ئاوەڕدانەوەیەك بۆ رابردوو..لێكۆڵینەوە رۆژئاواییەكانی ئەم دواییە لەبارەی كوردەكانی عێراقەوە

ئاوەڕدانەوەیەك بۆ رابردوو..لێكۆڵینەوە رۆژئاواییەكانی ئەم دواییە لەبارەی كوردەكانی عێراقەوە

نووسه‌ر :مایكل گەنتەر

وه‌رگێڕ : دەستەی وەرگێڕانی گوڵان

پرۆفیسۆر مایكل گەنتەر مامۆستایە لە زانكۆی تەكنۆلۆژیای تێنیسی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و زانكۆی نێودەوڵەتی، ڤیەننا، نەمسا. تايبەت بۆ گوڵان ئەم بابەتەی نووسیوە.
هەرچەندە بە دڵنیاییەوە كوردەكان باشتر لەهەر كەسێكی دیكە شارەزای مێژووی خۆیانن، بەڵام هەندێجار شتێكی سوودبەخشە ئەو نووسینانە بخوێنینەوە كە كەسانی دیكە نووسیویانە، بە تایبەتی بەلەبەرچاوگرتنی پشتگیری رۆژئاوا و ئەمریكا بۆ داهاتووی كوردەكان. بە رەوچاوكردنی ئەم مەسەلەیە هەڵدەستم بە پێشكەشكردنی ئەم پێداچوونەوە كورتە بەهەندێ لەلێكۆڵینەوە رۆژئاواییەكانی ئەم دواییە لەبارەی كوردەكانی عێراق و ئەزموونی پاڵەوانانەی ئەوان لە بنیادنانی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا. بە دڵنیاییەوە، نووسینێكی زۆر لەمبارەیەوە نووسراون، لەبەر ئەوە هەر لە سەرەتاوە داوای لێبوردن دەكەم لەبەر ئەوەی نەمتوانیوە چەندین نووسینی باش و بەپێز لەم وتارە كورتەدا بەسەر بكەمەوە.

دوای نسكۆكەی مەلا مەستەفا بارزانی لە ئازاری ساڵی 1975دا، كوڕەكەی (بەڕێز مسعود بارزانی) وەك سەرۆكی نوێی پارتی دیموكراتی كوردستان دەركەوت، كە ئەم پارتە لە 16ی ئابی ساڵی 1946دا دامەزراوە، لە كاتێكدا جەلال تاڵەبانی لە 1ی حوەزیرانی ساڵی 1975دا یەكێتی نیشتمانی كوردستانی دامەزراند. ئیدموند غەریب لێكۆڵینەوەیەكی تەقلیدی نووسیوە دەربارەی كوردەكانی عێراق تاوەكو ساتەوەختی وەفاتی مەلا مستەفا بارزانی. (بەتاتو) هەڵدەستێت بە ئەنجامدانی شیكردنەوەیەكی گەورەی خەلفیەتی رووداوەكانی عێراق بەشێوەیەكی گشتی تاوەكو كۆتاییەكانی ساڵانی حەفتاكان. لەو كاتەوە و لە ئەنجامی دابەشبوونیانەوە بەهۆی هۆكاری، فەلسەفی، جوگرافی و دیالێكتەوە، ئەوا پێوەندییەكانی نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان بە سەرۆكایەتی بارزانی و یەكێتی نیشتمانی كوردستانی بە سەرۆكایەتی تاڵەبانی لەنێوان هاوكاری كردنی یەكتری و ناكۆك بوون لەگەڵ یەكتردا سوڕاوەتەوە. هەروەها ئەوان ئێش و ئازارێكی زۆریان چەشتووە لە ئەنجامی ئەو سەركوتكاریە مەترسیدارەی سەددام حوسێن لە هەڵمەتە جینۆساید ئامێزەكانی ئەنفالدا لەساڵانی 1978-88 ئەنجامیدا، بە هەمان شێوە بەهۆی