«legel euey lewaneye kat bo em çaresere drengîş bêt، belam tenya rêgeyek ke pêwîste helwestey leser bkeyn، eu pêşnyarey profîsor lîslî glb-ـe ke bemaweyekî kurt duay kotayîhatnî şerî êraq le salî 2003 pêşnyarî krd êraq dabeş bkrêt، belam lesalî 2006 cozîf baydn (eukat serokî lîjney derewey pêwendîyekanî senat bû) pêşnyarî dabeşkrdnî nerm (Soft Partition)î krd، belam snduqî aştî (The Fund for Peace) her le salî 2006 daway krd mamele legel dabeşkrdn (Managed Partition) bkrêt، euey ême mebestmane le mamelekrdn legel dabeşkrdnî êraq، eweye grupe îtnî û eayînîye gerwekan lêk cudabkrênewe، ke le êsta wek haletêkî qurs seyrdekrêt ke mebestman cyabkrênewe bo sê dewletî xawen serwerîî tewau، leberamber dabeşkrdnî nerm le çwarçêwey fîdralyetêkî fşolda، euey lêreda grnge eweye ke çon be wrdî û hestyarî mamele legel eu dabeşkrdne dekrêt، em dabeşkrdne debête hokarî euey tundutîjîî mezhebî kem bbêtewe û hêzî byanîş le êraq kem bkrêtewe.

yekêk le şêwazekanî mamelekrdn legel dabeşkrdn şêwazî yekêtî eurupaye ke debête yekêtî dewletekanî êraq (Union of Iraqi States) lem şêwazeda her sê pêkhate serekîyekey êraq (kurdu şîeu sunne) serbexoyî syasî tewauyan debêt، belam le ruuy abûrîyewe pêwendîyan beyekewe debêt، wek yekêtî eurupa، emeş debête gerentî bo euey hîç kam lew 3 dewlete hejmûnî beser euy dîkeda nebêt û her dewletêkîş hkumet û hêzî asayş û bergrî taybetî xoy debêt، legel emeşda eger çwarçêweyekî abûrîî gewre koyan bkatewe، ewa jîngeyek le bazrganî azad û gumrg drust debêt û debête şwênêkî serncrakêş bo handanî weberhênanî nêwdewletî، komelêk prensîpî hawbeşîş le nêwanyanda debêt bo parastnî mafî kemînekan û hatoçuy krîkaran û kelekebûnî sermaye، lem haleteda prsyarî yeklakerewe meseley dahatî newt debêt ke êsta em kêşeye wlatî dabeşkrduwe û çareserkrdnî em kêşeyeş tenya le rêgey wtwêjî nêwan pêkhatekan û be handanî komelgey nêwdewletî debêt، bo euey pşkî newt bo her dewletêk dyarî bkat û gerentî dahat leser bnemay berhemhênanî newtî pêwîst bêt.

drawsêkanî êraq û layene nêwdewletîyekan debêt bbne beşêk lem çaresere، bo euey gerentî pşgîrî darayî û asayşî snûrekan، rêkkewtnekanî hêrşî serbazî (herweha rêgrtn le çalakîî yaxîbuwan) û ddanpêdananî dîplomatî، bemcore hemû layek lem rêkxstneweye sûdmend debn. êranîş lem çaresere sûdmend debêt، leber euey duay em dabeşkrdne îdî hergîz êraq nabêtewe eu dewletey twanay euey hebêt şerî legelda bkat، herweha turkya sûdmend debêt leber euey gerentî nêwdewletî bedest dehênêt bo euey pekeke snûrekanî nebezênêt، sûrya û erden sûdmend debn، leber euey penaberanî êraqî degerênewe sermal û halî xoyan. euey lem proseyeda doraw debêt، tîrorîstanî byanî debn ke duay em çaresere maneweyan kotayî dêt û cemawerî nawçeke xoyan djî tîrorîstan radewestnewe، bemeş kêşekanî êraq çareser dekrên.»

