نووسه‌ر :عەبدولڕەحمان سدیق

كامیان لەپێش ئەوی تردایە: ئایین یان ئازادی؟ دیارە لە روانگەی (لا اكراه في الدين)ـەوە ئەوە دەردەكەوێ كە ئازادی لەپێش ئایندایە، چونكە مرۆڤەكان بە ئازادی ئایین هەڵدەبژێرن و بە ئازادیش سروتەكانی ئاین و پێداویستییەكانی ئایین جێبەجێ دەكەن.

بەڵام دیارە لە هەموو سەردەمێكدا خەڵكانی هەناسەسوار و كەم ئارام و كەم شارەزایی، توانای ئەوەیان نییە بە بۆچوونەكانیان بەرامبەر قەناعەت پێبێنن، بۆیە دێن بە زەبری هێز و توندڕەوی بیرو كاریان بەسەر خەڵكدا فەرز دەكەن.

نموونەی ئەوانەی بە خۆیان دەڵێن عەلمانی و، بە هێزی سوپا عەلمانیەت دەپارێزن و، هەموو عەلمانیەتیش لە لادانی سەرپۆشی سەری ئافرەتێكدا چڕ دەكەنەوە و دەرگاكانی دەوڵەت لە رووی سەرپۆش بەسەرێكدا دادەخەن، لە كاتێكدا وڵاتانی لانكەی عەلمانیەت كاری لەو جۆرە ناكەن.

عەلمانیەتێك بە سوپا فەرز بكرێت، بە دڵنیاییەوە لەلایەن گەلەوە رەفز دەكرێت و، ئیدی هێز و سوپەر پاوەری پۆڵایین ناتوانێت قەناعەتی مرۆڤەكان بگۆڕێت، بەڵكو ئەوە سۆفت پاوەری فیكر و بیرە، كە دەتوانێت قەناعەت دروست بكات لەسایەی ئازادی و رێزگرتنی مرۆڤدا.

لە بەرامبەریشدا ئەوانەی خۆیان بە ئیسلامیی راست و موسڵمانی تەواو دەزانن و دێن هەموو ئیسلام لە ئەركە رووكەشەكاندا چڕ دەكەنەوە و، بە زۆربوونی ژمارەی سەرپۆشی ئافرەتان و ریشی پیاوان ئیسلامیبوونی كۆمەڵگە دەپێون، لەنێو بازاڕەكاندا پۆلیسی (ئیسلامی) و پیاوانی ئەمر و نەهی بڵاوە پێدەكەن بۆ بەزۆر سەرپۆشكردنە سەر ئافرەتان، وەك بڵێی كێشەی ژمارەیەكی ئافرەت و كۆمەڵگە سەرپۆش بێت، ئەمانەش وا دەزانن سروتە ئایینی و ئەركە ئاینییەكان بە زۆر فەرز دەكرێت، بێئاگا لەوەی لەگەڵ نەمانی ئەم فشارانەدا هەوڵەكانی ئەوانیش دێنەوە سەر سفر.

پۆلیسەكانی تاڵیبان و میلیشیاكانی عێراق و زۆر شوێنی دی بە زۆر نوێژیان بە خەڵك كرد و بە زۆر قژی كوڕیان كورت كردەوە و عەبا و پەچەیان خستە سەر ئافرەتان، بەڵام دواجار هەر ئەوە مایەوە كە مرۆڤەكان بە قەناعەت و بە ئازادیی خۆیان بڕوایان پێ هێنابوو.

ئەوەی بەخۆی دەڵێت ئیسلامی یان عەلمانی، دەبێت بیرۆكەكانی بخاتە روو بە باشترین شێواز، ئیدی دواتر مرۆڤەكان ئازادن لەوەی وەریدەگرن یان رەتی دەكەنەوە.