هێرشی كیمیابارانكردنی شاری هەڵەبجە لە 16ی ئازاری ساڵی 1988دا. مەكیە (لەژێر ناوی خەلیلدا) و لە هەمان كاتدا بە بەكارهێنانی ناوی راستەقینەی خۆی، دوو كتێبی زۆر روون و ئاشكرای نووسیوە دەربارەی تاكڕەوەیە پڕ لە مەترسیەكەی سەددام حوسێن. دوای شەڕی كەنداوی ساڵی 1991 و شكستهێنانی زنجیرە راپەڕینەكەی مانگی ئازاری ساڵی 1991، كۆچ و رەوی بە كۆمەڵی پەنابەرە كوردەكان بۆ شاخەكان بە دوو دڵییەوە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكای ناچاركرد كە نەواییەكی ئارام دروست بكات بەناوی ناوچەی دژە فڕین كە ئەوكاتە دەوڵەتێكی كوردی ئەمری واقیعی كوردی لە باكووری عێراقدا دەستی بە بەرەوپێشچوون كرد. لەوەش زیاتر، بڕیاری بێ پێشبینەی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان، بڕیاری ژمارە 688 لە5ی نیسانی ساڵی 1991دا ئیدانەی «سەركوتكردنی خەڵكانی مەدەنی عێراقی لە ناوچە كوردنشینەكاندا» كرد، هەروەها داوای ئەوەی كرد «عێراق دەستبەجێ ئەو سەركوتكاریە رابگیرێت.» ئەگەرچی ئەمە گرنگیەكی رەمزیشی هەیە، بەڵام هەرگیز پێشتر كوردەكان بەم شێوەیە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی باسنەكراون و پارێزگاریان بۆ دابین نەكرابوو.
لە راستیدا پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستانی لەماوەی ساڵانی 1994-98دا لەدژی یەكتر شەڕی ناوخۆییان بەرپاكرد. لە كۆتاییدا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سەرپەرشتی ئاگربەستێكی كرد لە رێی بانگكردنی بارزانی و تاڵەبانی پێكەوە بۆ واشنتۆن لە سێبتەمبەری ساڵی 1998دا. هەروەها كوردەكان لە سەدا 13ی داهاتی ئەو نەوتەیان بەردەكەوت كە رێگە بە عێراق دەدرا بیفرۆشێت، لەدوای ساڵی 1995ـەوە. دواتر ئەم رێژەیە بەرزكرایەوە بۆ لە سەدا 17. ئاشتی، خۆشگوزەرانی رێژەیی و دیموكراسی دەستیان بە گەشەكردن كرد لە دەوڵەتی ئەمری واقیعی كوردستان لە باكوری عێراقدا. گەنتەر لە روانگەیەكی زیاتر رەشبینانەوە هەڵدەستێت بە شیكردنەوەی كەسایەتیەكانی بارزانی و تاڵەبانی، موعارەزەی عێراقی لەدژی سەددام حوسێن تاوەكو ساڵی 1999، هەروەها شەڕی ناوخۆیی نێوان ساڵانی 1994- و 1998. كتێبەكەی یەڵدز گێڕانەوەیەكی عەمەلی سوودبەخشە بۆ ئەزموونی كوردی، لە نێویاندا پێوەندی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە توركیاوە. ستانسفیڵد شیكردنەوەیەكی بەپێزی نووسیەوە لەبارەی بونیاد و جۆری بڕیار دروستكردنەوە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە تا ساڵی 2002.