pawlîna parker - serokî snduqî aştî

serçawe: rêgeçare: yekêtî dewletekanî êraqe - A Way Out: The Union of Iraqi States
le dabeşkrdnî nermewe bo
mamelkrdn legel dabeşbûnda
lîslî glb serokî fexrî amojgay pêwendîyekanî derewe be maweyekî kurt duay kotayîhatnî operasyonî azadkrdnî êraq lelayen hêzekanî emrîkawe le salî 2003، bo dûbare bunyadnanewey êraqî taze، pêşnyarî dabeşkrdnî êraqî le çwarçêwey sê herêmî fîdralî le çwarçêwey dewletî fîdralî êraqda pêşnyar krd، duay sê sal beser em pêşnyareda، govarî gulan daway dîmaneyekî taybetî le nûsîngey profîsor glb krd، belam eu daway krd prsyarekanî bo bnêrîn û benûsîn welamman bdatewe، belam lebrî euey prsyar prsyar welamman bdatewe، nameyekî taybetî bo nardbuuyn û tyêda nûsîbuuy: «prosey dabeşkrdnî êraq leser bnemay sê herêmî fîdralî karêkî hênde asan nîye. min mawey sê sale xerîkm، euca cozîf baydn ke eukat serokî lîjney pêwendîyekanî derewey senat bû، bewe qayl buwe ke em dabeşkrdne tenya rêgeçareye bo çareserkrdnî êraq، belam pêwîste em dabeşkrdne nerm (Soft Partition) bêt، emeş wate le çwarçêwey destûr û prosey syasî û bedyalog legel pêkhate serekîyekanî êraq encam bdrêt.» eukat le salî 2006 profîsor glp be gulanî rageyand، teheddî serekîî leberdem em rêgeçareye erebstanî sodyeye، leber euey pêyanwaye em dabeşkrdne، kurdstan berew dewletêkî serbexo debat.
belam lesalî 2006 şerî mezhebgerayî nêwan şîe û sunne geyşte astêkî xwênawîî euto ke balyoz pîter galbrês ktêbîkî benawnîşanî kotayî êraq (The end of Iraq) blawkrdewe، galbrês lem ktêbeda amajey be kuştnî xatû etwar behcetî kenalî elerebye krduwe ke bawkî sunneye û daykî şîeye û lelayen komelêk çekdarewe rfêndrawe û paş euey hetkyan krduwe، euca kuştûyane، em nmûneyeî galbrês bo kotayîhatnî êraq le salî 2006 amajey pêkrduwe، manay eweye heta eger perwerdgar erebî şîe û sunne lenaw yek mrovîşda têkel bkat، ewa şîeu suney êraq djî îradey perwerdgarîş radewestneweu em tîkelîye qbûl naken wtenya rêge eweye ke hemû layek dan be kotayîhatnî êraqda bnên.
her lem saleda wek hewlêkî hawbeş lenêwan govarî forîn polîsî û snduqî aştî ke salane be hawbeşî amarî dewlete faşîlekan blaw dekenewe، lesalî 2006 êraqyan wek yekêk le dewlete here faşîlekanî cîhan polên krdbû، bo çareserkrdnî em dewlete faşîle û dûbare bunyadnanewey wek dewletêkî hawçerx û be leberçawgrtnî syasetî emrîka beramber be êraq ke cextî leser êraqêkî yekparçe û yekgrtû dekrdewe، rêkxrawî snduqî aştî be hawkarî govarî forîn polîsî dîrasetêkî 148 lapereyan be nawnîşanî (rêgeçare: yekêtî dewletekanî êraqe- A Way Out: The Union of Iraqi States)، em twêjînewey snduqî aştî ke leheman rêgeçarey lîslî glp bo dabeşkrdnî êraq serçawe degrêt û cozîf baydn krdbuuy be dabeşkrdnî nerm، em dîrasete cextî leser ewe krdotewe، êsta leser erzî waqî' le êraqda dabeşbûneke drust buwe، boye grnge bîrlewe bkeynewe çon mamele legel dabeşkrdneke (Managed Partition) bkrêt، dyare snduqî aştî cîhanî le şêwazî mamelekrdn legel dabeşbûnî krdeyî le êraqda، pêşnyarî euey krdbû beşêwazî yekêtî eurupa، yekêtî dewletekanî êraq dabmezrêt، sê dewlet be serwerîî tewauyanewe lenaw êraqda le çwarçêwey yekêtî êraqda drust bkrêt، em sê dewlete leruuy syasîyewe serbexoyî tewauyan debêt، belam lenêwan em sê dewleteda pêwendîyekî abûrî koyan dekatewe، meseley newt û dahatekeşî be dyalog lenêwan hersê dewlet û behandan û pştgîrî nîwdewletî çareser dekrêt.
em dîrasete hawbeşey snduqî aştî û govarî forîn polîsî ke çonyetî mamelekrdnî legel dabeşbûnî êraqî pêşnyar krduwe، lebrî eu dabeşbûne nermey cozîf baydn daway dekrd، qonaxêkî pêşkewtûtrî eu çareserî dabeşbûneye ke lîslî glp le salî 2003 pêşnyarî krd، euca herwek çon le salî 2003 bo 2006 îdarey emrîkî negeyşte eu qenaetey ke drustkrdnî sê herêmî fîdralî wek dabeşbûnêkî nerm le çwarçêwey dewletî êraq tenya çaresere، ewa duay blawbûnewey raportekey snduqî aştî-îş bo mamelekrdn legel dabeşbûnî krdeyî êraq، serok buş bryarî zyadkrdnî bepeley hêz (Surge) û drustkrdnî hêzî sehuey bo erebî sunne krd، lem proseyeda hêzî sehuey erebî sunne be hawkarî hêzekanî emrîka twanîyan rêkxrawî qaîde lqî êraq le enbar têkbşkênn.
