرسیار لە بارەی زیانەكان و سوودەكانی تەكنەلۆژیا بكەن، ئەم هەڵوێستە سروشتییەیان خستبووە خانەی پرسیاریانەوە، گەرچی تا ئەم دواییانەش تەكنەلۆژیایان نەكردبووە مەسەلەیەكی فەلسەفی، تەنانەت خودی ماركس بیرمەندانی سەردەمی پیشەسازی ناوزەد دەكرد بە بیرمەندەكانی تەكنەلۆژیایی، ئەویش بۆ خۆی نەهات چاوێك بەو هەڵوێستە خۆڕسكانەی ئەم مەسەلەیەی لێ دروست بووە بخشێنێتەوە، یان ئەو پێوەندییانەی بیردۆز بە پراكتیك و كاركردییەوە دەبەستێتەوە، یان زانست بە تەتبیقاتەكانی گرێدەداتەوە، یان تیۆر بە پێڕەوكردنەكانیەوە لێكدەبەستێتەوە، هەمووشمان دوایەمین تێزی فیورباخمان لە یادە كە هیرمینیوتیكای جیهان لە گۆڕینكاری جودا دەكاتەوە، تەنانەت ماركس هەل و دەرفەتێكی نە بۆ پرسیارلەخۆكردن هێشتبۆوە، نە بۆ وەزیفەكانی تەكنەلۆژیاو قازانج و زیانەكانی، بەڵكو لە ماهییەتی تەكنەلۆژیا، مارتین هایدگەر لە محازەڕەیەكیدا كە بووبە دەقێكی كلاسیكی و لە بابەتەكەیدا باس لە باڵابوونی سەروەرێتی هەڵوێستی سرووشتیانەی تەكنەلۆژیی دەكات بەو پێیەی پرسیاركردن لەبارەیەوە پێویستی بە لێپرسینەوەو موسائەلەی میتافیزیك و هاوچەشنەكانێتی، مادام تەكنەلۆژیا دەخەینە بارێكەوە لەو بۆچوونەوەی پێوەندی تیۆرو پراكتیك و كاركردی دیاری بكات، یان بیردۆزەو و پێڕەوكردن، مادام لەو بڕوایەشەوە لێكیان جودا دەكەینەوە، ناكرێت بە هەڵوێستێكی خۆڕسكانە كە بۆژۆمان دەكەن، ناشكرێت فكرمان بەخەبەر بهێنن. بەڵام بۆچی موسائەلەكردن دەربارەی میتافیزیك و هاوچەشنەكانی بە وردی بۆ ئەوەبێت لە ناو تەكنەلۆژیادا بین نەك لەبەردەم ئامێرەكاندا، بەو چەشنە تەكنەلۆژیا ئەو واتایە ناگەیەنێت كە بە تەنیا ئامێرەكان بەكاربهێنرێت، تەنانەت تەكنەلۆژیا ئامێرێكی زەبەلاحیش نییە، تا كۆمەڵێك دەزگاو شێوازی ڕێكخستن و چەشنەكانی كاركردنی لە خۆگرتبێت، میكانیزمیش بە واتا نوێیەكەی تەنیا تەتبیقكردنێكی زانستی نییە، بەڵكو كۆمەڵە چارەسەرێكی نوێیە بۆ پێڕەوكردنێكی نوێ، ماهیەتی ئامێر، گۆڕینی ئامڕازێك نییە بۆ خودی ئامێرەكە، بەقەد ئەوەی ماهیەتی ناو ئامێرەكە خۆیەتی، ئەم ئامێرە نابێتە ئامێر بەو ڕێژە ماتماتیكیە نەبێت كە لە ناو خۆیدا شەقڵ دەگرێت، ئامێر ئامێراندنێكی ناواخنە لە جۆرایەتی ئەبیستیمە بەكارهاتووەكەیەوە دەناسرێتەوە، نەك لە دەرەوەیدا تەتبیقێك بێت بۆ ئەبیستیم، ئامێر بیردۆزێك لە خۆ دەگرێت و بە تەتبیق كردنەكەیەوە ناوەستێت.