لە 19ی ئازاری ساڵی 2003دا، لە كۆتاییدا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا شەڕێكی دژی عێراق بەرپاكرد كە بە خێرایی توانیی رژێمی سەددام حوسێن بڕووخێنێت. كوردەكانی عێراق پێداگیریان لەسەر دامەزراندنی بەلای كەمەوە ویلایەتێكی فیدراڵی ئۆتۆنۆمی لە عێراقی دوای سەددام حوسێندا كرد. ئۆلێری، مەكگاری و ساڵح بەشداربوون لە نووسینی كۆمەڵە وتارێكی زۆر باشدا كە پەیوەست بوون بە سیاسەتی رێگەچارە دەستوورییەكانی بەردەم داهاتووی كوردەكانی عێراق، لەگەڵ جەختكردنەوە لەسەر رێگەچارەی فیدراڵیەتدا. گالبرێس تێڕوانینێكی زۆر گوماناوی هەیە لە ئاست داهاتووی عێراق و بەشداری كوردەكان لەو چوارچێوەیدا. ئەحمەد شیكردنەوەیەكی رۆشنگەرانە دەخاتەڕوو دەربارەی خەباتی كوردەكانی عێراق هەر لەساڵی 1991ـەوە
تاوەكو 2006 بۆ بەدەستهێنانی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە خاوەنی ئۆتۆنۆمی بێت. لۆرانس بەشداری كرد لە نووسینێكی زۆر باشدا كە بریتییە لە گێڕانەوەیەكی ناوداری داوای كوردەكانی عێراق بۆ بەدەستهێنانی دەوڵەت. نەتالی شیكردنەوەیەكی كورت و زۆر وردی ئەنجامداوە دەربارەی جۆرێك لە هاوكاری دەرەكی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان وەری گرتووە كە ئەم هاوكاریانەش بە راددەیەكی گەورە كاریگەریان هەبووە لەسەر داڕشتنی بونیادی سیاسی، ئابووری و كۆمەڵایەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان. ئۆڵسن ململانێی نێوان ناسیۆنالیزم و سەرمایەداری وەك پرۆسەی پێكهێنانی دەوڵەت لەكوردستانی عێراقدا وەسف دەكات، لە نێویاندا چۆنیەتی كاریگەربوونی كوردەكان بە داگیركاری ئەمریكا بۆ عێراق لە 2003-2005 و رۆڵی توركیا، سوریا و ئێران. گروپی قەیرانی نێودەوڵەتی شیكردنەوەیەكی راستەوخۆ بۆ زۆرێك لە كێشەكانی نێوان عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان دەخاتەڕوو، لەگەڵ چەند پێشنیارێكی ژیرانە بۆ چارەسەركردنیان. ستانسفیڵد و ئەحمەد زادە شیكردنەوەیەكی وریایانە ئەنجام دەدەن لەسەر چەمكە جۆراوجۆرەكانی هەرێمگەرایی كە لەلایەن كوردەكانی عێراقەوە هەوڵی بۆ دەدرێت. گەنتەر ئەوە روون دەكاتەوە چۆن شەڕی ئەمریكا لە ساڵی 2003دا بۆ رووخاندنی رژێمی سەددام حوسێن كاریگەری لاوەكی خۆشبەختانەی هەبووە لە دروستكردنی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا.
بە لەبەرچاوگرتنی تەبەنی كردنی دەستووری عێراقی لە تشرینی یەكەمی ساڵی 2005دا هەروەها بە دامەزراوەییكردنی فیدراڵیزم، توركیا ناخۆشحاڵانە بوونی حكومەتی هەرێمی كوردستانی قبووڵكرد. لە راستیدا، لەساڵی 2009دا، توركیا و حكومەتی هەرێمی كوردستان دەستیانكرد بە تەواوكردنی پێوەندیە ئابووریە گەشەكردووەكانیان كە هاوشان بوو بە ئاشتەواییەكی سیاسی پڕ لە ئومێد، ئەمە لە كاتێكدا توركیا هەوڵی بەرفراوانكردنی سیاسەتە دەرەكیە نوێیەكەی دەدا كە ناسراوە بە سیاسەتی «نەهێشتنی كێشە» لەگەڵ دراوسێكانیدا، ئەویش بە سەركردایەتی وەزیری دەرەوەی وڵاتەكە ئەحمەد ئۆغلۆ. هەر راستەوخۆ دوای سێ هەڵبژاردنە نەتەوەییەكەی ساڵی 2005، كوردەكان بوونە هۆكاری راگرتنی هاوسەنگی هێز. بۆ پێكهێنانی حكومەتێكی هاوپەیمانێتی كە پێوستی بە زۆرینەی دوو لەسەر سێ هەبوو، ئەوا هاوپەیمانێتی شیعە كە زۆرینە بوو ناچار بوو داواكاری كوردەكان