eger sernc le şêwazî çareserekey serok corc deblîw buş bdeyn، raste em şêwaze buwe hokarî euey rêkxrawî qaîde lqî êraq le êraqda têkbşkêndrêt، belam nebuwe hokarî euey le çwarçêwey rêkkewtnî barî hêzekanî emrîka le êraqda (SOFA)، xşteyekî zemenî bo kemkrdneweu kşanewey hêzekanî emrîka dabnrêt، serok buş duay serkewtnî stratîjyetî nardnî bepeley hêz û drustkrdnî hêzekanî sehuey erebî sunne، geyşte eu qenaetey ke detwanêt rêkkewtnî sofa îmza bkat û duay eu rêkkewtneş detwanêt hêzekanî emrîka hengaw behengaw ta kotayî 2011 bkêşêtewe، belam her legel kşanewey hêzekanî emrîka leserdemî îdarey obama le êraq، nurî malîkî serok wezîranî eukatî êraq lebrî euey hêzekanî sehwe leçwarçêwey hêzekanî polîs û asayşî êraq rêkbxat، keçî hêzekanî sehuey helweşandeweu zyad lemeş leçwarçêwey syasetêkî mezhebgerayî şîeî dîktatorî hewlîda toley rqî 1400 salî nêwan şîe û sunne، leerebî sunney êraq bkatewe، her em syasete nefam û dîktatorîyeş waykrd ke rêkxrawêkî drndetr û trsnaktr le rêkxrawî qaîdey lqî êraq drust bêt، euyş da'ş bû ke lemawey şeş mangî duay rageyandnîda muslî dagîrkrd û xelafetî îslamî le êraq û sûrya rageyand û heta êsta em xelafete îslamîyeî da'ş musl û reqey leberdeste û wek xoy mawetewe.
kewate le êstada ke bas le rûxanî xelafetî îslamî da'ş û azadkrdnewey musl dekrêt، amancî here serekî eweye êraqî duay da'ş çon rêkdexrêtewe û çon detwanrêt lenaw êraqda hersê pêkhatey serekî (kurd û şîe û sunne) şêwazîkî pêkewejyan le nêwanyanda bêtearawe، ewa barudoxî êraqî duay da'ş ferzî krduwe ke emrîka û hawpeymanî nêwdewletî û tenanet neteweyekgrtuwekanîşî naçarkrduwe، çon mamele legel waqîî dabeşbûnî êstay êraq deken، em qenaete naçarîyeş lewewe serçawey grtuwe، ke carêkî dîke êraq yekparçe nabêt، eger mîkanîzmêk nedoznewe bewey çon be wrdî û hestyarî mamele legel dabeşbûnî erzî waqîî êraq bken، dabeşbûnêk ke snûrî êstay êraq wek xoy bhêlêtewe، belam fîdralîzm bemanay (yekêtî nêwan herêmekan) bgorêt bo yekêtî nêwan eu dewletaney le êraqda drust debn.
hewlêk bo çareserî faşîlî sîstmî dewlet û wşkkrdnî jîngey parawî tîrorîstan
leduay raperînekanî wlatanî erebî begştî û duay alozbûnî rewşî sûrya û drustbûnî xelafetî îslamî da'ş le sûrya û êraq، nawendekanî fîkr û lêkolînewe leser astî wîlayete yekgrtuwekanî emrîkaw dewletanî yekêtî eurupa û nato، wtuwêjî cddîyan leser eweye aya be ç şêwaz û rêgeçareyek detwanrêt kotayî be kêşe û ajawekanî rojhelatî nawerast bhênrêt؟ lewelamî em prsyareda beşêweyekî gştî û gştgîr hemû eu nawende fîkrîyane leser çend xalêk geyştûnete çend qenaetêk lewane:
1. eu ajawe û paşagerdanîyeî le rojhelatî nawerast û dewletanî bakûrî efrîqya، wate her le lîbyawe tadegate yemen û sûrya û êraq، tenya ewende nîye dewletanî nawçekey krdbête dewletî faşîl، belku koy nawçeke bote nawçeyekî faşîl، emeş manay eweye eu sîstmî dewletîyeî ke lem nawçe frawaneda dewletî leser drustkrawe، sîstmêkî faşîle û debêt be sîstmêkî taze em dewletane carêkî dîke bunyad bnrênewe.
2. destkarîkrdnî snûrekan، yan dûbare darştnewey snûrekan karêkî asan nîye، raste em snûre destkrdaney sayks pîko hokarî serekîî hemû eu kêşe û ajawanen ke le tewauy eu nawçeye drust buwe، belam leber euey destkarîkrdnyan asan nîye، ewa debêt le çwarçêwey penabrdn bo sîstmêkî tazey bunyadnanewey dewlet، lenaw snûre konekanda bîr le dabeşkrdn û şêwazî tazey dîke bkrêtewe.