ئازادی مافێكی سەرەكی و خواپێدراوی گشت مرۆڤەكانە، لەگەڵ مرۆڤدا لەدایك دەبێت و لەگەڵیدا دەژی، بە ئازادی و لە ئازادیدا مرۆڤ جوانتر تێدەگات و بڕیار دەدات، بەڵام لەژێر چەپۆكی قورسی هێز و زەبر و زەنگ و سوپا و پۆلیسدا مرۆڤەكان دەمرن و دەسەڵاتیش دەڕووخێ و، وڵاتیش وێران دەبێت.

ئەم راستییەش وەك بەڵگەنەویستێكی ئاشكرا لەقورئاندا ئاماژەی بۆكراوە، چونكە پەرستن و عیبادەت ئەوپەڕی گوێرایەڵیە بۆ خوا، بە ئەوپەڕی خۆشویستنی خوا، بۆیە (لا اكراه في الدين) فێرمان دەكات كە باوەڕهێنان بەخوا لە سایەی ئازادبوون و خۆشەویستیدا دادەمەزرێت و گەشە دەكات.

لەبەر ئەم راستییە قورئان رووبەرێكی زۆری تەرخانكردووە بۆ لێدوان لەسەر ئازادیی و مرۆڤی ئازاد و، ئازادكردنی گەردنی مرۆڤەكان لە كۆیلە بوون بە چەندین رێگەی جیاجیا، بۆ نموونە:

یەكەم: « وَمَنْ قَتَلَ مُؤْمِنًا خَطَأً فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ..» كوشتنی بەهەڵەی مرۆڤێك لەدەستدانی گیانی مرۆڤە، كەسیش ناتوانێت ژیان بەبەر مردوودا بكاتەوە، بەڵام لەبری ژیان و گیان خوای گەورە بە ئازادكردنی كۆیلەیەك لە بەندایەتی، لە مرۆڤ بكوژی بەهەڵە خۆش دەبێت وەك بڵێی لەم ئایەتەدا ئازادیی مرۆڤێك یەكسانە بە ژیانكردنەوە بەبەری مردوویەكدا.

دووەم: « لاَ يُؤَاخِذُكُمْ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ .... أَوْ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ « (المائدە/89) لە حاڵەتی سوێندخواردن و پاشان نەبردنەسەری سوێندەكە و جێبەجێ نەكردنیدا دیسان یەكێك لە رێگەكانی لێخۆشبوون لە مرۆڤ لە لایەن خواوە بریتییە لە ئازادكردنی مرۆڤێكی كۆیلە.
سێیەم: یەكێك لەو هەشت بوارەی كە پارەی زەكاتی بۆ سەرف دەكرێت بریتییە لە (وفي الرقاب) واتە ئازادكردنی گەردنی كۆیلەكان لە بەندایەتی و كۆیلە بوون.
چوارەم: لە حاڵەتی كێشەی خێزانیشدا، خوای گەورە لە هەڵەی ئەو پیاوانە خۆش دەبێت كە زاراوەی (ظهار) بە دەمیاندا دێت لە بەرامبەر خێزانەكانیاندا، بە «فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسَّا)» واتە بە ئازادكردنی كۆیلەیەك.

پێنجەم: لە حاڵەتی رۆژوو شكاندنی بە ئەنقەستیشدا خوای گەورە لە مرۆڤی هەڵەكار خۆش دەبێت، لە بەرامبەر ئازادكردنی كۆیلەیەكدا.
شەشەم: خوای گەورە لە قورئاندا ئازادكردنی كۆیلەی بە یەكێك لە كارە گرنگ و قورسەكان ناساندووە و، كردوویەتی بە پێوەر بۆ موسڵمانی راستەقینە، كە ئەوانن دەتوانن ئەو رێگە سەختە ببڕن و كۆیلەكان ئازاد بكەن: «فَلاَ اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ* وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْعَقَبَةُ* فَكُّ رَقَبَةٍ..».
لە هەموو ئەمانەی پێشەوە و لە زۆر ئایەتی دیكەی قورئاندا دەگه‌ینە ئەو ئەنجامەی كە یەكێك لە رێگەكانی چارەسەركردنی هەڵەكانی موسڵمان و، یەكێك لە رێگەكانی لێخۆشبوونی خوا لە هەڵەی مرۆڤەكان بریتییە لە ئازادكردنی گەردنی كۆیلەكان لە بەندایەتی و، گێڕانەوەی ئازادیی بۆ مرۆڤەكان، هەر لەم رێگەیە و چەندین رێگەی ترەوە، رۆژانە سەدان مرۆڤ ئازاد دەكران و، تا گەیشتە ئەو رۆژەی دیاردەی كۆیلایەتی مرۆڤەكان كۆتایی پێ بهێنرێت، چونكە لە قورئاندا ئاماژەكان دەڵێن:

ئیمانی راستەقینە لە سایەی ئازادیی و لە ئامێزی رۆشناییدا داده‌مەزرێت و، ژیانی راستەقینەش لە سێبەری ئازادیدا گەشە دەكات.
ئازادیی ئایین وەك هەر جۆرێكی دی لە ئازادییەكان مافێكی رەوای هەموو تاك و كۆمەڵێكە، لێرەوە جێگەی خۆیەتی، كۆمەڵگە و دەوڵەت پێكەوە لە خەمی دەستەبەركردنی ئەم مافە گرنگەی مرۆڤەكان بن، لە پێناوی رێكخستنی پەیوەندی ئاشتیانەی نێوان تاك و گروپەكانی نێو كۆمەڵگە.
ئازادی بەگشتی و، ئازادیی ئایینی بەتایبەتی یەكێكە لەو پێوەرانەی كە ئازایەتی هەر دەسەڵاتێك دەخاتەڕوو لە بواری ئازادییە گشتییەكاندا، چونكە ئەو دەسەڵاتە ئازایە كە ئازادیی لە كەس زەوت ناكات.

لەڕووی دەرەوەشدا یەكێك لە پێوەرە بنەڕەتییەكانی كۆمەڵگەی نێو دەوڵەتیی بۆ بەچاك ناسینی هەر حكومەت و دەسەڵاتێك مەسەلەی ئازادیی و ئازادیی ئایینیە.
بۆیە پێویستە كۆمەڵگە و دەسەڵات خۆیان بەدوور بگرن لەو هەنگاوانەی كە دژ دەوەستنەوە لەگەڵ ئازادیی بەگشتیی و، ئازادیی ئایینیی بەتایبەتی وەك بڵاوكردنەوەی ترس و تۆقاندن لە لایەن دەسەڵاتەوە دژ بە كۆمەڵە ئایینی ئاشتیخواز و، بێ زیانەكان، بەجۆرێك لە ترساندا خەڵك نەوێرێت بەئاشكرا بچێتە پەرستگاكانەوە. یان توندوتیژیی دژی كەمینەكان و، ناسنامەی ئایینی و، نەتەوەییان.
یان توندوتیژی كۆمەڵگە دژ بە كۆمەڵە ئایینیەكان و، دەستەوەستان و، بێباكی دەسەڵاتیش لەم بارەیەوە.
یان داڕشتنی یاسا و، پەیڕەوكردنی سیاسەتی هەڵاواردنی ئایینی بۆ زاڵكردنی زۆرینە لەسەر كەمینە.
یان پۆلێنكردنی گروپێكی ئایینی لە خانەی تایەفەیەكی ترسناك یان ئایینێكی ترسناك.

هەموو ئەم بایەخ پێدانەی ئیسلامیش بە ئازادیی و ئازادیی ئاینیی بۆئەوەیە كە تاك و كۆمەڵگە بەئازادانە گوزارشت لە راوبۆچوونی خۆیان بكەن و لەژێرفشار و بەكارهێنانی هێزی باسكدا قەناعەتی خۆیان نەگۆڕن، وەك ئەوەی تاڵیبان و قاعیدە و میلیشیا بەناو ئاینییەكان بەزۆر دەیانەوێت قەناعەتی خەڵك بگۆڕن.
جا لەوانەیە ئەوەی (باسك) بەكاردەهێنی و سیاسەتی باسك پەیڕەو دەكات، باوكێك بێت لە ماڵێكدا، یان بەڕێوەبەری قوتابخانەیەك بێت، یان بەرپرسێكی فەرمانگەیەك بێت، یان سیاسییەك بێت...هتد پەنا بردنەبەر سیاسەتی باسك و، پەنابردنە بەر سیاسەتی سەپاندن لە جیاتی سیاسەتی بۆ سەلماندن، كاریگەریی زۆر خراپی لێكەوتۆتەوە بەدرێژایی مێژوو، كە دەكرێت لێرەدا ئاماژە بە یەكێك یان دووان لەو ئاسەوارە خراپانەی ئەم سیاسەتە و پەیڕەوكردنی بدەین:
ئەوانەی كە (سیاسەتی باسك) و زەبروزەنگیان لەسەر پیادە دەكرێت لە دواجاردا دەبن بە دوو بەش و دوو جۆرەوە:

یەكەم: ئەوانەن كە تینووی ئازادیین و حەز لە بوونی سیاسەتی كرانەوە و شەفافیەت و دیموكراسیی دەكەن، كە ئەمانەش بەرگەی ئەم زەبروزەنگ و هێزی باسكە ناگرن و، كەسانێكن خاوەنی لای كەمی هزر و رۆشنبیریی سیاسی و كۆمەڵایەتین و، ناتوانن لەژێر پیادەكردنی سیاسەتی بەكارهێنانی باسكدا ژیان بەسەربەرن و، سەرئەنجام ئەمانە ئاسك ئاسا هەڵدێن و، وڵات بەجێدەهێڵن و، لە هەندەران و لە سایەی ئازادیی سیاسیی و فیكریدا، هەندەران دەكەنە پێگەی هێرشكردنە سەر سیاسەتمەداران خاوەن بۆچوونی باسك و، ئەو قسانەی كە دەبووایە لە ناوخۆدا ناسكتر بیكەن، ئەوان لە هەندەرانەوە بە دەنگی بەرز و تووندەوە دەیڵێن و دەینووسن.

دووەم: ئەوانەش كە جۆری دووەمن و لەبەر هۆی ئابووری و كۆمەڵایەتی ناتوانن وەك ئاسك بۆی دەرچن و بڕۆن، ئەمان لە ناچاریدا دادەنیشن و بۆ ئەوەش لە شەڕی سیاسەتی بەكارهێانی باسكدا بێ زیان و سەلامەت بن، دێن (ماسك) دەپۆشن، ماسكێك لە رەنگ و شێوەی خاوەن باسكەكان.
ئەمانە وا پیشاندەدەن كە دڵسۆزی سیاسەتی خاوەن باسكەكانن و، هەرچی ئەوان بیڵێن و بیكەن، ئەمانیش وەك خۆی هەمان شت دەڵێن و دەكەن، بەڵام لە ناخی خۆیاندا قەناعەتیان بەم كارە نییە و، بۆیە ئەوەی بەرۆژ دەیڵێن، بەشەو شتی دی دەڵێن، ئەوەی لە تەنهاییدا دەیڵێن جیاوازە لەوەی لە قەرەباڵغیدا دەیڵێن، ئەوەی لە شوێنی كاردا دەیڵێن، لە ماڵەوە پێچەوانەكەی دەڵێن!!

لە وڵاتانی ئازاد و ئازادیخوازدا، مرۆڤەكان وەكو ئاسك هەڵنایەن بۆ وڵاتانی دی و، لە ناوخۆی وڵاتی خۆشیاندا ماسك ناپۆشن لە ترسا، چونكە ئازادیی سیاسی و فیكریی رێگەی وتنی رای راستەقینەی لێ نەگرتوون، بۆیە لەو شوێنانەدا مرۆڤی ئازاد و ئازاد دێنەئارا.
بەڵام لە وڵاتانی ناوچەكەی خۆمان و لە سایەی سیاسەتی (باسك) و دەمبەستكردنی مرۆڤەكاندا، هەندێك وەك (ئاسك) هەڵدێن و، هەندێكیش دووڕوو دەژین و هەتا مردن (ماسك)ی رازیكردنی بەرامبەر دەپۆشن!!