قبووڵ بكات كە بریتی بوون لە بەدەستهێنانی مافە بەهێزەكان لە عێراقێكی دیموكراتی فیدراڵیدا. ئەم داواكارییانە ئەوەیان لەخۆگرتبوو یەكێك لە دوو سەركردە سەرەكیەكەی كورد، جەلال تاڵەبانی، پۆستی سەرۆكایەتی كۆماری وڵاتكە بگرێتە دەست، لە كاتێكدا شیعەكان پۆستی سەرۆك وەزیرانیان گرتەدەست كە دەسەڵاتی بەڕێوەبەرە لە وڵاتەكەدا. بەشێكی دیكەی داواكارییەكانی دیكەی كوردەكان ئەمانەی لەخۆگرتبوو، داواكاری ئەوەی پێی دەوترێت مافی ڤیتۆی كوردەكان بۆ رەزامەندی دەربڕین لەسەر یاخود هەمواركردنی هەر دەستوورێكی عێراقی لەداهاتوودا، رۆڵی سنوورداری ئیسلام، مافەكانی ئافرەتان، نەبوونی سوپای عەرەبی لە كوردستاندا و داهاتووی شاری دەوڵەمەند بە نەوتی كەركوك. هەروەها كوردەكان بڕیاریاندا سەركردەی كورد، مسعود بارزانی، دەبێت ببێتە سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانی یەكگرتوو. هیچ مەسەلەیەك هێندەی مەسەلەی پەیوەست بە چۆنیەتی دابەشكردنی سەرچاوە نەوتییەكان و داهاتووی شاری دەوڵەمەند بە نەوتی كەركوك سەرچاوەی گیروگرفت نەبوو لەنێوان حكومەتی نەتەوەیی لە بەغدا و حكومەتی هەرێمی كوردستاندا. ماددەی 140ی دەستووری هەمیشەیی داوای ئەنجامدانی راپرسی دەكات لەسەر داهاتووی كەركوك لەكۆتایی ساڵی 2007دا، بەڵام بەهۆی رێككنەكەوتنی لایەنەكانەوە ئەو ماددەیە جێبەجێنەكرا. لە هاوینی ساڵی 2008دا، نزیك بوو دۆخەكە لەنێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و سوپای عێراقدا بتەقێتەوە لەسەر شاری خانەقین، ئەو شارەی دەكەوێتە نزیك سنووری هەردوولاوە. كێشە و مەسەلە گەورە و هەستیارەكانی دیكە لە نێویاندا پێوەندی لەگەڵ توركیا، پەكەكە كە لە شاخەكانی قەندیل لە سنووری حكومەتی هەرێمی كوردستاندا چەندین بنكەی هەیە، لەگەڵ تۆمەتی گەندەڵی و مەحسوبیەت لەدژی سەركردە سیاسییە دێرینەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان. لە 25ی تەمموزی ساڵی 2009دا، حكومەتی هەرێمی كوردستان هەڵبژاردنی پەرلەمانی و سەرۆكایەتی ئەنجامدا. دووبارە مسعود بارزانی بە زۆرینەیەكی گەورە بە سەرۆك هەڵبژێردرایەوە كە نزیكەی لە سەدا 70ی دەنگەكانی بەدەستهێنا. رەنگە ئەوەی زیاتر بە ئاڵوگۆڕێكی كت و پڕ دابنرێت، دەركەوتنی بەهێزی گۆڕان بوو بە سەركردایەتی نەوشیروان مستەفا كە نزیكەی لە سەدا 24ی دەنگەكانی بەدەستهێنا و توانیی 25 كورسی لە پەرلەماندا مسۆگەر بكات، ئەمەش تا رادەەیەكی گەورە لەسەر حسابی یەكێتی نیشتمانی كوردستان بوو. بەم پێیە، بۆ یەكەمجار پەرلەمانی حكومەتی هەرێمی كوردستان موعارەزەیەكی ماناداری دەبێت. لە 7ی ئازاری ساڵی 2010دا و لە هەڵبژاردنە نەتەوەییەكانی عێراقدا هاوپەیمانی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستانی 43 كورسیان بەدەستهێنا، لە كاتێكدا گۆڕان 8 كورسی مسۆگەر كرد و ئیسلامییەكانی كوردستانیش شەش كورسیان لە پەرلەمان مسۆگەر كرد كە ژمارەی ئەندامەكانی 325 ئەندامە. هەرچۆنێك بێت، تا ساتەوەختی ئەم نووسینە روون نەبوو لە كۆتاییدا چ جۆرێك لە حكومەتی نیشتمانی پێكدەهێنرێت، ئەمە لەكاتێكدا داهاتووی گۆڕان ناڕوونە. موعارەزەی كوردی لە مەودای كورتدا جێی پێیەكی بەهێزی هەیە، بەڵام بە بەلەرچاوگرتنی ئەو نادڵنیاییەی لە داهاتووی عێراقدا هەیە، ئەوا لە مەودای دووردا پێگەیەكی لەرزۆكی دەبێت.