3. lenaw snûre konekanî sayks pîko، hemû kat bunyadî dewlet xoy fakterî serekîî naseqamgîrî û drustkrdnî ajawe buwe، emeş leber eweye şêwazî bunyadnanewey dewlet lelayen dewletanî împryalîzmî ferensî û berîtanyawe bewcore buwe ke hemîşe kemîneyek hukmranî bkat، bo nmûne erebî sunney kemîne leêraq û elewî kemîne lesûrya، ereb le dewletanî bakûrî efrîqyau pştgwêxstnî emazîxyekan، emeş waykrduwe ke berdewam kemîney hukmran berew dîktatoryet û eskertarî û serkutkarîî pêkhatekanî dîke hengaw helbgrêt، boye eger êsta bîr le çareser û rîşekêşkrdnî serçawey ajawe bkeynewe، ewa debêt lenaw snûre teqlîdîyekanda bîr le corêk le dabeşbûnêkî taze bkrêtewe، bo euey ne kemîne hukmran bêt، wek şêwazî ferensî û berîtanî kon، ne zorîneş hukmran bêt، wek şêwazî emrîkî leduay azadkrdnî êraq.
gumanî têda nîye zorbey eu çareseraney bo kêşekan dedozrênewe le wlatanî rojawa، sereta lenawendekanî fîkr û lêkolînewe serçawe degrêt، herwek çon raportî dîrasetî êraq bo carî yekem lemyaney amojgay pêwendîyekanî derewe xrayerû، paşan çuwe naw îdarey emrîka، beheman şêwe le êstaşda eu pêşnyar û boçûnaney leduay salî 2012 û 2013 letewauy senterekanî fîkr û lêkolînewe le rojawa basî lêwe dekrêt، êsta xzawete naw prosey bryar drustkrdnî tewauy dewletanî rojawa leseruuy hemûşyanewe îdarey emrîka.
dyare lesalî 2012 duay euey emrîka tewauy hêzekanî le êraq kşanewe، le jmarey mangî adar û nîsanî heman salda، govarî forîn efêrz dîrasetêkî blawkrdewe benawnîşanî: (eu êraqey duay xoman becêman hêşt: cîhan pêşwazî le dewletêkî dîkey faşîl dekat)، eme manay eweye tenya sê mang duay kşanewey hêzekanî emrîka، nawendekanî fîkr û lêkolînewe pêşbînî eweyan krduwe ke êraq debête dewletêkî faşîl. le 2013 kenalî CNN eu prsyarey wrûjand: (aya êraq le grêjne derçuwe؟ (? IS Iraq Unraveling)، em prsyare bew manaye wrûjênrawe، aya êraq wek dewlet çîdîke damezrawekanî kardekat، yan ne؟ leberamberda û duay kemtr leyek hefte amojgay waşnton bo dîrasetî syasetî rojhelatî nzîk zor cwan welamî prsyarekey CNNî dayewe û gutî: belê êraq le grêjne derçuwe، tenya şeş mang duay em welamdaneweye، da'ş xoy rageyand û paşanîş xelafetî îslamî da'ş rageyendra.
lêrewe eger hemû eu şêwazaney wîlayete yekgrtuwekanî emrîka le 2007 ta 2016 taqîkrdbêtewe û hîç akamêkî erênî bo êraqî duay da'ş bedest nehênabêt، ewa çon cozîf baydn duay sê sal beser azadkrdnî êraqda ke eukat serokî lîjney pêwendîyekanî derewey senat bû، geyşte eu qenaetey ke debêt leçwarçêwey dabeşkrdnî nerm mamele legel pêşnyarekey lîslî gelb bo dabeşkrdnî êraq bgrêt، ewa êsta ke cêgrî serokî emrîkayeu kesî yekemî berprse le dosyeî syasetî emrîka beramber be êraq، ewa lemyaney wrdbûnewe le mamelekrdnî syasetî emrîka legel waqîî êstay êraqda، komelêk amajew belge derkewtûn ke le êstada syasetî emrîka beramber be êraq ledabeşkrdnî nerm le çwarçêwey êraqêkî fîdralî werçerxawe berew mamelekrdnî waqîîyane legel eu dabeşbûne krdeyyeî êsta leêraqda bûnî heye û hewlêke bo encamdanî eu dabeşbûne bo astî dewletî serbexo leçwarçêwey êraqda، em werçerxaney lenaw syasetî emrîka beramber êraq drustbuwe، le şêwazî pyadekrdnî syasetî bexdaw hkumetekey ebadîş bo mamelekrdn legel herêmî kurdstan rengî dawetewe، betaybetî duay razîbûnî hkumetî ebadî bo îmzakrdnî yadaştnamey lêktêgeyştn lenêwan wezaretî pêşmerge û pêntagon، herweha le rêkkewtnî syasîî nêwan herêmî kurdstan û bexda bo prosey azadkrdnewey musl û hemahengî û hawkarî nêwan supay êraq û hêzî pêşmerge wek supay kurdstan، leseruuy hemûşyanewe serdanî emcarey serok barzanî bo bexda beyawerî