ئەو ئەبیستیمەی بە هۆی پیادەكردنیەوە شەقڵبەندێكی ئامێرییانە وەردەگرێت، بریتییە لە ماتماتیك و، ئەوەش ئەو ئەبیستیمەیە كە بوون تێیدا سروشتێكی ماتماتیكیانەی وەرگرتووە، ئەو كارە پابەندە بەوەی ئەبیستیم ((بمانكاتە سەروەری سروشت و خاوەن موڵكی ئەو بین)) لەمەوە ویستی مەعریفە دەبێتە ئیرادەیەك بۆ هێز، زانستیش لە خۆیدا نابێتە ماتماتیك تا پابەند نەبێت بەم ململانێیەوەو كۆنترۆڵكراو نەبێت، كەواتە تەكنەلۆژیا بە تەنیا تەتبیقكردنی زانست نییە، چونكە خودی زانست نۆرم و مۆركێكی تەكنەلۆژیایی هەیە، هەر بۆیە ئەمڕۆ زیاتر لەسەر تەنیا شتێك گفتوگۆ دەكرێت ئەویش (تەكنۆزانست)یە، كە وا لە موكاشەفەو دۆزینەوە دەكات پێوەندیدار بێت بە سروشتەوە، نەك وەك كرانەوەو فیزك كە لای گریكەكان بوونی هەبوو، بەڵكو وەك گرنگترین عەمبار بۆ وزە، مرۆڤی سەردەم كە بە تەكنۆزانستی دەناسێنرێت، ئەو ڕایەی تیادەبینرێت كە بەم دۆزینەوەیە هەستێت، مرۆڤی سەردەم ڕەفتارەكانیشی بەرجەستە دەبێتەوە لە دەركەوتنی زانستی تازەدا، شێوازی نوێنەرایەتی تایبەتی ئەم زانستەیە كە سروشت ڕاودەنێت و وەلای دەخات و دەیكاتە ماشینێك بۆ هێز، كە قابیل بە حساباتی وردی ماتماتیكی بێت، بەو شێوەیە فیزیای نوێ فیزیایەكی ئەزموونگەر نییە، چونكە لەسەر سرووشتی ئامێرەكان تەتبیق دەكرێت، لە پێناوی پشكنینیدا پێچەوانەكەی ڕاستترە، چونكە فیزیا پێشوەختە وەك بیردۆزێكی تێرو تەسەل سروشت ناچار دەكات كە ماشینەكەی هێز وا دەربخات كە قابیل بە حساباتی ماتماتیكی وردو درشت بێت و ئەزموونیش تاووتوێكاری بێت، وەك ئەوەی بیردۆزەكە بریتی بێت لە تەتبیق و پیادەكردن، یان وەك ئەوەی زانست بۆ خۆی تەكنەلۆژیا بەرجەستە بكاتەوە، نەك پێچەوانەكەی، ئەمە هاندەر بوو بۆ هەندێ لە فەیلەسووفە هاوچەرخەكان كە واژەیەكی دیاریكراو بەكاربهێنن بە ناوی پراكتیكی تیۆرسازی یان پیادەكردنی بیردۆزیی، تەكنۆزانست بە تەنیا تەتبیق ناكرێت لەسەر سرووشتی بێلان، بەڵكو لە سەرەتاوە دەكەوێتە بەردەم بابەتی پیشەسازی و دروست كردنی تەكنەلۆژیاییەوە، سەرەڕای ئەمەش ئەبیستیمی زانستی لە خۆیدا بە هەمان ئەو مامڵەتەی ئسلوبگەری تەكنەلۆژیایی وەردەسوڕێت وەك چۆن مامەڵە لەگەڵ زیندەوەرێك دەكرێت لەگەڵ ئەویشدا هاوشێوەی وزەیەك لێی دەڕوانرێت كە بیمەو ڕەسیدێك لە زانیاری سەیڤ بكات بۆخۆی، ئەو بیمەیەش لە ژێر فەرمان و ئاماژەدا بێت، بەم شێوەیە كاتێك تەكنەلۆژیا وەردەگرین، ئەو كاتە ئێمە ئامێرەكان و ستایلی پەرەپێدان و نەخشەكانی ڕێكخستن وەرناگرین و نایهێنین، بەڵكو ڕێگەكانی كارو شێوازی بیركردنەوەو چەشنەكانی وجود دەهێنینە پێشەوە، ئەمە دەڵێمەوە (وەرگرتن و هێنان)، ڕاستتر دەبێت ئەگەر بڵێم (تەنینەوەو جڵەوگرتن لە جەمسەرێكەوە)، مادام تەكنەلۆژیا هیچ چارێكمان بۆ ناهێڵێتەوە، بەڵكو خۆی دادەسەپێنێت بەسەرماندا، نەك وەك كۆمەڵە ئامێرێك كە چارمان نییەو پێویستە وەریبگرین و بەكاری بهێنین بەڵكو وەك بونیادێك لە كائین یان زیندەبۆیەكەوە، چونكە ئەوە تەنیا بیردۆزەیەكی پەتی و ڕووت و تەتبیقكردنێكی ڕەها نییە بەڵكو چەشنێكە لە تەجەللا بوونی هەبوو(مەوجود)، ئەو كەیفیەتەیە كە وجودی تێدا بزر دەبێت تا دواتر وەك عەمبار دەربكەوێت، ئەمە لەسەر هەموو شێوازەكانی هەبوو تەتبیق دەبێت، بە هەبوون و بوونی مرۆڤایەتیشەوە، كە بۆ خۆی ئەم هەبووەش دەبێتە بەشێك لە ناو عەمبارەكەدا، مادام واقیعی فیعلی لێرەدا دەبێتە واقیعێك بۆ یەكەو ئۆرگانێكی ژمێریاری ورد كە لە نەخشەكێشانەكان و دیزاینەكانەوە هەڵدەهێنجرێت، بۆیە مرۆڤ دەكەوێتە ناو ئەم یەكەیەو ناچار دەبێت خۆی لەگەڵیدا بگونجێنێت، بەو شێوەیە هەبوو یان مەوجود لە غیابی جیاوازیدا جێی خۆی دەگرێت، لەو غیابەی وەڵامدەرەوەی مەبدەئی بەرهەمهێنانە، وێڕای ئەمە مەبدەئەكەش وا خۆی نیشان دەدا كە دەبێتە سیستمێكی ڕیزبەندیی بەڵام لە بنچینەدا لە غیابی هەموو ڕیزبەندییەكانەوە دادەمەزرێت، لەو واتایەوە دەریچەی بەرهەمهێنان شتێك نییە، بەڵكو تەنیا بۆشاییەكی یەكانگیرە بۆ هەموو چەشنەكانی ژیان و بیركردنەوە، كە سیما تایبەتیەكانی خۆی لە ژێر ئارەزووی نەخشەكێشان و بەرنامەڕێژی و ڕێكخستنەوەی بیروكراتییانەوە بزر دەكات.