لیستێكی روون بە كارە بەرچاوەكان:
محمد ئێم ئەی أحمد «دانانی بناغەی دەوڵەتێكی كوردستانی لە عێراق.» لە پەرەپێدانی نەتەوایەتی كوردی، لە نووسینی: «محمد ئێم ئەی أحمد» و «مایكڵ ئێم گەنتەر»، كۆستا مێسا، كالیفۆرنیا: بڵاوكردنەوەی مازدا، 2007: 85-149.
ئەمە شیكردنەوەیەكی هۆشیارییە لەبارەی خەباتی كوردی عێراق لەنێوانی ساڵانی 1991- تاكو 2006 بۆ حكومەتێكی مۆدێرن و ئۆتۆنۆمی (حكومەتی هەرێمی كوردستان) لە باكووری عێراق.
هانا باتاتو، چینە سۆشیالیستە كۆنەكان و بزووتنەوە شۆڕشگێڕییەكانی عێراق: توێژینەوەیەك لەبارەی چینە كۆنەكان و بازرگانییەكان و لەگەڵ كۆمیۆنیستەكان و بەعسییەكان و ئەفسەرە ئازادەكان. پرنستن: چاپخانەی زانكۆی پرنستن، 1978.
ئەمە لێكۆڵینەوەیەكی كلاسیكییە لەبارەی عێراق تاكو كۆتایی ساڵانی 70كان. هەرچەندە كە لەم شیكردنەوە درێژەدا كوردەكان رۆڵێكی بچووك دەگێڕن، بەڵام هاوكات پێویستە ئەمكارەی «هانا باتاتو» بخوێندرێتەوە بەتایبەتی بۆ ئەو كەسانەی كە دەیانەوێ تێبگەن لە باكگراوندی عێراق لەبارەی پرسی كورد.
پیتەر دەبلیو گاڵبریس «كوردستان لە عێراقی فیدڕاڵ.» لەبارەی داهاتووی كوردستان لە عێراق، لەنووسینی: براندان ئۆلێری و جۆن ماكگاری و خالد ساڵح. فیلادڵفیا: چاپخانەی زانكۆی پەنسلڤانیا، 2005: 81-268.
تێڕوانینێكی زۆر بەگومان لەبارەی داهاتووی عێراق لەلایەن دیپلۆماتێكی پێشووی زۆر شارەزای ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا.
ئێدمۆند غەریب. پرسی كورد لە عێراق. سیراكۆز، نیو یۆرك: چاپخانەی زانكۆی سیراكۆز، 1981.
توێژینەوەیەكی كلاسیكی لەبارەی كوردەكانی عێراق تاكو نەمانی مەلا مستەفا بارزانی.
مایكڵ ئێم گەنتەر. سەرهەڵدانی كوردەكان: رێگەچارەی پەرەپێدراو بۆ كێشەی كورد لەعێراق و توركیا. نیویۆرك: پاڵگرەیڤ ماكمیلیان، 2008.