şandêkî kurdstanî û qsekrdn leser syasetî newtî nêwan kurdstan û bexda، prsî dahat û xoşguzeranî herêm û beşekanî dîkey êraq، emane belge û amajey ewen، êsta syasetî emrîka beramber beêraq legel serbexoyî syasîî tewauy kurdstandaye، belam debêt herêm û êraq pêwendîyekî abûrî pêkewe koyan bkatewe، leser bnemay em lêktêgeyştney nêwan kurdstan û bexda، le êstawe rêgeçarey şyau bo erebî sunney êraq bdozrêtewe، rêgeçareyek ke lenaw snûre teqlîdyekanî êraqda seqamgîrî û geşesendn û berewpêşeweçûn destpêbkatewe û herweha rîşekêşî fîkrî tundroyî û wşkkrdnî jîngey parawî berhemhênanî tîrorîstan msoger bkrê، em amancaneş hemûyan pêkewe eu kate dênedî ke kyane syasîyekanî (kurdu şîeu sunne) leruuy syasîyewe serbexoyî tewauyan hebêt û lebazney abûrîda hemahengî û hawkarî pêkewe koyan bkatewe.
serdanî emcarey şandî kurdstan w
werçerxanî rîşeyî le pêwendîyekanda
serdanî çend rojî rabrduuy şandî kurdstan beserokayetî serok barzanî û endamyetî hemû layene serekîyekanî kurdstan bêcge le (komelî îslamî û goran) bo bexda û encamdanî çendîn kobûnewey gştî û taybetî legel d.heyder ebadî serok wezîran û layene syasîyekanî dîkey êraq، bêcge lemalîkî û balekey، werçerxanêkî grng û sersurhênere le pêwendîyekanî nêwan bexda û hewlêrda.
euey lêreda grnge helwestey wrdî leser bkrêt، eweye kobûnewey şandî kurdstan legel hkumet û layene syasîyekanî êraq، ne destpêşxerîî herêmî kurdstane bew manayeî kurdstan daway krdbêt em core kobûnewane bkrêt، ne destpêşxerîî hkumetekey ebadî-îşe bo euey le çwarçêwey destûrî 2005î êraqda kêşekanî nêwan bexdaw hewlêr çareser bkrêt، boye eger sernc lekoy nawerokî danîştn û kobûnewekanî nêwan şandî kurdstan û bexda bdeyn، kem ta zor bas le destûrî êraqî 2005 û eu kêşaney wek nawçe kurdstanîyekanî derewey herêm، euey bexda pêy delêt nawçey nakokî leser، yan maddey 140 nekrawe، sebaret be çareserkrdnî prsî newt û mûçey fermanberanî herêmî kurdstanîş، amaje bewekrawe ke hewldedrêt çareser bkrêt، belam mîkanîzmî eu hewlane bas nekrawn. raşkawanetr emcareyan d.heyder ebadî serok wezîran katêk pêşwazî le şandî kurdstan krd، pêşwazîkrdn bû lew emrî waqîeî êsta le kurdstanda bûnî heye û ddanpêdanan bû bew emrî waqîeî ke lemyaney şerî hêzî pêşmergey kurdstan le djî da'ş drustî krduwe. ddanpêdananî bexdaş be emrî waqîî tazey kurdstanda، dyare wek êwarey pêş royştnî şandî kurdstan bo bexda ke cozîf baydnî serokî emrîka be telefon legel serok barzanî qsey krd، aşkrakrdnî eu nexşerêge tazeyeye ke emrîkaw hawpeymanî nêwdewletî djî da'ş û neteweyekgrtuwekan bo şêwazî rêkxstnewey êraqî duay da'ş dayanrştuwe.
her boye katêk delên em kobûnewey nêwan şandî kurdstan û hkumetî bexda be destpêşxerî hîç layekyan nebuwe، eme lew rwangeyewe delên، eger em kobûneweye le akamî destpêşxerî hkumetî ebadî-yewe bwaye، ewa bexda pêş hemû ştêk daway gêranewey eu deselate serwerîyaney dekrd ke emrî waqî' gwastûyetewe bo kurdstan، lewane (hêzî pêşmerge wek supay serbexoy kurdstan، henardekrdnî newt wek dewletêkî serbexo، serdanekanî serokî kurdstan û şandekanî herêmî kurdstan bo wlatanî derewe û pêşwazîkrdnyan wek serok û şandî dewletêkî serbexo)، bedîwekey dîkeşda eger destpêşxerî kurdstan bwaye، ewa şandî kurdstan bernameyekî amadedekrd û daway çareserkrdnî kêşekanî leçwarçêwey destûrî êraqda dekrd، belam wek bînîman ne bexda mercî pêşwextey bo eu kobûneweye hebû، ne şandî kurdstanîş، emeş manay eweye pêwendîyekanî nêwan herêm û bexda pêdenête qonaxêkî nwê ke pêwîstî be rêwşwên û mîkanîzm û destûrêkî dîkey hawşêwey destûrî yekêtî eurupa debêt.
lemyaney eu kongre rojnamewanîyeî le nêwan serok barzanî û serok wezîranî êraq duay kobûnewekanyan berêweçû، serok wezîranî êraq beşêweyekî zor taktîkîyane be zmanêkî kon amajey be dû barudoxî nwê da، yekemyan ewe bû ke raşkawane gutî legel pêdanî lamerkezî zyatrîn be parêzgakan، duwemyan raygeyand: ême pştgîrî le seqamgîrî herêmî kurdstan dekeyn، dyare sebaret be yekemyan eger le çwarçêwey destûrî 2005î êraqda seyrî deselatî lamerkezî parêzgakan bkeyn، ewa parêzga euca be tenya herêmêk bêt، yan legel çend parêzgayek herêmêk bêt، hemû deselate îdarîyekanî bo şorkrawetewe û encumenî her parêzgayek wek her hkumetêkî lokal şêwe perlemanêke û parêzgarîş wek serokî eu hkumete lokale waye، belam prsyar lêreda eweye katêk ebadî delêt lamerkezî zyatr dedeyne parêzgakan، mebestî çî bû؟ dyare gulan le jmarey pêşuuyda leser bernamey belamerkzîkrdnî asayş the decentralization of security bo êraqî duay da'ş، raportêkî blawkrdbuwe، em çemkeş lelayen amojgay waşnton bo dîrasatî rojhelatî nzîk bo rîkxstnewey êraqî duay da'ş amajey pêkrawe û brîtîye lewey parêzgan (betaybetîş parêzgakanî erebî sunne pêş euey le herêmêkda xoyan rêkbxen) deselatî lamerkezîşyan bo asayş û parastnî nawçekanî xoyan pêdedrêt، belam ebadî ke be zmane koneke amajey bem werçerxane tazeye krd، mebestî ewe bû ke em rastîye bşarêtewe، ke leduay azadkrdnewey musl û dûbare rêkxstnewey êraq، ewa asayş û parastnî parêzgakan serbexo û lamerkezî debn، sebaret be xalî dûhemîşyan ke raygeyand ême pştgîrî le seqamgîrîî herêmî kurdstan dekeyn، emeşyan dîsan be zmane koneke drkandî bo euey way pîşan bdat، herêmî kurdstan wek herêmêkî fîdralî her beşêk debêt le êraqêkî fîdralî، belam le rastîda dîwî naweuey em qseyeşî wate pêwendî û berjewendî eayndeman legel herêmî kurdstan leser bnemay berjewendî û rêzî dûlayene debêt، wate wek dû dewlet lenaw yekêtyekda ke êraq koyan dekatewe.
beşêkî dîke le lêdwanî taze le qsekanî serok barzanî-da bû، katêk le kongreyekî rojnamenûsîda lêyan prsî: aya le êraq cyadebnewe؟ lewelamda serok gutî: serbexo debîn، belam cyanabînewe؟ em welamey serok barzanî leduay eu kobûneweye legel emar hekîm hat ke tabloyekî helwasîbû، leserîşî nûsrabû: (êraq koman dekatewe)، dyare em welamey serok barzanî duay ewe hat ke pêştr le kobûnewekanî legel ebadî amajey bewe krdbû ke hatuuyn bo euey pştgîrî hkumetî ebadî bkeyn، leberamberîşda katêk wtî serbexo debîn، belam cyanabînewe، dyare şrovekrdnî em dû lêdwaney serok barzanî pêwîstî be têgeyştn lew zmane tazeye heye ke herdûla zor be hestyarî car care be zmanî kon deyandrkand، kewate eger bmanewêt lewe têbgeyn aya çon serbexo debîn، belam cyanabînewe؟ ewe debêt bgerêynewe bo eu nexşerêge tazeyeî ke êraqî duay da'ş û pêwendîyekanî nêwan kurdstan û êraqî pê rêkdexrêtewe، euyş werçerxane le fîdralîzm wek yekêtî nêwan herêmekan be hawşêwey kenedaw belcîka bo fîdralîzm bemanay yekêtî dewletekanî êraq be hawşêwey yekêtî eurupa.