شیدەكاتەوە لەبارەی چۆنیەتی جەنگی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەساڵی 2003 لە رووخاندنی سەددام حوسێن كە چ دەرفەتێكی بەختەوەری لێ كەوتۆتەوە لە یارمەتیدان لە درووستكردنی حكومەتی هەرێمی كوردستان، دەوڵەتێكی فیدراڵی لەچوارچێوەی عێراق. دینامیكییەكانی گۆڕانكاری سیاسی شیدەكاتەوە لەناو حكومەتی هەرێمی كوردستان.
. قەیرانی كورد لە عێراق: شیكردنەوەیەكی سیاسی. نیویۆرك: چاپخانەی سانت مارتن، 1999.
ئەم كتێبە شیدەكاتەوە لەبارەی كەسایەتیی مسعود بارزانی و جەلال تاڵەبانی و ئۆپۆزسیۆنی عێراقی لەدژی سەددام حوسێن تاكو ساڵی 1999 و لەگەڵ شەڕی ناوخۆیی كوردەكانی عێراق لەنێوانی ساڵانی 1994- تاكو 1998 و خەباتی كورد بەشێوەیەكی گشتی لە تێڕوانینێكی زۆر رەشبینانە.
گروپی قەیرانی نێودەوڵەتی. نەوت بەرامبەر بە خاك: بەرەو ئاڕاستەی صەفقەیەكی گەورە لەسەر عێراق و كوردەكان. راپۆرتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ژمارە 80 لە ئوكتۆبەری 2008.
توێژینەوەیەك لەسەر زەمینەی واقیع لەبارەی هەبوونی چەندین كێشە لەنێوانی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ پێشنیاری ژیرانە لەبارەی چارەسەرەكان.
سمیر خلیل ئەل (كەنعان مەكییە). كۆماری ترس: سیاسەتەكانی عێراقی مۆدێرن. بێركڵیك چاپخانەی زانكۆی كالیفۆرنیا، 1989.
تاكو ئەمڕۆش هەر باشترین شیكردنەوەیە لەبارەی دیكتاتۆرییەت و ستەمداریی سەددام حوسێن.
كویڵ لۆرانس. نەتەوەیەكی نادیار: چۆنیەتی گەڕانی كورد بەدوای سەربەخۆیی عێراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی سیاغەكردووە. نیویۆرك: وۆڵكەر ئاند كۆمپانی، 2008.
بابەتێكی زۆر باو و ناسراو و نایاب لەبارەی گەڕانی كورد بەدوای سەربەخۆیی لەلایەنی رۆژنامەنووسێكی خاوەن زانیاری و ئاگادار.
كەنعان مەكییە. ستەمداری و بێدەنگی: جەنگ و ستەمداری و راپەڕین و جیهانی عەرەبستان. نیویۆرك: دەبلیو دەبلیو نۆرتن، 1993.
شیكردنەوەیەكی نایاب لەبارەی ستەمداریی سەددام حوسێن و نواندنی بێدەنگیی لەلایەنی جیهانی عەرەبستان لەو بارەیەوە بەتایبەتی لەبارەی هەڵمەتەكانی ئەنفال كە بووە هۆی كوشتنی نزیكەی 180،000 كورد لە كۆتاییەكانی ساڵانی 80كان.
دێنیس ناتاڵی. نیمچە دەوڵەتی كوردی: پێشكەوتن و تەبەعییەت* (*پشت بەستن بە كەسانی تر، قانع كاكەیی) لە عێراقی پاش جەنگی كەنداو. سیراكۆز، نیویۆرك: چاپخانەی زانكۆی سیراكۆز، 2010.
شیكردنەوەیەكی پوخت و چڕ و دەوڵەمەند كە بریتییە لە تاوتوێكردنی جۆرەكانی یارمەتیی دەرەكی كە لەلایەن كوردەكان وەردەگیرا لەگەڵ چۆنیەتی بەكارهێنانی و ئاستەكانی توانستیان لە بونیادنانەوەی دامەزراوەكانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی.