eger lêrewe bgerêynewe ser raportekey pawlîna parker ke le salî 2007 be nawnîşanî (rêgeçare: yekêtî dewletekanî êraqe) nûsîwyetî، debbînîn eu xalaney bo yekêtî dewletekanî êraq dayrştuwe، be raşkawî lezmanî qsekrdnî şandî kurdstan û şandî hkumetî bexda rengdanewey hebû، lewaneye le êstada ke hêşta musl azadnekrawetewe û nexşerêge tazeke bo dûbare rêkxstnewey êraq betewawetî rengdanewey leser şêwazî komelgey erebî sunne nebêt، belam lenêwan kurdstan û bexda her le êstawe hengawî krdeyî bo helgîraweu، em nexşerêge tazeyeş xwast û dawakarî hemû pêkhatekanî lexoy grtuwe û her pêkhateyek be şêwazêk xoy lem proseyeda bebrawe dezanêt، dekrêt lêreda beçend xalêk amajeyan pêbkeyn:
1. kurdstan serbexoyî dewêt، lem proseyeda kurdstan serbexoyî syasî tewauy debêt û debête xawenî serwerîî tewau le çwarçêwey yekêtî dewletekanî êraqda.
2. hkumetî bexda û emrîkaw netewe yekgrtuwekan û dewletanî drawsê betaybetî turkya û êran، pêdagîrî ewe deken ke nabêt snûre teqlîdîyekanî êraq gorankarî beserda bêt، lem proseyeda êraq dabeş dekrêt bebê euey snûre teqlîdîyekanî gorankarî beserda bêt.
3. kêşew grftî serekî leser dabeşkrdnî êraq leser astî nawxo eweye، dewletêk ledewletêkî dîke behêztr bêt leruuy abûrîyewe، trsî ewe heye em abûrîye behêze bgorêt bo hejmûnî syasî û serbazî dewletêk beser dewletêkî dîkeda، belam le prosey yekêtî dewletanî êraqda، pêwendîyekî abûrî her sê dewleteke pêkewe grêdedatewe، dahatî newt û dabeşkrdnî bo hersê dewleteke debêt، herweha barzganî azad lenêwanyanda debêt û pêkewe prosey perepêdanî yekêtî dewletekanî êraq daderêjn، lem çwarçêweyeda eger sernc bdeyn، core hawsengîyek le nêwan kurdstan û bexda drustkrawe، bewey ne kurdstan bbête hereşe bo ser êraq، ne euyş bbête hereşe bo ser kurdstan û herdûlaşyan leçwarçêwey bazne abûrîyekeda roj leduay roj pêwendîyekanyan frawantr û ptewtr debêt.
4. sebaret bedewletanî drawsê، dyare komarî îslamî be aşkra djayetî xoy bo dabeşkrdnî êraq rageyanduwe، em djayetîkrdne pêştr wek djayetî rastewxo bo dewletî kurdstan lêkdedrayewe، belam lem proseyeda kurdstanîş serbexo debêt û êraqîş dabeş nabêt، le hemankatda yekêtî dewletekanî êraqîş، leber euey her yekeyan xoyan cugrafyaî xoyan deparêzn، ewa hergîz êran metrsîî euey nabêt êraqêkî behêzî wek serdemî sedam husên drust bêtewe û şerî legel bkat، sebaret be turkyaş، legel euey pêştrîş be corêk le corekan euey pîşandawe ke kêşeyekî eutoy legel dewletî kurdstan nabêt، belam bebûnî kurdstan bedewletêkî serbexo، turkya detwanêt leser astî rêkkewtn û protokolî nîwdewletî mamele legel dewletî kurdstan bkat û asayşî snûrekanî xoy gerentî bkat، boye turkyaş sûmendîkî gewre debêt.
5. leser astî nîwdewletî begştî û emrîka betaybetî، dyare bepêy raportêkî nêwdewletî emrîka lemyaney salî 2003 – 2011 zyatr le 5-6 trlyon dolarî leşer û bunyadnanewey êraq xerckrduwe، eme cya lewey nzîkey 5000 serbazî kujrawn û dû hêndey dîkeşî brîndarbûn، leduay salî 2014 şewe heta êsta nek tenya emrîka belku dewletanî hawpeymanî nêwdewletî djî da'şîş، bacêkî gewrey şerî djî da'şyan dawe bo euey xelafetî da'ş brûxênn، boye eger duay da'ş ـ êraq beşêweyek rêkbxrêtewe ke seqamgîrî û pêkewejyan drust bkat، nek ajawe û tîror û tundutîjî، ewa komelgey nêwdewletî zor kêşey lekol debêtewe، lehemankatîşda rêgenaden be belkanbûnêkî dîke le rojhelatî nawerast drust bêtewe.
kotayîhatnî şerî bewekalet
djî serbexoyî kurdstan
ewaney be eqlî kon syaset deken، neyantwanî xoyan bkene yawerî barzanî û beşêk bn le nexşerêge tazeke bo serbexoyî kurdstan، duay eweşî astî pêşwazî û zmanî tazey qsekrdnî nêwan bexda û kurdstanyan bînî، dîsan geranewe bo eu zmane koney maweyek pêş êsta serî rezamendîyan bo qsekanî nurî malîkî deleqand، sebaret bew eqlîyete kone، perlemantarêkî komelî îslamî ke bryarderî lîjney darayye leperlemanî êraq becorêk serî lexoy têkdabû، beşandî kurdstanî degut şandî partî dîmukratî kurdstan، xwahelnagrêt bêjerekey telefzyonekey komel hewlîda têybgeyenêt eu şande şandî kurdstanew komelêk hzb lexoy degrêt، belam perlemantarekey komel lebrî euey daway lêbûrdn bkat û helekey rastbkatewe، gutî: eme şandî partî dîmukratî kurstanew eu hzbaney dîke leber xatrî kak msod barzanî legelî hatûn، taêre qsekanî eu perlemantarey komel wek «ozr le qebahet xraptre»bû، leber euey eger eu hzbaney kurdstan leber xatrî kak msod barzanî çûbûn bo bexda، eme hem şanazîye bo eu hzbanew hem şanazîşe bo serok barzanî û partî، belam leduay em welamey gutî: emrîkyekanîş be kak msod barzanî -yan gutuwe، to serdanî hemû paytextekanî cîhan dekeyt bo serdanî bexday paytextî êraq nakeyt ke lehemuwan bo to grngtre، dyare em qsaneşî corêk serlêşêwauy pêwe dyare، leber euey emrîka eger be serok barzanî gutbê grnge çon serdanî paytextekanî dîkey cîhan dekeyt، ewa serdanî bexday paytextî êraq bkeyt، eme manay eweye emrîka wek serokî dewlet، nek serok hzb eu pêşnyarey dawete serok barzanî، leber euey barzanî serdanî her paytextêkî krdbêt، wek serokî dewlet pêşwazî lêkrawe، nek wek serokî hermêkî fîdralî، ê başe emeş cêgey şanazîye bo kurdstan ke serokekey wek serokî dewlet serdanî bexday paytextî êraq bkat. beherhal pêdeçê emîrî komel û mîdyaî komelî îslamî zû hestyan bewe krdbêt ke nebûn beyawerî şandî barzanî dwakewtne lekarwanî syasî le kurdstanda، belam euey mayeî galtecarî û pêkenîne، îflasî syasî bzûtnewe modêrnekey gorane، ke hîçî bedestewe nemabû، perlemantarekanyan kawêjî qsekanî malîkî û hewadarnî malîkî-yan dekrdewwe، yan telefzyonekeyan KNN zor bêbak û bêşermane eu tuyt û postaney blawdekrdewe ke endamanî deoay malîkî le feysbûk û tuyter blawyan dekrdewe، lemeş zyatr perlemantarêkî goran ke car care xoy be mufekîrî bzûtnewey goran leqelem dedat û behîsab şrovey syasî dekrd، beeqlî kon basî lamerkezyetî parêzganî dekrdu hewlîdeda zmane taktîkîyekey ebadî ke basî pêdanî lamerkezyetî zyatr be parêzgakan û pştgîrî seqamgîrî herêmî kurdstanî dekrd، beenqest têkel bkat û bo şardnewey eu şkste syasîye gewreyeî beser xoy û bzûtnewekey hatuwe، blawîkrdbuwe، «lem serdaneda astî herêm hatewe rîzî parêzgakanî êraq.»
be herhal euey lem şandî kurdstan be serokayetî serok barzanî bo dost û dujmin derkewt، eweye ke lay serok barzanî prosey serbexoyî kurdstan pêwendî be hemû layenekanî kurdstanewe heyeu kêşew mlmlanê nawxoyyekan lewe bçûktrn ke le prsêkî awa gewreda hîç layenêk feramoş bkrêt، her emeş sîmaw rengdanewey serdane serkewtuwekey şandî kurdstan bû، belam eu dûlayeney ke neyantwanî beser barî derûnî xoyanda zal bbn û kotayî be rq û kîne bênn، pêş hemû şt lewe xaflgîr bûn، mana û mebestî em serdane çîye، deyanuyst tenya bo djayetî dewletî kurdstan grew leser hemû espêkî doraw bken، belam êsta ke debînîn em serdane seretay şêwazêkî nuêy pêwendîye legel bexdaw hengawî cddîye bo serbexoyî kurdstan û hemû layekîş lem proseyeda serkewtûn، ewa yan debêt be xoda bçnewe، yan debêt wek goran leser înadî xoyan berdewam bn ta betewauy dekewne perawêzî syaset û prosey syasî le kurdstanda.ş