براندان ئۆلێری و جۆن ماكگاری و خالد ساڵح. داهاتووی كوردستان لە عێراق. فیڵادڵفیا: چاپخانەی زانكۆی پەنسلڤانیا، 2005.
كۆمەڵەیەكی نایاب لە وتار كە مامەڵە دەكات لەگەڵ سیاسەتەكان لەبارەی هەڵبژاردنە دەستوورییە داهاتووییەكانی كوردەكانی عێراق لەبەرامبەر باكگراوندی دەوڵەتێكی عێراقی كە لەكەدارە بەهۆی پاشماوەكانی پاكتاوی رەگەزی و جێنۆساید. شیكردنەوەیەكی نایابە لەبارەی فیدڕاڵیزم و چۆنیەتی كارپێكردنی لەسەر كوردەكان.
رۆبەرت ئۆڵسن. بزن و سەربڕ (قصاب): نەتەوایەتی و پێكهێنانی دەوڵەت لەكوردستانی عێراق لەجەنگی عێراق-ەوە. كۆستا مێسا، كالیفۆرنیا: بڵاوكردنەوەی مازدا، 2005.
ئەم كتێبە وەسفی ئەو ململانێیە دەكات لەنێوانی نەتەوایەتی (بزنەكە) لەگەڵ سەرمایەداری (سەربڕەكە)، لەگەڵ پرۆسەكانی پێكهێنانی دەوڵەت لە كوردستانی عێراق و كاریگەرییەكانی داگیركردنی عێراق لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەسەر كوردەكان لەنێوانی ساڵانی 2003- تاكو 2005 و رۆڵی هەر یەك لە توركیا و سوریا و ئێران.
گاریس ستانسفیڵد. كوردستانی عێراق: پێشكەوتنی سیاسی و سەرهەڵدانی دیموكراسییەت. لەندەن و نیویۆرك: راوتلێج كێرزۆن، 2003.
شیكردنەوەیەكی نایابە لەبارەی بنەما و كەشوهەواكانی دروستكردنی بڕیارەكان لە حكومەتی هەرێمی كوردستان لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان تاكو ساڵی 2002 لەلایەن قوتابییەكی خاوەن زانیاری و مەعریفەیەكی تایبەت.
گاریس ستانسفیڵد و هاشم أحمد زادە. «كوردی یان كوردستانی؟ بەرچاوخستنی چەمكی هەرێمایەتی لە باكووری عێراق.» لە عێراقێك بە هەرێمەكانیەوە: دانانی بەردی گۆشەی دیموكراسیەتێكی فیدڕاڵ، لە نووسینی: ریدار ڤیسەر و گاریس ستانسفیڵد. نیویۆرك: چاپخانەی زانكۆی كۆڵۆمبیا، 2008: 49-123.
شیكردنەوەیەكی وریا لەبارەی كۆنسێپتە جیاوازەكانی هەرێمایەتی كە لەلایەنی كوردەكانی عێراق-ەوە هەوڵی بۆ دەدرێت لە دوتوێی ئەوانەش نەتەوایەتیی مەدەنی و بیرۆكەی نیشتمانی لەلایەنی زۆربەی زۆرینەی كۆمەڵگەی كوردی كە لەچوارچێوەی سنوورەكانی دەوڵەتدا دەژین.
كەریم یەڵدز. كورد لە عێراق: رابردوو و ئەمڕۆ و داهاتوو. لەندەن و ئان ئاربۆر، ئێم ئای: چاپخانەی پلوتۆ، 2004: چاپێكی پێداچوونكراو، 2007.
روپێوێكی پراكتیكیی بەسوود لەبارەی ئەزموونی كوردی عێراق لەزمنی ئەوانەش كەركوك و یاخیبوونی عێراقی. نووسەر شیكردنەوەیەكی ئەنجامداوە لەبارەی پێوەندییەكانی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و توركیا و كوردەكانی عێراق.
Top